ابن فهد حلی
«احمد بن فَهْد حلى» (757-841 ق) فقیه، محدث و عارف بزرگ امامیه در قرن نهم هجرى است. كتاب «عدة الداعی و نجاح الساعی» اثر مشهور اوست كه به دعا و آداب و مسائل مربوط به آن می‌پردازد. او در فقه و سير و سلوك و زهد و تقوى و عبادت مقام شامخ و والايى داشته است.
زندگی‌نامه
ابوالعباس جمال‌الدين احمد بن محمد بن فَهْد اسدى حلى، در سال 757 قمری متولد شد. زادگاه وي به درستى دانسته نيست، اما همين مقدار روشن است كه زمانى در حلّه اقامت داشته و در مدرسه زينبيّه به تدريس مشغول بوده است. همچنين وي بخشى از عمر خود را در كربلا سپري كرده است.[۱]
ابن فهد در مناظره و مباحثه، تبحر و توانايى كامل داشته و با برخى از پيروان فقه اهل سنت، در عصر حكومت ميرزا اسبند تركمان حاكم عراق مباحثاتى نمود، به ويژه در مورد مسئله امامت و رهبرى گفتگوهايى انجام داد و بر جمع كثيرى از علماء مذاهب اهل سنت غلبه يافت. ميرزا تحت تاثير آن جلسه قرار گرفت و مذهب خويش را تغيير داد و خطبه‌اى به نام امیرالمومنین علیه‌السلام و اولاد پاك و معصوم او انشاء نمود...».[۲]
از آن رو كه ابن فهد به زهد و تقوي شهره بوده و آثاري نيز در اخلاق و عرفان نوشته، قاضی شوشتري وي را صوفى و مرتاض خوانده است.[۳] وی همگام با علوم ظاهری و ابعاد علمی، به تهذیب نفس پرداخت. او در پرتو «مراقبت» و «محاسبت» فروغی تابناک یافت و زندگی‌اش نمونه یک موحد والاتبار شد. علامه سید علی آقا قاضی طباطبایی درباره‌اش چنین فرموده است: سه نفر در طول تاریخ عارفان به مقام «تمکّن در توحید» (استقرار و ثبوت در توحید) رسیده‌اند: سید بن طاووس، احمد بن فهد حلی و سید بحرالعلوم.
ابن فهد حلی سرانجام در سال 841 قمری در 85 سالگى در کربلای معلى به رحمت ايزدى پيوست[۴] و در خانه‌‌اش که آن را براى زائران به عنوان منزل‌گاهى وقف كرده بود به خاك سپرده شد. قبر او اکنون در غرب خيابان باب القبله، داخل مسجدى قرار دارد كه به نام او معروف است.[۵]
استادان
ابن فهد حلی نزد شاگردان فخرالمحققین حلی و شهيد اول به تحصيل فقه و حديث پرداخت.[۶] آقابزرگ تهرانی[۷] بدون ذكر دليلى او را از شاگردان شهيد اول دانسته است، اما اين مقدار روشن است كه وي در 824ق. در جزين از على بن محمد بن مكى، فرزند شهيد اول، به دريافت اجازه نايل شده است.[۸] از استادان وي مى‌توان علمای زیر را نام برد:
- على بن خازن حائري
- على بن يوسف بن عبدالجليل نيلى، صاحب كتاب «الانوار الالهية»
- ابن متوج بحرانى
- مقداد بن عبدالله سيوري (فاضل مقداد)
- جمال‌الدين ابن اعرج عميدي
- شيخ بهاءالدين على بن عبدالكريم
- على بن عبدالحميد نسابة حسينى.[۹]
شاگردان
ابن فهد حلی شاگردان متعددى را در مكتب تربيتى خويش پرورانده است، از جمله:
- شيخ على بن هلال جزائرى
- شيخ عزالدين حسن بن احمد بن يوسف، فقيه بزرگوار معروف به ابن العشرة الكروانى العاملى
- شيخ على بن عبدالعالى كركى
- شيخ عبدالسميع بن فياض اسدى حلى، صاحب كتاب «تحفة الطالبين في اصول الدين»
- سيد محمد بن فلاح موسوى مشعشعى، از نياكان سيد خلف
- شيخ ابوالقاسم على بن جمال الدين محمد بن طى عاملى (متوفى 855 ق)، مؤلف كتاب مسائل ابن طى
- ابن راشد قطيفى
- مفلح بن حسن صيمري
- محمد بن محمد بن حسن حولانى.[۱۰]
آثار و تألیفات
بهترين معرف مقامات باطنى ابن فهد حلی، آثار و تأليفات باقى مانده از اوست كه حكايت از مقامات باطنى و معنوى او مى‌نمايد، از جمله:
- عدة الداعى و نجاح الساعى.
- التحصين في صفات العارفين من العزلة والخمول بالاسانيد المتلقاة عن آل الرسول علیه‌السلام.
- آداب الداعى.
- الادعية و الختوم.
- استخراج الحوادث و بعض الوقايع المستقبله من كلام امیرالمومنین علیه‌السلام فيما انشاه فيصفين بعد شهادة عمار بن ياسر. در اين كتاب برخى از اسرار علوم غريبه مانند خروج چنگيز و پديد آمدن اسماعيل صفوى را از كلمات معجزه آميز على علیه‌السلام كه در صفين بعد از شهادت عمار فرموده است، استنباط و استخراج نموده است.
- اسرار الصلوة.
- تاريخ الائمة علیهم‌السلام.
- التحرير در فقه.
- ترجمة الصلوة، در بيان معانى و اقوال و افعال و فوائد نماز.
- تعيين ساعات الليل و تشخيصها بمنازل القمر.
- جامع الدقائق و كاشف الحقائق.
- الدر النضيد في فقه الصلوة.
- المسائل الشاميات.
- مصباح المبتدى و هداية المهتدى.
- المتقصر في شرح ارشاد الاذهان.
- كفاية المحتاج الى معرفة مسائل الحاج.
- الموجز الهادى.
- الفصول فى دعوات اعقاب الفرائض.
- المهذب البارع في شرح المختصر النافع.
- المقتصر من شرح المختصر.
- الموجز الحاوى.[۱۱]
- مجموعه‌اي از رساله‌هاي ابن فهد تحت عنوان «الرسائل العشر» شامل: 1. جوابات المسائل البحرانية؛ 2. جوابات المسائل الشاميّة الاولى؛ 3. رسالة وجيزة فى واجبات الحج؛ 4. غاية الايجاز لخائف الاعواز؛ 5. كفاية المحتاج الى مناسك الحاج؛ 6. اللمعة الجلية فى معرفة النية؛ 7. المحرّر فى الفتوي؛ 8. مصباح المبتدي و هداية المقتدي؛ 9. الموجز الحاوي لتحرير الفتاوي؛ 10. نبذة الباغى فى مالا بدَّ منه من آداب الداعى. اين كتاب مختصر عدة الداعى است.
همچنین برخی آثار خطى ابن فهد عبارتند از:
- الادعية و الختوم
- التواريخ الشرعية عن الائمة المهدية
- الخلل فى الصلاة
- جوابات المسائل الشامية الثانية
- تعيين ساعات الليل و تشخيصها بمنازل القمر
- شرح الارشاد
- فقه الصلاة
- اللوامع
- نيات العبادات و صيغ العقود و الابقاعات
- الهداية.[۱۲]
در نظر عالمان
- صاحب روضات الجنات در شرح زندگى او مى‌نويسد: «عالم عارف پر از اسرار، كاشف اسرار فضائل، جمال الدين ابوالعباس احمد بن شمس الدين محمد بن فهد اسدى حلى، در اثر شهرت و اعتبار، بى‌نياز از توصيف و تعريف مى‌باشد. وى جامع معقول و منقول، فروع و اصول ظاهرى و باطنى و علم و عمل است... و پيش ما اجازه‌نامه‌اى موجود است كه به خط فرزند شهيد ثانى يا پسرش محمد است (و از اين دو كنار نيست) و مضمون آن چنين است: «احمد بن محمد بن فهد، ... يكى از رجال علم، خير، صلاح و بذل و بخشش و جود مى‌باشد. او از من كسب اجازه نمود، پس به او در مورد تاليفات و روايات خويش اجازه دادم...».[۱۳]
- میرزا حسین نوری درباره ابن فهد می‌نویسد: «صاحب مقامات عالی در میدان علم و عمل و دارنده خصال روحی و باطنی‌ای که در کمتر انسانی یافت می‌شود، جمال‌الدین احمد بن فهد حلی...».[۱۴]
- محقق تستری درباره‌اش فرموده است: «شیخ با افتخار جلیل، یگانه کامل، نیک بختی که روشنایی مسلمین و راهنمایی مؤمنین بود عالمی که پیشوای به وحدت رسیدگان و دلیر عرصه‌های مناظره با مخالفین و دشمنان بود. الگوی عابدان و نادره عارفان و زاهدان، پدر فضایل و نیکی‌ها، جمال‌الدین احمد بن محمد بن فهد حلی (قدس‌الله‌روحه)».[۱۵]
پانویس
- ↑ خوانساري، روضات، 1/71-72.
- ↑ روضات الجنات، ج 1، ص 73.
- ↑ شوشتری، 1/579.
- ↑ ريحانة الادب، ج 8، ص 146.
- ↑ عتبات عالیات عراق ، دکتر اصغر قائدان، نشر مشعر ، تهران، ص 151
- ↑ شیخ حر عاملى، 2/21؛ خوانساري، 1/72.
- ↑ الذریعه، 13/108.
- ↑ افندي، ریاض العلما، 1/64.
- ↑ شوشتري، 1/579؛ ابن ابى جمهور، 1/8.
- ↑ شوشتري، 1/580؛ حرعاملى، 1/75؛ افندي، 3/121؛ خوانساري، 1/73، 7/169.
- ↑ ريحانة الادب، ج 8، ص 145 و 146.
- ↑ آقا بزرگ، 25/164.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۱، ص۷۲ - ۷۳.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۳۴.
- ↑ اسدالله تستری، مقابس الانوار، ص۱۴.
منابع
- "ابن فهد حلی"، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه.
- "ابن فهد حلی"، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4 ص 1613.
- عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان.
