وجوه و نظائر: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
{{بخشی از یک کتاب}} | {{بخشی از یک کتاب}} | ||
| − | يكى از | + | يكى از مباحث [[علوم قرآنى]]، مسئله «وجوه و نظائر» است، كه راه احتمال را در فهم معانى [[قرآن]] باز نموده و گاهى موجب اشتباه برخى و گاه موجب دست‌آويزى براى فتنه‌جويان شده است. فهم معانى قرآن نياز به دقت و انديشه عميق دارد تا امكان سدّ احتمالات ميسر گردد؛ لذا شناخت «وجوه» و احتمالات و نيز اشباه و «نظائر»، يک ضرورت [[تفسیر|تفسيرى]] به شمار مى‌رود. |
==تعریف وجوه و نظائر== | ==تعریف وجوه و نظائر== | ||
| − | «وجوه» درباره محتملات معانى به كار مى رود و «نظائر» درباره الفاظ و تعابير. اگر در لفظ يا عبارتى چند معنا احتمال رود، اين معانى را | + | «وجوه» درباره محتملات معانى به كار مى رود و «نظائر» درباره الفاظ و تعابير. اگر در لفظ يا عبارتى چند معنا احتمال رود، اين معانى را «وجوه» گويند، و هنگامی که چند لفظ (كلمه يا جمله) يك معناى تقريبى واحد را افاده كنند، آنها را به خاطر اینکه در معنا نظیر یکدیگرند، «نظائر» گویند. |
| − | سیوطی در تعريف وجوه چنين گويد: «فالوجوه للفظ المشترك الذى يستعمل في عدة معان، كلفظ | + | [[سیوطی|جلال الدین سیوطی]] در تعريف وجوه چنين گويد: «فالوجوه للفظ المشترك الذى يستعمل في عدة معان، كلفظ الاُمّة»؛ وجوه لفظ مشتركى را گويند كه در چند معنا به كار مى رود. و در تعريف نظائر گويد: «والنظائر، كالالفاظ المتواطئة»؛ نظائر الفاظى را گويند كه با يكديگر هم آهنگ و هم تا باشند. |
| − | نمونه ای که | + | نمونه ای که سيوطى برای «وجوه» می آورد، لفظ [[امت]] است كه به سه معنا آمده: ملت، طريقت و مدت: |
| − | * امت به معناى | + | * امت به معناى ملت، در آيه: {{متن قرآن|«وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا»}} ([[سوره بقره]]، 143)، (اين چنين است كه ما شمار را ملتى ميانه قرار داديم). |
| − | * امت به معناى | + | * امت به معناى طريقت، در آيه: {{متن قرآن|« إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّقْتَدُونَ»}} ([[سوره زخرف]]، 23)، (ما پدرانمان را بر طريقتى [روشى] يافتيم و ما همان را دنبال مى كنيم). |
| − | * امت به معناى | + | * امت به معناى مدت، در آيه: {{متن قرآن|«وَقَالَ الَّذِي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ»}} ([[سوره یوسف]]، 45)، (و آن كس از آن دو (زندانى) كه نجات يافته و پس از مدتى (يوسف را) به خاطرآورده بود، گفت...). |
| − | نمونه | + | همچنین نمونه برای «نظائر»، سه کلمه قلب و عقل و لُبّ است که هر سه يک معنای شبیه به هم دارند: نيروى ادراک و انديشيدن، چنانچه در آيات زير است: |
| − | *{{متن قرآن|«إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ»}}. ([[سوره ق]] | + | *{{متن قرآن|«إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ»}}. ([[سوره ق]]، 37) |
| − | *{{متن قرآن|«وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ»}}. ([[سوره ملک]] | + | *{{متن قرآن|«وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ»}}. ([[سوره ملک]]، 10) |
| − | *{{متن قرآن|«إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ»}}. ([[سوره زمر]] | + | *{{متن قرآن|«إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ»}}. ([[سوره زمر]]، 21) |
| − | بحث وجوه و نظائر | + | بحث وجوه و نظائر در مورد جملات نیز صدق می کند. یعنی گاهی یک جمله وجوه معنایی مختلف دارد. یا چند جمله متفاوت، معنایی شبیه به هم دارند. برای وجوه معنایی مختلف یک جمله، می‌توان جمله {{متن قرآن|«أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ»}} ([[سوره انفال]]، 24) را نام برد که برای آن حدود پنج وجه معنایی ذکر شده است. |
| − | + | همچنین برای «نظائر»، جمله هایی مانند: {{متن قرآن|«طَبعَ اللّهُ عَلى قلوبِهم»}} ([[سوره نحل]]، 108)، {{متن قرآن|«خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ»}} ([[سوره بقره]]، 7)، {{متن قرآن|«وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ»}} (سوره بقره، 7)، {{متن قرآن|«قَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ»}} (سوره بقره، 88)، {{متن قرآن|«صَرَفَ اللهُ قُلُوبَهُمْ»}} ([[سوره توبه]]، 127)، {{متن قرآن|«أَعْيُنُهُمْ فِي غِطَاءٍ»}} ([[سوره کهف]]، 101) و {{متن قرآن|«أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ»}} ([[سوره صف]]، 5) را می توان مثال زد، كه تمامى اين تعابير، يک معنا را مى رساند: كج انديشى و كج بينى و كج روى كه برخلاف [[فطرت]] انجام گرفته است. | |
| − | |||
| − | |||
==پیشینه بحث وجوه و نظائر== | ==پیشینه بحث وجوه و نظائر== | ||
| − | در اين زمينه كتاب ها و رساله هاى فراوانى نوشته شده و نيز | + | در اين زمينه كتاب ها و رساله هاى فراوانى نوشته شده و نيز تأليفاتى با عنوان «غريب القرآن» يا «تأويل مشكل القرآن» ارائه شده است. پيشينيان در اين زمينه كوشش فراوانى نموده و براى حل مشكلات قرآنى آثار نفيسى از خود به يادگار گذارده اند. ظاهرا اولين كسى كه در اين وادى قدم نهاد، [[مقاتل بن سلیمان]] (متوفى 150 ق) از [[تابعین]] است. |
| − | به گفته | + | به گفته [[سیوطی|سيوطى]] (متوفى 911 ق)، [[ابوالفرج اصفهانی]] (متوفى 597 ق) محدث و مفسر معروف و [[ابن فارس]] لغوی و ديگران در اين زمينه كتابهايى نوشته اند. |
| − | عمده ترين كتاب | + | عمده ترين كتاب موجود در اين زمينه، كتاب «وجوه و نظائر» نوشته ابوالفضل حبيش بن ابراهيم تفليسى (متوفى حدود سال 600 ق) به فارسى است. |
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | محمدهادی | + | *علوم قرآنی، محمدهادی معرفت. |
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۸ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۴۳
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
يكى از مباحث علوم قرآنى، مسئله «وجوه و نظائر» است، كه راه احتمال را در فهم معانى قرآن باز نموده و گاهى موجب اشتباه برخى و گاه موجب دست‌آويزى براى فتنه‌جويان شده است. فهم معانى قرآن نياز به دقت و انديشه عميق دارد تا امكان سدّ احتمالات ميسر گردد؛ لذا شناخت «وجوه» و احتمالات و نيز اشباه و «نظائر»، يک ضرورت تفسيرى به شمار مى‌رود.
تعریف وجوه و نظائر
«وجوه» درباره محتملات معانى به كار مى رود و «نظائر» درباره الفاظ و تعابير. اگر در لفظ يا عبارتى چند معنا احتمال رود، اين معانى را «وجوه» گويند، و هنگامی که چند لفظ (كلمه يا جمله) يك معناى تقريبى واحد را افاده كنند، آنها را به خاطر اینکه در معنا نظیر یکدیگرند، «نظائر» گویند.
جلال الدین سیوطی در تعريف وجوه چنين گويد: «فالوجوه للفظ المشترك الذى يستعمل في عدة معان، كلفظ الاُمّة»؛ وجوه لفظ مشتركى را گويند كه در چند معنا به كار مى رود. و در تعريف نظائر گويد: «والنظائر، كالالفاظ المتواطئة»؛ نظائر الفاظى را گويند كه با يكديگر هم آهنگ و هم تا باشند.
نمونه ای که سيوطى برای «وجوه» می آورد، لفظ امت است كه به سه معنا آمده: ملت، طريقت و مدت:
- امت به معناى ملت، در آيه: «وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا» (سوره بقره، 143)، (اين چنين است كه ما شمار را ملتى ميانه قرار داديم).
- امت به معناى طريقت، در آيه: « إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّقْتَدُونَ» (سوره زخرف، 23)، (ما پدرانمان را بر طريقتى [روشى] يافتيم و ما همان را دنبال مى كنيم).
- امت به معناى مدت، در آيه: «وَقَالَ الَّذِي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ» (سوره یوسف، 45)، (و آن كس از آن دو (زندانى) كه نجات يافته و پس از مدتى (يوسف را) به خاطرآورده بود، گفت...).
همچنین نمونه برای «نظائر»، سه کلمه قلب و عقل و لُبّ است که هر سه يک معنای شبیه به هم دارند: نيروى ادراک و انديشيدن، چنانچه در آيات زير است:
- «إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ». (سوره ق، 37)
- «وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ». (سوره ملک، 10)
- «إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ». (سوره زمر، 21)
بحث وجوه و نظائر در مورد جملات نیز صدق می کند. یعنی گاهی یک جمله وجوه معنایی مختلف دارد. یا چند جمله متفاوت، معنایی شبیه به هم دارند. برای وجوه معنایی مختلف یک جمله، می‌توان جمله «أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ» (سوره انفال، 24) را نام برد که برای آن حدود پنج وجه معنایی ذکر شده است.
همچنین برای «نظائر»، جمله هایی مانند: «طَبعَ اللّهُ عَلى قلوبِهم» (سوره نحل، 108)، «خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ» (سوره بقره، 7)، «وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ» (سوره بقره، 7)، «قَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ» (سوره بقره، 88)، «صَرَفَ اللهُ قُلُوبَهُمْ» (سوره توبه، 127)، «أَعْيُنُهُمْ فِي غِطَاءٍ» (سوره کهف، 101) و «أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» (سوره صف، 5) را می توان مثال زد، كه تمامى اين تعابير، يک معنا را مى رساند: كج انديشى و كج بينى و كج روى كه برخلاف فطرت انجام گرفته است.
پیشینه بحث وجوه و نظائر
در اين زمينه كتاب ها و رساله هاى فراوانى نوشته شده و نيز تأليفاتى با عنوان «غريب القرآن» يا «تأويل مشكل القرآن» ارائه شده است. پيشينيان در اين زمينه كوشش فراوانى نموده و براى حل مشكلات قرآنى آثار نفيسى از خود به يادگار گذارده اند. ظاهرا اولين كسى كه در اين وادى قدم نهاد، مقاتل بن سلیمان (متوفى 150 ق) از تابعین است.
به گفته سيوطى (متوفى 911 ق)، ابوالفرج اصفهانی (متوفى 597 ق) محدث و مفسر معروف و ابن فارس لغوی و ديگران در اين زمينه كتابهايى نوشته اند.
عمده ترين كتاب موجود در اين زمينه، كتاب «وجوه و نظائر» نوشته ابوالفضل حبيش بن ابراهيم تفليسى (متوفى حدود سال 600 ق) به فارسى است.
منابع
- علوم قرآنی، محمدهادی معرفت.
