الفوائد الحائریه (کتاب)
 | |
| نویسنده | [[محمدباقر بن محمد اكمل بهبهانى مشهور به وحید بهبهانی]] |
| موضوع | اصول فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| تحقيق | مجمع الفكر الاسلامي |
|
| |
محتویات
مؤلف
محمدباقر بن محمد اكمل بهبهانى مشهور به وحید بهبهانی (متوفى 1206 قمرى) در هر دوره از مراحل رشد علم اصول، بزرگانى از علما تحولى عظيم در آن ايجاد كرده‌اند. يكى از اين ستاره‌هاى درخشان وحيد بهبهانى قدس سره مى‌باشد. اگر چه او چكيده افكارش را در ساير تعليقه‌ها و شروحى كه بر كتابهاى اصولى زده است مثل شرح معالم، حاشيه بر مفاتيح، حاشيه بر مدارك و نظاير آن به رشته تحرير درآورده است اما كتاب فوائد الحائريه مجموعه‌اى از ابتكارات و خلاقيت هاى او در ساير كتابهاى اصوليش مى‌باشد كه به بعضى از آنها مثل حاشيه بر مفاتيح، حاشيه بر مدارك و ذخيره، اثبات اجماع و رساله استصحاب در كتاب اشاره شده است.(صفحات 239، 401، 402 و 484 كتاب)
تاريخ تأليف و انتشار
مؤلف الذريعة، تاريخ تأليف فوائد الحائريه قديمى را روز دوم ربيع الثانى سال 1180 دانسته است (الذريعة، جلد16، صفحه330) ولى در رابطه با تاريخ تأليف فوائد الحائريه جديد مطلبى را بيان نكرده است.
نكته قابل توجه اين كه در ترجمه كتاب «مجموعة أصوليّة و فقهيّة» آقا بزرگ تهرانى در الذريعة اين طور آورده است كه كتاب فوائد الحائريه با 9 كتاب ديگر در اين مجموعه در سال 1178 بوسيله سيد عبداللّه بن محمدتقى موسوى لاريجانى تدوين شده است و در آخر آن اين طور نوشته شده است: «من تأليقات قطب المجتهدين في أصول الفقه مولانا و أستاذنا وحيد عصره الآقا محمدباقر دام ظله العالي» كه نشان از تأليف اين كتاب در زمان وحيد بهبهانى قدس سره دارد. (الذريعة، جلد20، صفحه72)
بنابراين معلوم نيست كه كتاب در سال 1178 به پايان رسيده است يا 1180. كتاب «مجموعة أصوليّة و فقهيّة» در اختيار سيد محمد على روضاتى بوده و قسمت اجازات كتاب «مجموعة أصوليّة و فقهيّة» در كتاب «رياض الأبرار» آورده شده است. (الذريعة، جلد20، صفحه72)
كتاب فوائد الحائرية العتيقة در ابتدا از كتاب فوائد الحائرية الجديدة كه به آن ملحقات نيز گفته مى‌شده، جدا بوده است و بعدها در كنار هم قرار داده شده‌اند. البته بعضى از مباحث فوائد حائريه جديد به فوائد حائريه قديمى ارجاع داده شده است مثل فائده 23 (قد ذكرنا فى الفوائد) يا در صفحه 44 فايده 25 همين طور در صفحه 46 فائده 27 (التي أشرنا إليها في الفوائد الحائرية) كه مؤلف نام قسمت اول كتاب را بدون ذكر «قديمى» يا «جديد» نگاشته است.
نسخه‌اى كه كتاب موجود از روى آن چاپ شده است مشخص نيست اما اين نسخه بايد قبل از سال 1270 كه اين دو كتاب در آخرالفصول چاپ شده است نگاشته شده باشد. (الذريعة، جلد16، صفحه 330 و 331)
در آخر فوائد الحائريه قديمى اين طور نوشته شده كه در 22 ربيع الاول 1242 قمرى نگارش آن پايان يافته است و در آخر فوائد الحائريه جديد نوشته شده در 21 ربيع الثانى سال 1242 قمرى به پايان رسيده است. ناشر كتاب موجود مجمع الفكر الإسلامي است و در انتشارات باقرى در قم در سال 1415 قمرى به چاپ رسيده است.
تقسيم بندى مطالب فوائد الحائريه
همانطور كه گفته شد كتاب شامل دو قسمت است. قسمت اول الفوائد الحائرية العتيقة شامل 36 فائده و خاتمه است و قسمت دوم كتاب الفوائد الحائرية الجديدة شامل 35 فائده مى‌باشد.
در اين كتاب، تقسيم بندى خاصى به صورت كتب اصولى متداول وجود ندارد و مباحث الفاظ و مباحث عقلى از هم جدا نشده‌اند. در فوائد الحائريه قديمى مباحث حجيت خبر واحد، جواز تقليد، عمل به ظن، تعارض اخبار، اصل برائت، استصحاب، اقسام اجماع، علامتهاى حقيقت و مجاز، مشتق و قسمتى از مبحث اجتهاد مطرح شده و در فوائد الحائريه جديد مباحث تقيه، حسن و قبح عقلى، حمل مطلق بر مقيد، بحث قياس، اصل احتياط و مباحث تكميلى اجتهاد و تقليد و ساير مباحث مطرح شده است.
ويژگيهاى كتاب
مهمترين ويژگى كتاب رد مستدل و برهانى نظريات اخبارى‌ها است و با توجه به مطرح بودن نظريات ملا امين الدين استرآبادى (متوفى 1033 قمرى) و صاحب حدائق در آن زمان، اين خصوصيت كتاب اهميت زيادى دارد.
خصوصيت ديگر اين كه، مؤلف پس از تدوين مباحث كتاب به تصحيح و تكميل آن پرداخته است. مثلاً در فايده دهم (حجيت خبر واحد) به فائده بيست و دوم ارجاع مى‌دهد. و سنشير إليها مجملا في الفائدة الثانية والعشرين و من أراد التفصيل فليرجع إليها. (صفحه 143 كتاب)
مؤلف گاهى به تاريخچه مباحث اصولى مى‌پردازد و مثلاً در رابطه با جمله «إنّ الجمع مهما أمكن أولى من الطرح» در بحث تعارض اخبار مى‌گويد كه دليلى بر اين قاعده وجود ندارد و از زمان شيخ طوسى مرسوم شده است و چون در آن زمان عده‌اى از شيعيان به دليل تناقض در كلمات معصومين عليهم‌السلام مرتد مى‌شدند شيخ طوسى براى رفع اين محذور اين نظريه را مطرح كرده‌اند. (صفحه 233، فايده 23)
در بعضى از قسمت هاى كتاب در ابتدا چنين به نظر مى‌رسد كه مؤلف با آشنايى مجتهدين با علم كلام مخالف است مثل اين جمله كه در شرط هفتم از شرايط اجتهاد در تنبيه 36 آورده‌اند: السابع أن لايكون مدة عمره متوغلا في الكلام أو الرياضي أو النحو... ولى با توجه به تأليفات ايشان در مباحث كلامى نظير اثبات حسن و قبح عقلى، رساله در جبر و اختيار و حل شبهه اشاعره معلوم مى‌شود كه ايشان مخالف با اشتغال وسيع به علم كلام مى‌باشد.
در مجموع با همه نكات مثبت كتاب، ناهماهنگى‌ها و نقايصى نيز در كتاب ديده مى‌شود كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود. يكى از اين نمونه‌ها فائده 14 است كه اگر چه عنوان بحث اين است كه نهى از شى‌ء آيا اقتضاى فساد دارد، اما بعد وارد بحث اجتماع امر و نهى مى‌شود و در انتها نتيجه‌گيرى مى‌كند: «و حيث عرفت أن الأمر والنهي لايجتمعان فالنهي عن العبادة يقتضي الفساد».
نمونه ديگر اين كه در عنوان فائده 25، تمسك مجتهد به اصل برائت ذكر شده است اما بجز چند سطر در ابتدا، ساير مباحث ربطى به اصل برائت ندارد. از ديگر نقايص اين كه گاهى در فوائد الحائريه جديد فايده‌هايى را ذكر مى‌كند مثل فايده يك و سه و چهار و پنج و سيزده كه بسيار مختصر و در نصف صفحه يا يك صفحه مى‌باشد. از ديگر نقايص كتاب اين كه گاهى بعضى از مباحث اخلاقى را مثلاً در فايده اول و مباحث فقهى را در فايده 16 به عنوان مباحث اصولى مطرح كرده است.
نوآوري ها و ابتكارات
چنانكه در ابتداى مقصد سوم از فرائد الأصول شيخ اعظم انصارى قدس سره آمده است جدا كردن امارات و اصول و نامگذارى امارات به ادله اجتهادى و اصول عمليه به ادله فقاهتى از ابتكارات وحيد بهبهانى رحمه‌الله مى‌باشد.
از نظريات جديد ديگرى كه قبل از وحيد بهبهانى قدس سره در ساير كتابهاى اصولى ديده نشده است تقسيم شك به شك در تكليف و شك در مكلف به و ايجاد عنوان و مبحث مستقلى در اين مورد مى‌باشد. ايشان حكم شك در تكليف را به دليل قاعده قبح عقاب بلا بيان، برائت عقلى و حكم شك در مكلف به را به دليل قاعده اشتغال، احتياط و اشتغال مى‌داند. البته بعدها شيخ اعظم اين دو قاعده را بر اساس قوانين محكم و متقن در علم اصول پى‌ريزى كرده‌اند.
در اين مورد در فوائد الحائريه قديمى مؤلف اين طور مى‌نويسد: فرق بين مقام ثبوت التكليف و مقام الخروج عن عهدة التكليف الثابت إذ بمجرد الاحتمال لايثبت التكليف على المجتهد والمقلد له، مما عرفت من أن الأصل براءة الذمة و چند سطر بعد اين گونه مى‌نويسد أمّا مقام الخروج عن عهدة التكليف فقد عرفت أيضا أن الذمة إذا صارت مشغولة فلا بد من اليقين فى تحصيل براءتها. (الفوائد القديمة صفحه 246 تا 250 و 319 تا 322)
از ديگر ابتكارات مؤلف بيان فرق بين مواردى است كه اطراف علم اجمالى محصور يا غيرمحصور باشد. در مواردى كه اطراف علم اجمالى در يك دايره كوچكى محصور باشد قائل به تنجيز علم اجمالى هستند و در مواردى كه اطراف علم اجمالى غيرمحصور و دائره وسيعى باشد علم اجمالى را منجز نمي دانند. (صفحه 136، الفوائد القديمة، صفحه 245 و 246)
از ديگر نوآوري هاى وحيد بهبهانى بحث دوران امر بين اطراف علم اجمالى است كه متباين باشند يا اقل و اكثر استقلالى و يا اقل و اكثر ارتباطى. در تباين قائل به تنجز علم اجمالى در اكثر هستند و در اقل و اكثر استقلالى قائل به انحلال علم اجمالى هستند و در طرف اقل قائل به تنجز و در اين صورت زائد بر آن جاى برائت است.
در فائده 33 در بحث وظايف محوله به مجتهد يكى از اساسى‌ترين نظريات را در بحث ولايت فقيه و حكومت بيان مى‌كنند. مؤلف پس از اين كه مجتهد، فقيه، مفتى، قاضى و حاكم شرع منصوب را عبارت از يك فرد مى‌دانند اين طور مى‌گويند: و ظاهر اين است كه حكم فقيه مثل حكم قاضى نافذ است چه آن افراد مجتهد باشند يا مقلد، مقلد او باشند يا مقلد كس ديگرى، لاشتراك العلة و هي كونه منصوبا من المعصوم عليه‌السلام و لأن حصول النظام لايكون إلاّ بذلك و لأنّه نائب المعصوم عليه‌السلام. (صفحات 499 و 501 كتاب)
در بحث خبرى كه ظن و گمان ايجاد مى‌كند، خبر ضعيفى را كه به وسيله شهرت تأييد مى‌شود بر روايات صحيحى كه با شهرت تأييد نمى‌شود مقدم دانسته و اين روش را طريق قدما و اكثر متأخرين مى‌داند. (صفحه 491 كتاب)
منابع
نرم افزار اصول فقه، مرکز نور.
متن کتاب الفوائد الحائرية
