آیه 66 سوره مائده
| <<65 | آیه 66 سوره مائده | 67>> | |||||||||||||
| |||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
و چنانچه آنها به دستور تورات و انجیل خودشان و قرآنی که از سوی پروردگارشان به سوی آنها نازل شده قیام می‌کردند البته به هر گونه نعمت از بالا و پایین برخوردار می‌شدند، (لیکن) برخی از آنان مردمی میانهرو و معتدل، و بسیاری از آنها بسی زشتکار و بد عملند.
و اگر آنان تورات و انجیل [واقعی] و آنچه را که از سوی پروردگارشان به آنان نازل شده برپا می داشتند، بی تردید از برکات آسمان و زمین بهره مند می شدند. از آنان گروهی میانه رو و معتدل اند، و بسیاری از آنان بد است آنچه را انجام می دهند.
و اگر آنان به تورات و انجيل و آنچه از جانب پروردگارشان به سويشان نازل شده است، عمل مى‌كردند، قطعاً از بالاى سرشان [بركات آسمانى] و از زير پاهايشان [بركات زمينى] برخوردار مى‌شدند. از ميان آنان گروهى ميانه‌رو هستند، و بسيارى از ايشان بد رفتار مى‌كنند.
و اگر تورات و انجيل و آنچه را كه از جانب خدا بر آنها نازل شده بر پاى دارند، از فراز سر و زير پايشان روزى بخورند. بعضى از ايشان مردمى ميانه‌رو هستند و بسياريشان بدكردارند.
و اگر آنان، تورات و انجیل و آنچه را از سوی پروردگارشان بر آنها نازل شده [= قرآن] برپا دارند، از آسمان و زمین، روزی خواهند خورد؛ جمعی از آنها، معتدل و میانهرو هستند، ولی بیشترشان اعمال بدی انجام می‌دهند.
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
ارجلهم: رجل (بر وزن فكر) پا. جمع آن ارجل است.
مقتصدة: قصد: اعتدال. ميانه روى. مقتصدة: معتدل.[۱]
نزول
محل نزول:
این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۲]
شأن نزول:
«شیخ طوسی» گوید: عده‌اى گويند: اين آيه درباره نجاشى و ياران او نازل شده است، زجاج از عده‌اى ديگر حكايت نموده كه گفته‌اند، درباره قومى نازل گرديده كه نسبت به رسول خدا صلى الله عليه و آله دشمنى نورزيده و در مقابل حق بر ضد آن مقاومت ننموده‌اند ولى عقيده اول بهتر و اولى به نظر مي‌رسد.[۳]
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ «66»
و اگر آنان (يهود و نصارا) تورات و انجيل و آنچه را از سوى پروردگارشان بر آنان نازل شده، برپا مى‌داشتند، از بالاى سرشان (آسمان) و از زير پاهايشان (زمين) روزى مى‌خوردند. بعضى از آنان ميانه‌رو هستند، ولى بسيارى از آنان آنچه انجام مى‌دهند بد است.
نکته ها
در آيه‌ى قبل، نقش ايمان در سعادت معنوى و اخروى مطرح بود، در اين آيه نقش آن در سعادت دنيوى و رفاه اقتصادى بيان شده است.
اگر پيروان كتب آسمانى ديگر در برابر قرآن تسليم مى‌شدند و تسليم در مقابل قرآن را تسليم نژاد بنى‌اسرائيل در برابر نژاد عرب نمى‌پنداشتند و مى‌دانستند كه اصول تعاليم انبيا يكى است و ايمان به آنچه پس از تورات و انجيل نازل شده، راه يافتن به كلاس بالاتر است نه باطل ساختن دستورهاى پيشين، در اين صورت، علاوه بر بهره‌هاى اخروى در قيامت، در همين دنيا نيز انواع نعمتها به سويشان سرازير مى‌شد.
در آيه‌ى قبل، از عقيده‌ى يهود در مورد بسته بودن دست خدا صحبت شد، در اين آيه مى‌فرمايد: شما به كتاب‌هاى آسمانى روى آوريد، سپس قضاوت كنيد كه دست خدا بسته است يا نه. اگر عظمت شما به ذلّت تبديل شده، به خاطر كفر و پشت كردن شما به دستورهاى آسمانى است، نه به خاطر عجز و دست بسته بودن خداوند.
آيه‌ى 96 سوره‌ى اعراف نيز مشابه همين آيه است: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» و اگر ساكنان آبادى‌ها ايمان آورند و تقوا پيشه كنند، همانا درهاى بركات آسمان و زمين را بر آنها مى‌گشاييم.
سؤال: آيا به پا داشتن كتب آسمانى، سبب توسعه‌ى رزق است؟
جلد 2 - صفحه 334
پاسخ: يا خداوند به خاطر پاداش، رزق و روزى را توسعه مى‌دهد يا در خود كتاب‌هاى آسمانى راه‌هاى طبيعى توسعه‌ى رزق آمده است كه اگر آنان كتاب آسمانى را بر پا دارند به آن راه‌ها دست خواهند يافت.
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: يهود 71 فرقه و نصارا 72 فرقه مى‌شوند كه تنها يك فرقه‌ى آنان بهشتى هستند، هرگاه حضرت على عليه السلام اين حديث را از رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل مى‌فرمود، اين آيه را نيز تلاوت مى‌كردند. «1»
پیام ها
1- كتاب‌هاى آسمانى (تحريف نشده)، قانون اساسى و محور و راهنماى همه حركت‌هاست و مانند پرچم بايد همواره برپا داشته شود. «أَقامُوا»
2- براى دعوت ديگران به اسلام، به اعتقادات و مقدّسات صحيح آنان لطمه نزنيم. أَقامُوا التَّوْراةَ ...
3- تنها تلاوت كتاب آسمانى كافى نيست، اقامه‌ى آن نيز لازم است. «أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ»
4- همه‌ى كتب آسمانى، محترم است. «أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ»
5- قرآن، براى همه‌ى امّت‌هاست، نه فقط مسلمانان. «ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ»
6- اسلام، به رفاه مردم نيز توجّه دارد. «لَأَكَلُوا»
7- توجّه به دستورهاى دينى، زندگى مادى را هم سروسامان مى‌دهد. لَوْ أَنَّهُمْ ... لَأَكَلُوا ...
8- در نظام هستى، ايمان افراد، در حاصلخيزى زمين و بارش باران و رشد كشاورزى و محصولات، نقش دارد. «2» أَقامُوا التَّوْراةَ ... لَأَكَلُوا
9- جامعه‌ى فاسد، انسان را مجبور به فساد نمى‌كند. در ميان انبوه بدكاران،
«1». تفسير نورالثقلين.
«2». تفسير الميزان.
جلد 2 - صفحه 335
گروهى هم معتدلند. «مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ»
10- در اقامه‌ى كتاب‌هاى آسمانى، اعتدال لازم است، نه افراط وتفريط.
«مُقْتَصِدَةٌ»
11- هيچ گاه همه‌ى افراد يك مجموعه، نژاد، منطقه و مذهب را تخطئه نكنيم.
«مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ»
12- كثرت جمعيّت، نشانه‌ى حقّانيّت نيست. «كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ (66)
«1» بحار الانوار، جلد 75، صفحه 266، حديث 15 (روايت با مضمون مشابه)
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 132
وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ: و اگر ايشان بپاى دارند و اقامه كنند احكام تورات و انجيل را، يعنى به آن عمل نمايند. وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ: و اقامه كنند احكام آنچه نازل شده به سوى آنها از جانب پروردگارشان، يعنى قرآن يا ساير كتب سماويه. چه ايشان مكلف بودند به ايمان به همه كتب مانند تورات.
حاصل آنكه اهل هر امتى اگر به احكام كتاب منزله خود عمل كنند. لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ: هر آينه مى‌خورند روزى را از بالاى سر و زير پاى خود، يعنى به ارسال آسمان بر ايشان باران را، و اعطاى زمين خير و بركت را، يا مى‌خورند ميوجات درختان را از بالا و زرع را از پائين. در كافى و عياشى در تفسير خود از حضرت باقر عليه السّلام: مراد «وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ» ولايت است. «1» كه اگر اقامه نمايند هر آينه توسعه يابد بر ايشان روزى، و افاضه شود بر ايشان بركات آسمان و زمين، يا ميوه‌ها چندان شدى كه از بالا مى‌خوردند و از زير پا برمى‌داشتند از بسيارى كه بر زمين ريخته بود. پس به جهت شآمت كفر و عناد و طغيان، روزى بر ايشان تنگ و نعمت نقصان پذيرفت. مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ: از جهودان گروهى‌اند راستگو و درست كردار كه طايفه عادله‌اند نه غاليه و غير مقصره، ايمان آورند به حضرت ختمى مرتبت صلى اللّه عليه و آله مانند نجاشى و اصحاب او. وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ: و بسيارى از ايشان بد است آنچه مى‌كنند از اقامه كفر و جحود در نبوت حضرت محمّد صلى اللّه عليه و آله در اين تعجيب است، يعنى چه بد است عمل آنها كه اعراض از حق و افراط در عداوت باشد. در آيه شريفه تأسف است مر يهود را بر آنچه فوت شد از ايشان و تعدى از آن متنعم بودند و اين جواب ايشان است در نسبت بخل به ساحت قدس الهى.
تبصره- آيه شريفه دال است بر آنكه اقامه احكام و حدود الهى موجب كثرت بركات و خيرات و وفور نعم سماوى و ارضى گردد، و بالعكس تعطيل يا تحريف حكمى سبب نقصان نعمت خواهد شد. در كتاب كافى- از حضرت
«1» جلد اوّل تفسير عياشى، صفحه 330، حديث 149- اصول كافى، كتاب الحجة، جلد اوّل، صفحه 413، حديث 6.
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 133
ابى جعفر فرمود: وجدنا فى كتاب رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله اذا ظهر الزّنا من بعدى كثر موت الفجأة، و اذا طفّف المكيال و الميزان اخذهم اللّه بالسّنين و النّقص، و اذا منعوا الزّكوة منعت الارض بركتها من الزّرع و الثّمار و المعادن كلّها و اذا جاروا فى الاحكام تعاونوا على الظّلم و العدوان، و اذا نقضوا العهد سلّط اللّه عليهم عدوّهم، و اذا قطعوا الارحام جعلت الاموال فى ايدى الاشرار، و اذا لم يأمروا بالمعروف و لم ينهوا عن المنكر و لم يتّبعوا الاخيار من اهل بيتى سلّط اللّه عليهم شرارهم فيدعوا خيارهم فلا يستجاب لهم. «1» در كافى از حضرت باقر عليه السّلام فرمود: يافتيم در كتاب رسول خدا صلى اللّه عليه و آله زمانى كه زياد شود زنا، بسيار شود موت ناگهانى؛ و زمانى كه كم كنند كيل را، بگيرد ايشان را خدا به قحط و نقص؛ و زمانى كه منع زكات نمايند، منع كند زمين بركتش را از زراعت و اثمار و معادن؛ و زمانى كه جور در احكام نمايند، معاونت كنند ظلم و عدوان را؛ و زمانى كه نقض عهد كنند، مسلط فرمايد خداوند بر آنها دشمن ايشان را؛ و زمانى كه قطع رحم كنند، قرار دهد اموال را در دست اشرار؛ و زمانى كه امر به معروف و نهى از منكر ننمايند و متابعت ننمايند اخيار اهل بيت مرا، مسلط فرمايد بر ايشان بدترين آنها را، پس اخيار دعا كنند مستجاب نشود مر ايشان را.
و نيز در امالى- از حضرت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله اذا غضب اللّه تبارك و تعالى على امّة و لم ينزل بها العذاب، غلّت اسعارها و قصرت اعمارها و لم تربح تجّارها و لم تزك ثمارها و لم تغزر انهارها و حبس عنها امطارها و سلّط عليها شراره‌ها. «2» اصبغ بن نباته از امير المؤمنين عليه السّلام، فرمود رسول اكرم صلى اللّه عليه و آله:
زمانى كه غضب فرمايد خداى عزّ و جلّ بر اهل شهرى و عذاب نكند، گران شود نرخ اجناس، و كوتاه شود عمر اهل آن، و فايده نبرد تجار آن، و بركت نكند ميوجات آن، و زياد نشود آب نهرهاى آن، و حبس گردد باران، و مسلط شود بر آنها اشرار ايشان.
«1» اصول كافى، كتاب الايمان و الكفر، جلد 2، صفحه 374، حديث دوّم.
«2» فروع كافى، جلد 5، كتاب المعيشه، صفحه 317، حديث 53.
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 134
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ (66)
ترجمه
و اگر آنكه آنها بر پا داشته بودند تورية و انجيل را و آنچه فرستاده شد بآنها از پروردگارشان هر آينه ميخوردند از بالاى سرشان و از زير پاهاشان از ايشانند گروهى ميانه رو و بسيارى از آنها بد است آنچه مى‌كنند.
تفسير
اقامه تورية و انجيل و كليه كتب آسمانى ترويج و عمل باحكام آنها است و آنچه فرستاده است خداوند بآنها در كافى و عياشى از حضرت باقر (ع) نقل نموده كه مراد ولايت است و بعضى گفته‌اند مراد ساير كتب سماوى است و اكل از فوق و تحت كنايه از وسعت رزق است و افاضه بركات آسمانى و زمينى و قمى ره فرموده از بالا باران است و از زير پا روئيدنيها و امت مقتصده جمعى از يهود هستند كه اسلام قبول نمودند و خداوند آنها را باين اسم خوانده است و بسيارى از آنها بواسطه سوء اعمال از منافع دنيوى و ثمرات اخروى بازمانده‌اند و حالشان مورد تعجب است و بنظر حقير مراد از امت مقتصده كسانى هستند كه ميانه روى نمودند در اخذ عقايد يعنى بدون دليل قبول نمى‌كنند و با دليل قبول ميكنند و منزهند از تقليد و لجاج تا تعريض باشد باكثريت آنها كه لجوج و جحودند و اين منافى با نقل قمى ره نيست زيرا آنها كه ايمان آوردند از اين قبيل مردم
جلد 2 صفحه 243
بودند و اللّه اعلم ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ لَو أَنَّهُم أَقامُوا التَّوراةَ وَ الإِنجِيل‌َ وَ ما أُنزِلَ إِلَيهِم مِن رَبِّهِم لَأَكَلُوا مِن فَوقِهِم وَ مِن تَحتِ أَرجُلِهِم مِنهُم أُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنهُم ساءَ ما يَعمَلُون‌َ (66)
و اگر محققا اهل كتاب از يهود و نصاري بر پا ميداشتند تورات موسي و انجيل عيسي و آنچه که بر آنها از جانب پروردگارشان نازل شده هر آينه بر خوردار ميشدند از بركات بالا و پائين بعضي از آنها انصاف را از دست نداده و براه مقصود سير كرده و كثيري از آنها بد است آنچه را که عمل ميكنند.
وَ لَو أَنَّهُم أَقامُوا التَّوراةَ وَ الإِنجِيل‌َ همان تورات که موسي از جانب پروردگار آورده که دست تحريف در او دراز نشده باشد و انجيلي که بر عيسي نازل شده نه اينکه تورات محرف و اناجيل اربعه مزخرف.
وَ ما أُنزِلَ إِلَيهِم مِن رَبِّهِم بتوسط انبياء مثل زبور داود و فرقان محمّد صلي اللّه عليه و آله و سلّم و دستوراتي که بتوسط انبياء خداوند نازل فرموده.
لَأَكَلُوا مراد مطلق اكل است نه اكل بمعني خوردن مِن فَوقِهِم بركات آسماني وَ مِن تَحتِ أَرجُلِهِم بركات زميني که اينکه جمله منطبق ميشود با آيه شريفه وَ لَو أَنَّ أَهل‌َ القُري آمَنُوا وَ اتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَيهِم بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الأَرض‌ِ الاية اعراف آيه 96.
مِنهُم أُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ اقتصاد بمعني استوي و استقامت است مأخوذ از قصد يعني سير در مقصود اصلي که راه مستقيم و صراط مستوي خالي از افراط نصاري و غلو در امر عيسي و تفريط يهود و نسبتهاي ناروا بانبياء دادن.
وَ كَثِيرٌ مِنهُم بحدي كثرت دارد که امة مقتصده در جنب آنها نادر و كالمعدوم است (ساء) بد و قبيح و زشت است ما يَعمَلُون‌َ آنچه که عمل
جلد 6 - صفحه 422
ميكنند چه اعمال قلبي از عقائد فاسده و چه اعمال نفسي از اخلاق رذيله و صفات خبيثه و چه اعمال جوارحي از ارتكاب معاصي و قبايح عقليه و شرعيه.
برگزیده تفسیر نمونه
(آیه 66)
سپس به اثر عمیق ایمان و تقوا حتی در زندگی مادی انسانها، اشاره کرده می گوید: «اگر آنها تورات و انجیل را برپا دارند (و آن را به عنوان یک دستور العمل زندگی در برابر چشم خود قرار دهند) و بطور کلی به همه آنچه از طرف پروردگارشان بر آنها نازل شده اعم از کتب آسمانی پیشین و قرآن بدون هیچ گونه تبعیض و تعصب عمل کنند، از آسمان و زمین، نعمتهای الهی آنها را فرا خواهد گرفت» (وَ لَو أَنَّهُم أَقامُوا التَّوراةَ وَ الإِنجِیلَ وَ ما أُنزِلَ إِلَیهِم مِن رَبِّهِم لَأَکلُوا مِن فَوقِهِم وَ مِن تَحتِ أَرجُلِهِم).
شک نیست که منظور از برپاداشتن تورات و انجیل، آن قسمت از تورات و انجیل واقعی است که در آن زمان در دست آنها بود.
در حقیقت آیه فوق یکبار دیگر، این اصل اساسی را مورد تأکید قرار می دهد که پیروی از تعلیمات آسمانی انبیاء تنها برای سر و سامان دادن به زندگی پس از مرگ نیست، بلکه بازتاب گستردهای در سرتاسر زندگی مادی انسانها نیز دارد، جمعیتها را قوی، و صفوف را فشرده، و نیروها را متراکم، و نعمتها را پربرکت، و امکانات را وسیع، و زندگی را مرفه، و امن و امان می سازد.
نظری به ثروتهای عظیم مادی و نیروهای فراوان انسانی که امروز در دنیای بشریت بر اثر انحراف از این تعلیمات نابود می گردد، دلیل زنده این حقیقت است.
امروز مغزهای متفکری که برای تکمیل و توسعه و تولید سلاحهای مرگبار و کشمکشهای استعماری کار می کند، قسمت مهمی از نیروهای ارزنده انسانی را تشکیل می دهد، و چقدر نوع بشر، به این نوع سرمایه ها و این مغزهایی که بیهوده از بین می رود، برای رفع نیازمندیهایش محتاج است، و چقدر چهره دنیا زیبا و خواستنی و جالب بود اگر همه اینها در راه آبادی به کار گرفته می شدند؟ در پایان آیه، اشاره به اقلیت صالح این جمعیت کرده، می گوید: «با این که بسیاری از آنها بدکارند ولی جمعیتی معتدل و میانهرو در میان آنها وجود دارد» که حسابشان با حساب دیگران در پیشگاه خدا و در نظر خلق خدا جداست (مِنهُم أُمَّةٌ مُقتَصِدَةٌ وَ کثِیرٌ مِنهُم ساءَ ما یعمَلُونَ).
نظیر این تعبیر در باره اقلیت صالح اهل کتاب، در آیه 159 سوره اعراف و آیه 75 آل عمران نیز دیده می شود.
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
پانویس
- ↑ تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی
- ↑ طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج 3، ص 231.
- ↑ محمدباقر محقق، نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شیخ طوسی و ساير مفسرين خاصه و عامه، ص 299.
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
- محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.
