آیه
آيه در اصطلاح به جمله هاى قرآن با فاصله هاى مشخص گفته می شود که در کنار هم یک سوره را تشکیل می دهند و اكنون با شماره علامت گذارى مى شود.
محتویات
معنای آیه
آيه در لغت به معناى نشانه و علامت آشکار است. [۱] . این واژه در قران کریم کاربردهای مختلفی دارد که همگی با معنای لغوی آن متناسب است. از جمله:
- آیه به معنای معجزه. مانند:«هَـذِهِ نَاقَةُ اللّهِ لَكُمْ آيَةً»؛ [۲]. این ماده شتر آفریده خداست و برای شما معجزه ای است.
- آيه به معناى عبرت. مانند: «قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ أُخْرى كافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ»؛[۳] دو گروهي كه در ميدان جنگ بدر با هم روبرو شدند، نشانه درس عبرتی براي شما بود. يك گروه در راه خدا نبرد می كردند و جمع ديگری كه كافر بودند (در راه شيطان پست) در حالي كه آنها گروه را با چشم خود دو برابر آنچه بودند مي ديدند، در اين عبرتي است براي صاحبان بصيرت.
- آثار و علائم طبیعی. مانند: «وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ»؛[۴]از نشانه هاى خداى سبحان پديد آوردن آسمانها و زمين و نيز تفاوت زبانهاى شماست.
معناى اصطلاحى آيه
واژه آيه در اصطلاح در جمله هاى قرآن با فاصله هاى مشخص كه اكنون با شماره علامت گذارى مى شود شده است. آيا در قرآن آيه به اين معنا به كار رفته يا نه؟ از تعبيراتى كه اشاره مى شود ممكن است استفاده شود كه آيه به معناى اصطلاحى به كار رفته باشد. مانند:
- « تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ»سوره بقره/آیه252؛ آنها آيه ها خداست كه بر تو تلاوت مىكنيم.
- « كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ »سوره هود/آیه1 ؛ كتابى كه آيه ها آن إحكام پيدا كرده آنگاه تفصيل شده اند.
- « إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً »سوره انفال/آیه3 ؛ وقتى آيهها خدا بر آنها تلاوت مىشود ايمان آنها زياد مىشود.
- « وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ»سوره احزاب/آیه 34 ؛ همسران رسول اللّه (صلّى اللّه عليه و اله) در خانه هاى خود به ياد بياورند آنچه از آيه ها خدا تلاوت مى شود.
این احتمال ديگر در اين تعبيرات وجود دارد و آن اين كه منظور، الفاظ قرآن باشد. يعنى منظور اين تعبيرات جمله هاى قرآن باشد بدون در نظر گرفتن فاصله هاى اصطلاحى. زيرا جمله هاى قرآن حتى كلمات قرآن آيه ها الهى هستند. لذا اثبات اين نكته كه در زبان قرآن آيه به همين مفهوم اصطلاحى به كار مى رفته است با توجه به اين كه علامت گذارى هم نمود و با توجه به اين كه فاصله ها هم با شيوه هاى ديگر اين چنين انسجام نداشته است قدرى مشكل به نظر مى رسد. و احتمال دوم بهتر است، كه آيه يعنى كلمات قرآن كه به عنوان آيه ها الهى از آنها ياد شده است نه جمله ها با فاصله هاى مشخص كه اصطلاح شده است. [۵]
واژه آيه در روايات
کاربرد واژه «آیه» در معنای اصطلاحی آن در روایات فراوانی وجود دارد از جمله:
- رسول خدا می فرمایند: «مَنْ قَرَأَ أَرْبَعَ آيَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْبَقَرَةِ وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ آيَتَيْنِ بَعْدَهَا وَ ثَلَاثَ آيَاتٍ مِنْ آخِرِهَا لَمْ يَرَ فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ شَيْئاً يَكْرَهُهُ وَ لَا يَقْرَبُهُ شَيْطَانٌ وَ لَا يَنْسَى الْقُرْآنَ».[۶]؛ هر كس چهار آيه از اول سوره بقره و آية الكرسى و دو آيه بعد از آن و سه آيه آخر سوره بقره را بخواند در جان و مالش بدى نبيند و هيچ شيطانى باو نزديك نشود، و قرآن را فراموش نكند.
- امیرالمؤمنین می فرمایند: «إِنَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ آيَةٌ مِنْ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ هِيَ سَبْعُ آيَات...» [۷]
توقيفى بودن حدود آیات
آيا حدود آيه ها در قرآن امرى توقيفى است؟ یعنی به امر رسول اللّه و مطابق با وحی است یا اینکه با اجتهاد مسلمانان تعیین می شود؟ بسيارى از محققان ديدگاه اول را پذيرفته اند كه در اين شأن قرآن جاى اظهار نظر نيست همان گونه كه از رسول اللّه (صلّى اللّه عليه و اله) رسيده است بايد همان روش پيروى شود.
سيوطى از بسيارى مانند ابن عربى، زمخشرى نقل مى كند كه آيه ها توقيفى هستند آنگاه به برخى از مشكلاتى كه در پذيرش اين ديدگاه وجود دارد از جمله شناخت فاصله ها به صورت دقيق كه به رسول خدا مستند باشد اشاره مى كند و اعتراف ابن عربى را نقل مى نمايد. البته اين موضوع را از عمل كرد و سيره مسلمانان تا حدودى مى توان به دست آورد و متصل به سيره رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله نموده كه در مثل: المص، كهيعص، عسق، طسم، يس، حم، طه، آيه به حساب آمده است اما در نظاير آنها مانند: الم، طس، ص، ق، ن، آيه به حساب نيآمده است گاهى يك كلمه مانند «مدهامّتان» آيه به حساب آمده است و گاهى يك صفحه قرآن مانند «آيه دين» نيز يك آيه به حساب آمده است بنابراين اين نكات را سيره مسلمانان نشان مى دهد در اين موضوع جاى اظهار نظر نيست بايد به روش گذشته عمل نمود. [۸]
تعداد آیات قرآن
تعداد آيات قرآن كريم مورد اختلاف علماى قرآن شناس است. پيش از اين كه به تعداد آيات و شمارش آنها بپردازيم لازم است كه سرّ اختلاف افراد در شمارش تعداد آيات قرآن را بیان نماییم.
در زمان حضرت رسول خدا (ص)، خود ايشان آيات را بر مردم قرائت مى كردند. و لذا براى آگاه كردن مردم كه آيه در كجا تمام مى شود در رأس آيه بعد وقف مى فرمودند، و اين وقف نشانه اتمام آيه قبل بود، و سپس همان آيه را به آيه بعدى وصل مى فرمود، و اين نيز بيشتر به خاطر پيوستگى مفاهيم آن دو آيه بود، در نتيجه براى برخى اين توهّم و اشكال پيش آمد كه اين وصل بعد از وقف علامت انقطاع و تمام شدن آيه نيست لذا به همين خاطر در شمارش آيات دچار اختلاف شدند و برخى كمتر و برخى بيشتر شماره كرده اند. امّا با اين همه، على رغم كمى يا زيادى تعداد آيات، همه نسخه ها به طور دقيق منطبق بر يكديگر است و در هيچ كدام هيچ كمى و كاستى ديده نمى شود.
در بين اعداد كه هر كدام به يك شهر اسلامى منسوب است اين موارد ديده مى شود.
- عدد كوفى
- عدد مدنى
- عدد مكى
- عدد بصرى
- عدد شامی
شيخ طبرسى در مجمع البيان مى نويسد: صحيحترين اعداد آيات قرآن كه از لحاظ اسناد از ديگر روايات عالى تر است عدد كوفى است. زيرا اين عدد از امير المؤمنين على (ع) مأخوذ است.
و روايتى كه از رسول خدا (ص) نقل شده است آن را تأييد مى نمايد. مطابق حديثى كه از امير المؤمنين على (ع) نقل شده است، رسول خدا (ص) فرمود: مجموع آيات قرآن 6236 آيه است و بنابراين عدد كوفى نسبت به ساير روايات و اعداد ديگر به صواب نزديكتر است.
ابو عمرو عثمان دانى گويد: در اين كه شمار آيات قرآن كمتر از 6200 آيه نيست تمام محققّان و محدّثان اتّفاق نظر دارند و اختلاف آنها در مازاد بر 6200 مىباشد كه برخى بر اين عدد، عددى اضافه نكرده اند و عدهاى ديگر تعدادى بر آن افزوده اند كه به ترتيب عبارتند از: عدد 6204- 6214- 6216- 6219- 6225- 6236. [۹]
پانویس
منابع
- قرآن کریم
- راغب أصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، 1جلد، دار القلم - الدار الشامية - بيروت - دمشق، چاپ: اول، 1412ق.
- حبيب الله احمدى، پژوهشى درعلوم قرآن، 1جلد، فاطيما - قم، چاپ: چهارم، 1381.
- كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط - الإسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
- ابن بابويه، محمد بن على، الأمالي (للصدوق)، 1جلد، كتابچى - تهران، چاپ: ششم، 1376ش.
- كاظم محمدى، سروش آسمانى سيرى در مفاهيم قرآنى، 1جلد، وزارت ارشاد - تهران، چاپ: اوّل، 1381.
