تفسیر نمونه (کتاب)

تفسير نمونه امروز يكى از رايج‌ترين و مقبول‌ترين تفاسير شناخته شده در مجامع مذهبى و علمى شیعه مى‌باشد كه تحت اشراف آيت الله ناصر مكارم شيرازى و با هميارى جمعى از فضلا و دانشمندان حوزه علميه قم، به زبان فارسى تأليف و در 27 جلد وزيرى ارائه شده است. اين تفسير، تمامى آيات قرآن را در بر دارد كه به شيوه ترتيبى از ابتدا تا به انتهاى قرآن را، بررسى كرده است.

گروه مؤلفان

آیت الله مكارم شیرازى و گروهى از دانشمندان به نام‌هاى حجج الاسلام: محمدرضا آشتیانى، محمدجعفر امامى، عبدالرسول حسنى، سید حسن شجاعى، محمود عبداللهى، محسن قرائتى، محمدمهدى اشتهاردى و شهید سید نوراللّه طباطبائى نژاد.

روش تفسیر

روش اين تفسير را مى‌توان روش اجتهادى- تحليلى و عقلى بازشمرد كه با مطرح كردن برخى مسائل علمى روز، قدمى در تبيين بيشتر بعضى آيات برداشته است، در كنار آن جنبه تربيتى خود را همچنان مد نظر داشته و به تبيين ديدگاههاى قرآن در اين زمينه مى‌پردازد. در مسائل خلافى شيعه و اهل سنت نيز سعى داشته روش تقريب را برگزيند و از مطرح كردن تعصبات بيجا بپرهيزد.

ضمن در بر داشتن اين خصوصيات از تفسير آيه به آيه براى توضيح بيشتر مضامين قرآنى بهره برده و نيز در مقاطع مختلف با مطرح و نقل كردن روايات اهل بيت« عليهم السلام»، در تبيين هرچه بيشتر آيات، تلاش نموده است. اين تفسير در طى مدت 15 سال از 1396 تا 1410 هجرى قمرى، تحقيق و تأليف گشته است.

مفسر محترم در ابتداى جلد 1 مقدمه‌اى مختصر دارد كه ضمن آن به انگيزه نگارش، آغاز تفسير قرآن و چيستى و حقيقت آن، تفسير به رأى، نيازها و ضرورتهاى ويژه هر عصر، بيان شيوه كار گروهى، ويژگيها و منابع تفسير، پرداخته است، ابتداى بعض مجلدات ديگر نيز مقدمه‌اى خيلى كوتاه درباره موضوعات مربوط به تفسير نمونه، بيان داشته است.

مى‌توان روش ورود و خروج مفسر و همكاران را در سوره‌ها و آيات قرآن، به شرح ذيل ترسيم كرد. ابتداى هر سوره را با نام آن، مكى، مدنى بودن و تعداد آيات افتتاح مى‌نمايد، پس از آن به بيان« ويژگيهاى سوره در طى چند نكته مى‌پردازد، اين نكات بطور معمول شامل فضيلت سوره، ثواب قرائت و جايگاه آن مى‌باشد كه معمولا محور اين بخش روايات مى‌باشد.« عنوان محتواى سوره»، مدخل ديگر مفسر براى بحث راجع به خطوط كلى سوره مى‌باشد و آن را در قالب نكته‌ها، بيان مى‌دارد. در مواردى نيز وجه تسميه سوره را به شكل سؤال مطرح نموده به آن مى‌پردازد. پس از پرداختن به موارد فوق بررسى آيات و تفسير آنها آغاز مى‌گردد، در اين بخش، ابتدا دسته‌اى از آيات مرتبط بهم را مشخص نموده، ترجمه آنها را بيان مى‌دارد.

به شأن نزول آيات، اهميت داده آن را در اين مقطع ذكر مى‌كند، و در نهايت با تفسير آيات، مطالب خود را در اين بخش تكميل مى‌نمايد. ضمن اينكه مقاطع آيات خود عنوان بخشند، عنوانهاى ديگرى را براى تفكيك مطالب از هم، به كمك مى‌گيرند و اين در تسهيل مطالعه و يافتن مطلب مورد نظر خواننده تفسير، مؤثر مى‌باشد.

پس از تفسير، عنوان« نكته‌ها» حاوى مطالب و پرسش و پاسخهاى ارزشمندى مى‌باشد، اين بخش شامل عناوين متعدد، و حاوى مباحث موضوعى فراوانى( مانند بحث هدايت ج 1 ص 67، مقصود از قلب در قرآن ج 1 ص 87، پيدايش نفاق، ريشه‌ها و خصوصيات آن ج 1 ص 97 و...) مى‌باشد.

نكته‌ها شامل 1- مباحثى است كه بطور مستقيم يا غير مستقيم از آيات مطرح شده، استفاده مى‌شود. 2- نتيجه‌گيريها از آيات. 3- تطبيق مسائل و سؤالات جديد و يافتن پاسخ آنها از آيات. 4- مباحث علمى مناسب با آيات. 5- بيان فلسفه احكام. 6- دفاع از حدود و احكام اسلامى. 7- استفاده‌هاى فقهى يا اصولى از آيات، و...

با توجه به فضاى تأليف اين تفسير كه از لحاظ فكرى، افكار ماترياليستى بين جوانان، تبليغ مى‌شد، سعى شده است نوع مطالب و سؤالات و اشكالات و پاسخها متناسب با سطح فكرى اين قشر، ارائه گردد، بدين جهت بخشى از مباحث اعتقادى در مقابله با انديشه‌هاى مادى، منكران خداوند مطرح شده است. انتخاب روش تقريب از طرف مفسر و همكاران در نزاعهاى فكرى و فقهى شيعه و اهل سنت، سبب نشده است كه ايشان از نقد خود بر افكار آنان، دست برداشته به سبب تقريب آن را مطرح نكنند، بلكه در عرصه اختلاف فكرى، ضعف تفكر آنها، به خصوص، تفكر وهابى را آشكار نموده است. از جمله در بحث شفاعت ذيل آيه 48 سوره بقره ج 1 ص 223 تا ص 246، مطالبى فراوان در پاسخ شبهه وهابيان بر اين مفهوم، ارائه داده‌اند. و نيز در مباحث ولائى، عقايد شيعى خود را مستدل و بدور از تعصب ناروا، بيان مى‌دارد، از جمله در بحث ولايت ذيل آيه 55 سوره مائده ج 4 ص 421. شيوه بحث مفسر در آيات فقهى، تفاوت اساسى با بقيه موارد تفسير آيات، نداشته و مطالب مفصل را به كتب فقهى ارجاع داده است، امّا در فلسفه احكام مانند، فلسفه وصيت( ج 1 ص 618) فلسفه قصاص( ج 1 ص 607)، فلسفه تحريم گوشتهاى حرام( ج 1 ص 584) فلسفه روزه و... سعى نموده كه حق مطلب را ادا نمايد.

در آياتى كه قصص قرآن به خصوص انبياء را مطرح مى‌نمايد، سعى دارد ضمن پرهيز از اسرائيليات، با روايات، برخى جزئيات را روشن كرده، با مقايسه قصص قرآن با تورات، وهن و ضعف قصه‌هاى منتسب به تورات را مشخص كند، مانند ج 1 ص 189 مقايسه معارف قرآن با تورات. اين تفسير حاوى پاورقى مى‌باشد كه از طرف مفسر اضافه شده است، در پاورقى‌ها به طور معمول مطالب متفاوت به چشم مى‌خورد از قبيل: الف) آدرس مطالب متن و منابع آن. ب) ارجاع توضيح بيشتر به مجلدات ديگر تفسير نمونه. ج) اشاره به برخى اقوال ديگر. د) توضيح بيشتر لغوى يا تفسيرى يا علمى، يا نقل مطلب از كتب مقدس.

ويژگيهاى تفسير

مفسر محترم در مقدمه جلد 1، عنوانى به اين نام مطرح كرده، مى‌نويسد:

1- از آنجا كه قرآن كتاب زندگى و حيات است، در تفسير آيات به جاى پرداختن به مسائل ادبى و عرفانى و مانند آن، توجه خاصى به مسائل سازنده زندگى مادى و معنوى و بويژه مسائل اجتماعى شده و به اندازه كافى روى مسائلى كه تماس نزديك با حيات فرد و اجتماع دارد تكيه گرديده است.

2- به تناسب عناوينى كه در آيات مطرح مى‌شود، ذيل هر آيه، بحث فشرده و مستقلى درباره موضوعاتى مانند، ربا، بردگى، حقوق زن، فلسفه حج، اسرار تحريم قمار، شراب، گوشت خوك و اركان و اهداف جهاد اسلامى و مانند آن آمده است، تا خوانندگان در يك مطالعه اجمالى از مراجعه به كتابهاى ديگر بى‌نياز گردند.

3- كوشش شده، ترجمه آيات، روان، سليس و گويا و دقيق و در نوع خود جالب و رسا بوده باشد.

4- به جاى پرداختن به بحثهاى كم‌حاصل، توجه مخصوص به ريشه لغات و شأن نزول آيات كه هر دو در فهم دقيق معانى قرآن مؤثر هستند، شده است.

5- اشكالات و ايرادات و سؤالات مختلفى كه گاهى در پيرامون اصول و فروع اسلام، مطرح مى‌گردد، به تناسب هر آيه، طرح شده و پاسخ فشرده آن ذكر گرديده است. مانند شبهه آكل و مأكول، معراج، تعدد زوجات، علت تفاوت ارث زن و مرد، تفاوت ديه زن و مرد، حروف مقطعه قرآن، نسخ احكام، جنگها و غزوات اسلامى، آزمايشهاى گوناگون الهى و دهها مسئله ديگر، بطوريكه هنگام مطالعه آيات، علامت استفهامى در ذهن خواننده عزيز باقى نماند.

6- از اصطلاحات پيچيده علمى كه نتيجه آن اختصاص كتاب به قشر خاصى است، در متن كتاب دورى و به هنگام ضرورت در پاورقى آمده، تا براى انديشمندان و صاحب نظران نيز مفيد باشد.

منابع تفسير

اين تفسير با استفاده از تفاسير معروف شيعه و اهل سنت به خصوص تفاسير: مجمع البيان، التبيان، الميزان، الصافى، نور الثقلين، البرهان و روح الجنان و از تفاسير عامه: روح المعانى، المنار- فى ظلال القرآن، قرطبى، اسباب النزول واحدى، مراغى، در المنثور، بيضاوى، و مفاتيح الغيب فخر رازى، تنظيم و نگارش يافته و اين بهره‌گيرى در نوع خود كم سابقه بوده است، علاوه بر اين تفاسير كه ابتداى هر جلد به آن اشاره شده است، از منابع تفسيرى و غير تفسيرى ديگرى نيز بهره برده شده است، از قبيل: تفسير پرتوى از قرآن، بحار الانوار، سفينة البحار، الغدير، المراجعات، كنز العرفان، نهج البلاغه و برخى شروح آن، وسايل الشيعه، خصال صدوق، اختصاص مفيد، محاسن برقى، كافى، امالى مفيد، مناقب ابن شهرآشوب، مصباح المنير فيومى، مفردات راغب، بلوغ الارب، سيره ابن هشام، كامل ابن اثير، صحيح بخارى، سنن بيهقى، كشف الارتياب، الهداية السنية و مجلات و كتب ديگر.

شيوه كار گروهى مفسر و همكاران

مفسر در مقدمه خود بر جلد اول متعرض اين نكته مى‌شود كه، اشتغالات روز افزون مختلف، فرصت كار مستقل بر درياى پر عمق قرآن به او نمى‌داد، از طرفى ضرورت كار هر روز نمايان‌تر مى‌شد، تا اينكه براى برون رفت از اين بن‌بست به فكر كار گروهى افتاد، براى اين منظور جمعى از جوانان فاضل، با اخلاص، پژوهشگر و آگاه را رفيق راه كرد و با كوششهاى شبانه روزى آميخته با خلوص در مدت كوتاهى اين نهال به ثمر نشست، در تشريح كار گروهى مى‌نويسد: نخست آيات قرآن در بخشهاى مختلف ميان برادران محترم تقسيم مى‌شد و با راهنمائيهاى لازم قبلى، تفاسير مختلفى كه منابع اصلى تفسير بود و بقلم محققان بزرگ اين فن اعم از شيعه و سنى نگاشته شده بود( نام آنها قبلا گذشت) مورد بررسى قرار مى‌گرفت، سپس يافته‌ها را كه بر نيازها و تقاضاهاى روز تطبيق داشت، جمع آورى نموده، در جلسات عمومى اين هيئت كه همه روز تشكيل ميشد، مطرح مى‌كردند و در همان جلسه، دريافت‌هاى تازه را از قرآن كه مى‌بايست بر آنها افزوده مى‌شد، مى‌افزوديم، و پس از بحث و گفتگو و مشاوره پيرامون مباحث مختلف و مراجعه به منابع گوناگون، اينجانب مطالب را املا كرده و دوستان تندنويس يادداشت مى‌كردند، و سپس به كنترل مجدد مى‌پرداختيم و آنچه را كه نوشته شده با صبر و حوصله، بررسى و اصلاح و آماده چاپ مى‌كرديم، و بعد از چاپ و قبل از نشر نيز مجددا كنترل و بررسى و اصلاح مى‌شد.» و براى ايجاد هماهنگى در سبك تفسير و قلم آن آخرين بازنويسى توسط مفسر محترم انجام مى‌گرفت.

فهرست موضوعى تفسير نمونه‌

مفسر محترم در پيشگفتار فهرست موضوعى تفسير نمونه مى‌نويسد:« سرانجام بعد از پانزده سال تلاش مستمر كار تفسير نمونه در 27 جلد پايان گرفت، در اين هنگام احساس احتياج مبرم به يك« فهرست موضوعى جامع» مى‌شد و جمعى از طلاب فاضل حوزه علميه قم پيشنهاد اين كار را دادند، و از آنجا كه آقايان احمد على بابايى و رضا محمدى كه از طلاب محترم و باذوق و پرتلاش حوزه علميه قم هستند، نسبت به اين كار اهتمام بيشترى داشتند، قرعه فال به نام آنها زده شد. آنها با دو سال سعى و كوشش مستمر و استفاده از پانزده هزار فيش، اثرى را به وجود آوردند كه در نوع خود ممتاز است، مى‌توان گفت فهرستى را كه از 27 جلد تفسير نمونه تهيه كرده‌اند، انشاء الله كليدى براى راه يافتن به تفسير نمونه است.»

در دنباله مطلب طرز استفاده از اين فهرست كه بر اساس حروف الفبا تدوين شده است، توضيح داده شده و با مثال امر را بر طالب آن سهل نموده‌اند.

پس از ارائه فهرست الفبايى كه در 24 صفحه انجام گرفته است، سرفصل‌هاى فهرست موضوعى مطرح و عناوين ريز آنها تحت هر موضوع با آدرس جلد و صفحه، در 530 صفحه ثبت گرديده و به علاقمندان عرضه شده است. سر فصل‌هاى فهرست موضوعى بدين شرح است: 1- شناخت و جهان بينى‌

2- جهان بينى اسلامى شامل بخش‌هاى:

- خدا شناسى و توحيد در قرآن‌

- عدل الهى‌

- نبوت‌

- امامت و ولايت‌

- معاد

3- انسان در قرآن و هدف آفرينش‌

4- آشنايى با منابع اسلام« قرآن» و« حديث»

5- رفتار يك مسلمان و چگونگى جامعه اسلامى شامل:

- قواعد اصولى و فقهى در قرآن‌

- وظايف و احكام‌

- اخلاق و تعليم و تربيت اسلامى‌

- روابط و حقوق اجتماعى‌

- مسائل اقتصادى‌

- حكومت و نظام سياسى‌

6- تاريخ تمدن‌

7- بررسى اديان و مكاتب‌

8- علوم اجتماعى‌

9- علوم تجربى و طبيعى‌

10- ادبيات و هنر

نسخه ‌شناسى‌

تفسير نمونه در 27 جلد وزيرى به همراه يك جلد فهرست موضوعى به زبان فارسى، توسط دار الكتب الاسلاميه، تهران چاپ و نشر گرديده است، مجلدات اوليه آن در سال 1400 ق و مجلدات اخير آن در سالهاى 1414 ق به پايان رسيده است.

هر مجلد داراى فهرست مفصلى از آيات و مطالبى است كه در آن مطرح شده است، ابتداى جلد اول مقدمه‌اى چند صفحه‌اى از مؤلف بچشم مى‌خورد كه در مجلدات بعد اين مقدمه بسيار مختصر گرديده است.

برخى مجلدات اين تفسير از جمله جلد 1 در چاپهاى بعد، با تجديد نظر و اضافات، چاپ شده است. انتهاى برخى مجلدات نيز تاريخ پايان تأليف آن درج گرديده است. پايان تأليف آخرين جلد آن 18 ذى الحجه 1407 ق مطابق با 23 مرداد 1366 شمسى درج شده است.

اين تفسير تا كنون به چند زبان زنده دنيا از جمله عربى وارد و ترجمه شده، ترجمه عربى آن به نام« الامثل» عرضه شده است. ترجمه انگليسى آن نيز در دست تهيه مى‌باشد.

تفسير نمونه تاكنون چندين چاپ با تيراژهاى متفاوت( حدود 5000 در هر چاپ) داشته و در نسخه مورد بحث برخى مجلدات تا سى و دو چاپ بر آن گذشته است. فهرست اجمالى تمام مجلدات از نظر سور قرآن در آخر جلد 27 درج گرديده است. طرز كار گروهى كه در مقدمه اول كتاب بطور مختصر ذكر گرديده بود در انتهاى جلد 27 به طور مفصل از طرف هيئت همكاران تفسير نمونه بيان شده است. برگزيده‌اى از تفسير نمونه توسط آقاى احمد على بابايى در 5 جلد به بازار عرضه شده كه اكنون چاپ سيزدهم خود را نيز سپرى كرده است.

منابع مقاله‌

1- مقدمه تفسير نمونه ج 1 2- مجلدات مختلف تفسير همراه با فهرست موضوعى آن‌ 3- طبقات مفسران شيعه ج 5 ص 53 تا 62 دكتر عقيقى بخشايشى‌ 4- المفسرون حياتهم و منهجهم ص 152 سيد محمدعلى ايازى‌ 5- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى ج 1 ص 774 و ج 2 ص 2143 با همكارى استاد بهاء الدين خرمشاهى‌ 6- تفسير و مفسران آيت ا... معرفت ج 2 ص 502 مؤسسه فرهنگى التمهيد چاپ اول تابستان 1380

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی