ترجمه قرآن الهی قمشه ای (کتاب)

ترجمه ی قرآن کریم اثر مهدی (محیی الدین) الهی قمشه ای

معرفی اجمالی کتاب

شادروان الهى قمشه‌اى از اصول علمى و نظرى ترجمه چندان كه بايد و شايد (در مقايسه با كسانى چون شادروان پاينده يا آقاى عبدالمحمد آيتى يا ديگران كه مترجمان حرفه‌اى و پركار بوده‌اند) باخبر نبوده است. در مجموع اين ترجمه (مراد طبع ويراسته آن است)، ترجمه‌اى خوشخوان، تفسير آميز و آزاد است. اين ترجمه ارزش تاريخى و تأثير روان شناختى‌اش بيش از ارزش علمى و بالفعل و آكادميك آن بوده است، به اين شرح كه اين ترجمه در 55 سال پيش و در طول نيم قرنى كه صدها بار چاپ و تجديد چاپ شده و در ميلیون‌ها نسخه منتشر گرديده، بيش و پيش از هر ترجمه‌اى به خوانندگان عادى و دوستداران قرآن و فهم معانى و معارف آن، نشان داده است كه سبك و سياق قرآن مجيد، آن گونه كه ترجمه‌هاى تحت اللفظى هزار ساله، نشان داده‌اند، جسته- جسته نيست و اين يعنى رميدگى خاطر و هراس ذهنى ميليون‌ها مؤمن مسلمان فارسى زبان را از بين بردن به عبارت ديگر رهيافت كلى شادروان قمشه‌اى به صرافت طبع و ذوق سليم و فطرت مستقيمش به ترجمه قرآن درست و علمى بوده است، اما در جزئيات و فرعيات و مفردات و تركيبات و مسائل صناعى و فنى ترجمه كمبودهايى داشته است.

كار او را با رسالت تاريخى - فرهنگى نيما يوشيج (على اسفنديارى) پدر و بانى شعر نو فارسى مى‌توان مقايسه كرد كه ابتكار و به قول قدما بدعت حسنه يعنى نوآورى سنجيده‌اى به ميان آورد و به جاى روزنه، دروازه‌اى به روى شعر تكرار مكرراتى و كليشه پرداز يكصد سال اخير فارسى باز كرد و ديدها و ديدگاه‌ها و نگاه‌ها را اصلاح كرد، ولو آن كه بپذيريم خودش نمونه‌هاى درخشان يا مهمى از شعر نو عرضه نكرد. پيش از مرحوم قمشه‌اى، بصيرالملك و همزمان با او عبدالحسين آيتى (آواره) و اندكى پس از او مترجم توانايى چون ابوالقاسم پاينده هم به همين راه رفتند.

ترجمه، شرح، تعلیقات و... بر کتاب

اولين نقدى كه بر اين ترجمه نوشته شد، به قلم شادروان ابوالقاسم پاينده (1290- 1363 ش) مترجم معروف و صاحب ترجمه قرآن كريم به فارسى است كه در مقدمه بر ترجمه خود از قرآن كريم (به تاريخ 1336 ش) پوشيده‌وار و بدون تصريح به نام، پنج ايراد به عنوان نمونه بر ترجمه شادروان قمشه‌اى گرفته است كه در همه موارد حق با پاينده است.

سپس سال‌ها كسى نقدى بر اين ترجمه ننوشت تا پس از انقلاب اسلامى. دومين نقد بر اين ترجمه را آقاى دكتر سيد عبدالوهاب طالقانى در نشريه كيهان انديشه (ويژه‌نامه قرآن، شماره 28، بهمن و اسفند 1368 ش) نوشت. در اين نقد كه عنوان «نقد ترجمه‌هاى معروف قرآن به زبان فارسى» نام دارد، علاوه بر ترجمه قمشه‌اى بر ترجمه آقاى عبدالمحمد آيتى هم نقد نوشته شده است. ايرادات دهگانه‌اى كه ناقد بر ترجمه مرحوم الهى قمشه‌اى گرفته است، همه وارد و حق با ناقد و اشتباه از سوى مترجم است.

• آقاى دكتر احمد احمدى با عنوان «ضرورت ترجمه‌اى آكادميك از قرآن كريم» در نشريه بينات شماره اول، بهار 1373 به نقد این ترجمه پرداخت. ايشان در اين نقد چنين آورده‌اند: «اما - از بى‌دقتى و بى‌توجهى ناشران سوداگر كه بگذريم - ترجمه اين نيكمرد دانشمند، خطاهايى دارد كه ترجمه را نيازمند اصلاحى چشمگير مى‌سازد و جا دارد فرزند دانشمند ايشان استاد دكتر حسين الهى قمشه‌اى به اين مهم بپردازند، و آن را از آغاز تا پايان به دقت بنگرند و اصلاح كنند». اما چنان كه معروض افتاد، ترجمه‌هايى هم كه روى جلد يا صفحه عنوان يا در پايان آن چنين مطلبى ذكر شده كه اين ترجمه به صحه دكتر حسين الهى قمشه‌اى رسيده است - از جمله متنى كه اساس نقد مفصّل نگارنده قرار گرفته است - همچنان همه ايرادهاى اساسى اصلى را در بردارد.

• نقد و نظر دیگر به قلم آقاى حسين استاد ولى است كه با عنوان «گزارشى از ويرايش جديد و كامل ترجمه شادروان مهدى الهى قمشه‌اى» در نشريه بينات - سال دوم، شماره 8، زمستان 1374، به طبع رسيده است. ايشان سه ويژگى مثبت براى ترجمه مرحوم قمشه‌اى برشمرده است:

1. اخلاص و صفاى باطن مترجم كه بى‌شك در عبارات اين ترجمه تأثير نهاده و نورانيت خاصى به آن بخشيده و خواننده را در مواردى تحت تأثير قرار مى‌دهد.
2. قلم روان و انشاى سليس مترجم كه فهم عبارات را آسان كرده است.
3. همان گونه كه از نامش پيداست داراى خلاصة التفاسير است و توضيحات كوتاه ميان پرانتز مفيدى دارد كه فهم آيه را روشن مى‌سازد. همچنين ايشان (آقاى حسين استاد ولى كه عهده‌دار ويرايشى اساسى - و تاكنون مهم‌ترين و جدى‌ترين ويرايش - بر اين اثر بوده‌اند) هفت ويژگى منفى براى اين ترجمه برشمرده‌اند:
   1. بى‌دقتى و سرسرى كار كردن (همراه با مثال)
   2. ضعف ادبى (اين مورد هم مانند همه موارد مثال‌هايى دارد)
   3. آميختگى شرح و متن
   4. نقل به معنى
   5. افتادگى‌ها
   6. نقص ويرايش: «اين ترجمه از ويرايش صحيحى برخوردار نيست و موارد آن از حد شمار بيرون است و جاى پرانتزها اصلا حساب و كتابى ندارد».
   7. اجمال و تفصيل‌ها.

• نقد دیگر نوشته آقاى محمدهادى شفيق آملى است كه تحت عنوان «استخدام در ترجمه قرآن» اشاره‌هاى انتقادى و ارزيابانه به ترجمه مرحوم قمشه‌اى و آقايان عبدالمحمد آيتى و محمدمهدى فولادوند دارد. (بينات، سال سوم، شماره 11، پاييز 1375)

• نقد آقاى دكتر محمدهادى مؤذن جامى بر اساس نوشته‌اى از دكتر محمدامين الخضرى، تحت عنوان «مقدمه‌اى بر اصول ترجمه تفهمى قرآن كريم» با ترجمه و تحقيق و نقد و بررسى خود در نشريه ماهنامه آيات از شماره نهم تا دوازدهم (آبان 76 تا بهمن و اسفند 76) به چاپ رسانده است كه عنوان فرعى آن «اسرار حروف جرّ به همراه بررسى تطبيقى ترجمه‌هاى فارسى» نام دارد و داراى عباراتى منقول از ترجمه مرحوم قمشه‌اى، براى بررسى و تطبيق با ترجمه‌هاى ديگر است.

چنان كه اشاره شد، آقاى حسين استاد ولى به پيشنهاد مدير كتابفروشى اسلاميه، كمر همت به ويرايش اين ترجمه بسته است كه حدودا از سال 1374 تا 1377 به طول انجاميده و در اين سال از سوى همان ناشر منتشر شده است.

وضعیت نشر

نخستين چاپ ترجمه شادروان قمشه‌اى در سال 1323 ش انجام گرفته و از سوى كتابفروشى اسلاميه به صورت گراورى منتشر شده و براى اول بار در تاريخ ترجمه، شايد به اقتباس از بعضى ترجمه‌هاى اروپايى قرآن كريم به صورت صفحه به صفحه است، نه زيرنويس يا بين السطور يعنى يك صفحه (دست راست) متن قرآن مجيد است و يك صفحه (دست چپ) ترجمه با ذكر شماره مسلسل آيات در جاى خود.

استاد ميرخانى بار ديگر همين ترجمه را با اصلاحاتى كه مترجم در ترجمه خود وارد كرده بود، در سال 1339 ش بازنويسى و خوشنويسى كرده كه در سال 1342 ش از سوى همان ناشر انتشار يافته است. سپس چه بسا با اجازه مترجم، ساير ناشران نيز كمر همت به تجديد طبع اين ترجمه، به صورت خوشنوشته يا حروفى (حروفچينى شده) بسته‌اند.

از آنجا كه خانواده مترجم به ويژه فرزند ارشد ايشان، جناب آقاى دكتر حسين الهى قمشه‌اى مانع تراشى نكرده‌اند، ده‌ها ناشر صدها چاپ از اين ترجمه را در 55 سالى كه از نشر اول آن مى‌گذرد، انتشار داده‌اند. از اين ميان دو طبع هست كه دكتر حسين الهى قمشه‌اى صحه خود را بر آنها نهاده است. يكى طبع انتشارات اميركبير در سال‌هاى 1361، 1367 و سال‌هاى ديگر و ديگر طبع سازمان اوقاف (در سال 1369 و بعد). اما چنان كه اهل فن تصريح كرده‌اند، چه اين طبع‌هاى «صحه‌دار» و چه طبع‌هاى ويراسته آقايان محمدباقر بهبودى و حسن مسعودى، چندان كه بايد و شايد منقح و پيراسته از اغلاط علمى فراوان - كه در اصل بوده يا گاه از سوى مصححان افزوده شده - نيست.

مهم‌ترين ويرايش علمى و اساسى اين ترجمه در سال‌هاى اخير به همت آقاى حسين استاد ولى انجام گرفته و نيز ويرايش ترجمه شيواى شادروان دكتر سيد جلال الدين مجتبوى از قرآن كريم است. ترجمه ويراسته ايشان در سال 1377 از سوى دارالكتب الاسلامية / كتابفروشى اسلاميه( به مديريت حجة الاسلام مرتضى آخوندى) انتشار يافته است.

منابع

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع التفاسیر 2 [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "ترجمه قرآن کریم".

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن