الإختصاص (کتاب)

کتاب «الإختصاص» منسوب به شیخ مفید، مجموعه‌ای متنوع از احادیث در زمینه عقاید، سیره و تاریخ، حکمت و اندرز، اخلاق و آداب، فضایل و معجزات اهل بیت و نقایص مخالفان آنان است. در این که کتاب تألیف شیخ مفید است یا خیر، در میان علما اختلاف است.

نویسنده	شیخ مفید
موضوع	عقاید و اخلاق و تاریخ
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تحقیق	علی‌اکبر غفاری

مؤلف

محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید (۳۳۶-۴۱۳ ق)، فقیه، محدث، متکلم و از علمای برجسته شیعه در قرن ۴ و ۵ هجری و متولد بغداد بود.

جعفر بن قولویه، شیخ صدوق، ابن ولید قمی، ابوغالب زراری و ابن جنید اسکافى، از اساتید ایشان بوده اند. همچنین عالمان بزرگی چون سید مرتضى، سید رضى، شیخ طوسى و نجاشى، از شاگردان او هستند.

کتاب‌های شیخ مفید، پیوسته، مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و در بسیاری از منابع روایی بزرگ شیعه، مانند بحار الانوار مورد استناد قرار گرفته است. او بیش از ۲۰۰ جلد تألیف دارد و برخی از این آثار عبارتند از: المُقنَعَة، اوائل المقالات، الاِرشاد، تصحيح الاعتقاد و کتاب الجمل.

مرحوم شیخ مفید در ماه رمضان سال ۴۱۳ ق، در بغداد درگذشت و در تشییع او بیش از ۸۰ هزار نفر از شیعیان شرکت جستند.

معرفی کتاب

از آنجا که مطالب کتاب «الاختصاص»، پراکنده است و موضوعات مطرح شده در آن سیر منطقی و منسجمی نداردو نیز سبک نگارش کتاب با دیگر کتاب‌های شیخ مفید، تفاوت دارد، دربارۀ انتساب آن به شیخ مفید بین کتابشناسان و محققان اختلاف است؛ برخی به همین دلیل منکر انتساب این کتاب به شیخ مفید شده و آن را به نویسنده‌ای ناشناخته منتسب کرده‌اند. از طرف دیگر، شیخ طوسی، نجاشی و ابن شهر آشوب، در شرح حال شیخ مفید، نامی از این کتاب نیاورده‌اند و سید ابوالقاسم خویی، در شرح حال عمرو بن عبدالله بن علی سبیعی کوفی، ضمن طرح روایتی می‌گوید که اعتمادی بر این روایت نیست، به دلیل این که نسبت کتاب «الاختصاص» به شیخ مفید، ثابت نشده است.

اما شیخ آقا بزرگ تهرانی به صحت انتساب کتاب «الاختصاص» به شیخ مفید عقیده دارد. همچنین آقای سید محمدمهدی خرسان که این کتاب را تصحیح کرده، دلایل پراکندگی مطالب کتاب و صحت انتساب آن به شیخ مفید را بدین گونه بیان کرده است: پنج کتاب با عنوان «الاختصاص» از علمای شیعه نوشته شده که بخشی از «الاختصاص» شیخ مفید گزیده‌ای است از کتاب «الاختصاص» نوشته شیخ ابوعلی احمد بن حسین بن احمد بن عمران معاصر شیخ صدوق. نام کتاب نیز از آن گرفته شده است. افزون بر «الاختصاص» ابوعلی، از یازده کتاب دیگر بهره برده که کتاب ابن دأب، وصایا النبی لعلی علیه‌السلام، حدیث منطق بعض الحیوانات، کتاب محنة امیرالمؤمنین و آفة العلامات فی السنة، از آن کتب است که «الاختصاص» شیخ مفید، گزیده ای از آنها را دربر دارد. بنابراین «الاختصاص» گزیده‌ای از کتب بزرگان است که مؤلف در نسق واحد نگاشته است. برای اطمینان از صحت انتساب کتاب به شیخ مفید، هفت نسخه خطی «الاختصاص» را که در کتابخانه های مختلف بود بررسی کردم. صحت انتساب کتاب در بعضی از نسخه ها و امضای ده تن از علما شاهد دیگری بر صحت انتساب این کتاب به شیخ مفید است. شایان ذکر است که مؤلف در اول کتاب خود را معرفی کرده و کتاب با «قال محمد بن محمد بن نعمان...» شروع شده است.

کتاب «الاختصاص»، برای دست یابی به بسیاری از روایات نایاب که دارای مفاهیمی عالی و شگرف می‌باشند، کتابی بس ارزشمند و قابل توجه است.

رجال کتاب الاختصاص، ماجد غرباوی، نویسنده مقاله، به دلیل عدم حصول قطع در نسبت این کتاب به شیخ مفید، اسامی رجال موجود در این کتاب (۱۳۳ نفر) را مستقل از کتاب‌های دیگر شیخ مفید، گردآوری کرده است.

ترجمه کامل فارسی الاختصاص، مترجم: سعدالله ناطق الاسلام

محتوای کتاب

کتاب «الاختصاص» کشکولی است از روایات مختلف که بیشتر آنها در فضایل اهل بیت علیهم السلام است. این کتاب موضوع واحدی ندارد و مؤلف در مقدمه کتاب به این نکته اشاره کرده و می گوید: «این کتاب را تألیف و تصنیف کرده، در گردآوری اش زحمت بسیار کشیدم و در آن گونه های مختلف احادیث و روایات برجسته و آثار نیکو و حکایات در موضوعات بسیار در مدح افراد و فضیلت آنان و مراتب علما و درجات و فهم آنها وارد کردم.»

مؤلف در ابتدای کتاب می گوید: «من، این کتاب را با زحمات فراوان و مطالعات عمیق در علوم مختلف روایی و چشمه‌های گوارای احادیث اهل بیت علیهم السّلام نگاشتم تا شخصیت‌های برجسته اسلام را معرفی کنم و فضایل آنها را آشکار سازم و مقام علما و اندیشمندان راستین و ارزش علم و دانش آنها را نمایان گردانم».

مؤلف در این کتاب مانند کتاب های روایی، مطالب را با ذکر سند آورده است. در ذکر اسناد کتاب، روش یا سبک خاصی انتخاب نشده و هیچ وحدت رویه ای در میان آنها نیست. از روایت های مرسل که مستقیم از امام آغاز شده، تا روایاتی که با ۸ واسطه به امام معصوم متصل می شود، در این کتاب وجود دارد؛ گاهی هم روایات را بدون سند آورده است.

کتاب حاضر، دارای باب‌بندی و فصل‌بندی نیست، اما تمام مطالب خود را پس از خطبه مؤلف و مقدمه کتاب، در قالب هفده عنوان مختلف، ارائه نموده است. کتاب با دو روایت در فضل علم آغاز می شود و سپس روایاتی دربارۀ شرطة الخمیس (سپاهیان جان بر کف امیر المؤمنین) و بعد احادیثی در مورد چند فضل علما و آنگاه دربارۀ اصحاب ائمه علیهم السلام؛ روایاتی دربارۀ حوادث پس از وفات پیامبر، مناظرۀ ابو حنیفه با امام صادق و قصیدۀ فرزدق، اقوال برخی از حکما و وصایای لقمان حکیم از دیگر موضوعاتی است که دراین کتاب نقل شده است. این کتاب شامل عناوین زیر است: ۱. خطبة المؤلف و مقدمة الکتاب. ۲. طائفة من اقوال الائمة علیهم‌السّلام (مشتمل بر مطالب گوناگون، از جمله معنای شرطة الخمیس و تعداد آنهاست). ۳. ذکر السابقین المقربین من امیرالمؤمنین علیه‌السّلام. ۴. حدیث الغار. ۵. طائفة من اقوال النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ و الائمة علیهم‌السّلام (شامل سؤالات یهودی از پیامبر، مسائل عبدالله بن سبا و...). ۶. فی ذکر حواری اهل البیت و جملة من اصحابهم. ۷. طائفة من احادیث الائمة و اصحابهم و غیرهم (شامل حدیث مباهله ، مناظره مؤمن الطاق با ابو حنیفه در باره طلاق، حدیثی در ستایش شهر قم و...). ۸. طائفة من الاخبار لزهیر بن معاویة و مکحول و غیرهما. ۹. احادیث وصایا النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم لعلی علیه‌السّلام. ۱۰. طائفة من الاحادیث فی فضائل الائمة و معاجزهم و اقوال الائمة (شامل حدیث منطق بعض الحیوانات، المسوخ و سبب مسخها و...). ۱۱. کتاب محنة امیر المؤمنین، علی بن ابی طالب علیه‌السّلام. ۱۲. فی بیان طائفة من احادیث الائمة و اصحابهم (شامل حدیث فدک، حدیث سقیفة بنی ساعدة و...). ۱۳. ما روی فی اصحاب الائمة (عبدالله بن ابی یعفور، عیسی بن عبدالله القمی و...). ۱۴. احادیث فی تعیین الائمة و بیان فضلهم. ۱۵. طائفة من اخبار الائمة فی ابواب متنوعة (شامل حدیث فی اوقات المکروهة للجماع و جملة من وصایاهم، حدیث فی الدعاء و اوقاتها و...). ۱۶. احادیث حول خصائص الائمة. ۱۷. طائفة من الحکم و المواعظ و الخطب (بعض وصایا لقمان الحکیم لابنه، فی بیان فضل سلمان الفارسی و جملة اخری من الاخبار و...). ۱۸. کتاب صفة الجنة و النار.

منابع

• نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن چهاردهم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۲/۲۵.
• معرفی کتاب الاختصاص، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، عباسعلی مردی
• معرفی کتاب ترجمه کامل فارسی الاختصاص، مترجم: سعدالله ناطق الاسلام، پاتوق کتاب فردا.