الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل (کتاب)
 | |
| نویسنده | جارالله زمخشری |
| موضوع | تفسیر اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۴ |
|
| |
«الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل» تألیف محمود زمخشرى (م، ۵۳۸ ق)، از تفاسیر ادبی مشهور در اهل سنت است. تفسیر «الکشاف» در تبیین بلاغت قرآن و بیان وجوه اعجاز و لطایف و دقایق معناى آن، در جایگاه بالایی قرار دارد.
مؤلف
«محمود بن عمر» معروف به جارالله زمخشرى (۵۳۸-۴۷۶ ق)، مفسر، محدث، ادیب و متکلم معتزلى حنفی مذهب در قرن ۶ هجری است. او در نحو و لغت عرب و فقه و حدیث و تفسیر استاد بود.
تفسیر «الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل» معروفترین اثر اوست. برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: الفائق فی غریب الحدیث، اساس البلاغه، المستقصی فی امثال العرب، المقامات، النموذج، المنهاج.
انگیزه تألیف
داستان تألیف تفسیر «الکشاف» همانگونه که ذهبى از قول زمخشرى نقل کرده، چنین است:
«من دیدم برادران دینى از مذهب عدلیه که داراى علم عربى و اصول دین هستند، هر گاه به تفسیر آیه‌اى از قرآن مراجعه مى‌کنند و من بعضى از حقایق آیات را برایشان بیان مى‌کنم بسیار تمجید و تعجب مى‌کنند و از شوق پر مى‌کشند به سوى تفسیرى که بتواند جوابگوى مسایل قرآنى آثار باشد. تا اینکه آمدند و دور من جمع شدند و از من درخواست کردند کشاف را براى آنان املا کنم. من از این مطلب سر باز زدم، آنان قبول نکردند و گفتند به نزد بزرگان دین و دانشمندان معتزلى مى‌رویم و آنان را واسطه مى‌کنیم. آنچه که مرا از قبول این درخواست بازمى‌داشت، علاوه بر اینکه قدرت و توان علمى آنرا نداشتم، این بود که قبول این خواسته بر من واجب نبود زیرا دقت در آن مانند واجب عینى است که در این زمانه مورد توجه نیست و کسى به دنبال آن نیست و همت مردم از این مقدار علم بسیار کم و کوتاه است، تا چه رسد به تفسیرى که بر اساس علم معانى و بیان بنیان نهاده شود. به همین خاطر مقدارى پیرامون فواتح سور و حقایق سوره بقره بصورت سوال و جواب برایشان مطرح کردم. چون تصمیم گرفتم به زیارت خانه خدا بازگردم و از خانه خدا کسب فیض نمایم به سوى مکه حرکت کردم؛ از هر شهرى که مى‌گذشتم کسانى را مى‌دیدم که متاسفانه معارف قرآن را به اهلش یاد نمى‌دادند و به این خاطر با دیدن من سعى مى‌کردند تشنگى معارف قرآن خویش را سیراب کنند؛ دور من حلقه مى‌زدند و در یادگیرى حرص مى‌ورزیدند. از توجه من به آنان به اهتزاز درمى‌آمدند و از نشاط من به وجد و حرکت درمى‌آمدند. تا این که رحل اقامت را به مکه افکندم. در آنجا سید ابوالحسن بن حمزة بن دهاس که از بنى الحسن است نسبت به بنده بسیار لطف فرمود و درخواست نمود که این تفسیر را بنگارم. بنده عرض کردم مرا معاف بدار، زیرا عمر من به ۶۰ و ۷۰ رسیده و دیگر توانایى تحقیق و تفحص را ندارم و باید میانه‌روى کنم؛ ولى با این حال خداوند توفیق داد تا به مدت دو سال و چهار ماه (مدت خلافت ابوبکر) آن را به پایان برسانم، در حالیکه سى سال بود که من در انتظار چنین سالى بودم و این از برکت خانه خداست».
ارزش کتاب
ذهبى در «التفسیر و المفسرون» مى‌گوید: «ارزش این تفسیر با چشم پوشى از گرایش اعتزالى آن، چنان است که تا به حال کسى مانند آن را تالیف نکرده است، بخاطر وجوه اعجازى که از قرآن بیان کرده و زیبایى نظم و بلاغت قرآنى که در آن اظهار کرده. تا به حال کسى مانند زمخشری نتوانسته براى ما زیبایى قرآن و سحر بلاغت آن را بازگو کند. زیرا وى در بسیارى از علوم مهارت داشت، به ویژه در واژه‌شناسى عربى تبحر فوق‌العاده داشته است. اشعار عرب را به خوبى مى‌شناخته، به علاوه اینکه در احاطه به علوم بلاغى و معانى و بیان و ادبیات عرب ممتاز بود.»
این نبوغ علمى و ادبى به بهترین وجه در تفسیر «الکشاف» متبلور شده است، بطورى که از هنگام تألیف تاکنون مورد توجه دانشمندان بوده و دلهاى مفسران را ربوده است. در حقیقت زمخشرى تمام ابزار و وسایلى را که مفسر بدان نیاز دارد در این تفسیر گردآورى کرده و آن را در اختیار مردم نهاده است. تفسیر کشاف در موضوع خود کم نظیر است و در چشم دانشمندان و تفسیرپژوهان، همچون کوه استوارى است که صعود به قله آن بسیار مشکل به نظر مى‌آید.
ویژگى‌هاى تفسیر
- زمخشری در «الکشاف» در پرده بردارى از بلاغت قرآن و بیان وجوه اعجاز آن و تبیین لطایف و دقایق معناى آن، گوى سبقت را از همگان ربوده و پس از وى کسى به مقام وى نرسیده است.
- تمام کسانى که وى را بخاطر اعتقاد اعتزالى سرزنش کرده‌اند، با این وجود، در مهارت در واژه‌شناسى عربى و فصاحت و بلاغت ستوده‌اند و گفته‌اند وى پیشواى واژه‌شناسى و بلاغت قرآنى است.
- هر مفسرى در تفسیرش چیزى را بطور غالب بیان مى‌کند که در آن مهارت دارد، ولى تفسیر کشّاف یک ویژگى خاصى دارد که مجموعه‌اى است که بعضى از آن بعض دیگر را تکمیل مى‌کند.
- الکشاف در موضوع خود از جایگاه ویژه‌اى برخوردار است و بر سایر تفاسیر پیشى گرفته و باعث شده که یکى از تراث علمى بسیار عالى در تفسیر به شمار آید.
- تفسیر زمخشرى آینه تمام‌نماى تفکر اعتزالى است، هم براى دوستداران مذهب اعتزلى و هم براى منتقدان آن. یعنى مذهب معتزله را بسیار واضح و شفاف منعکس مى‌کند تا کسى که مى‌خواهد بین نزاع قدیمى اشاعره و معتزله داورى کند مستندات روشنى داشته باشد.
- در پایان باید گفت: تفسیر کشاف زمخشرى از چنان مقام و منزلتى برخوردار است که یکى از مراجع و مصادر مهم تفسیر کلاسیک به شمار مى‌آید.[۱]
پانویس
- ↑ این مقاله ترجمه و تلخیص جزوه الامام الزمخشرى تألیف محمد على قطب است.
منابع
- نرم افزار جامع التفاسیر نور، بخش کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
