احمد بن ادریس قمی

«احمد بن ادریس اشعری قمی» (م، ۳۰۶ ق)، فقیه و محدث نامدار شیعه در قرن سوم هجری است که محضر امام حسن عسکری علیه‌السلام را درک نمود. دانشمندان علم رجال، ابن ادریس قمی را ستوده و به وثاقت و عدالتش تصریح کرده‌اند. ثقةالاسلام کلینی از مشهورترین شاگردان اوست.

نام کامل	احمد بن ادریس اشعری قمی
زادگاه	قم
وفات	۳۰۶ قمری
اساتید	احمد بن اسحاق قمی، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، احمد بن خالد برقی، ابراهیم بن هاشم قمی، محمد بن عبدالجبار قمی، محمد ابن بندار قمی،...
شاگردان	محمد بن یعقوب کلینی، علی‌ بن‌ حسین‌ بن‌ بابویه‌ قمی‌، احمد بن جعفر بزوفری، حسین بن علی بزوفری، علی بن حاتم قزوینی،...
آثار	النوادر،...

زندگی‌نامه

احمد ابن ادریس اشعری قمی در قرن سوم و اوائل قرن چهارم قمری می زیست. در کتاب های روایی و رجالی و در اسناد روایات از وی با نامهای ابوعلی اشعری، احمد ابن ادریس قمی، احمد ابن ادریس بن احمد نیز یاد می شود. به نظر صاحب کتاب «معجم رجال الحدیث» مراد از همه اینها احمد ابن ادریس اشعری قمی است.

چنان که از گفته دانشمندان برمی آید، احمد ابن ادریس، فعالیت های وسیعی در نشر حقایق و معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام در سال های ۲۵۰ تا ۳۰۶ ق. انجام داد.

او علاوه بر فراگیری و انتقال علم حدیث به شاگردان و فرزندان فرزانه خویش، به شهرهای کوفه، بغداد و کشور حجاز مسافرت کرد تا با ترویج، تبلیغ و نشر احکام نورانی اسلام وظیفه الهی خود را انجام دهد. وی همچنین با عموزاده های قمی خویش (احمد ابن اسحاق و محمد بن عیسی بن عبدالله بن سعد) در همین رابطه همکاری نزدیک داشته است.

احمد ابن ادریس اشعری قمی به گفته نجاشی و شیخ طوسی، در سال ۳۰۶ هجری در منطقه «قرعاء» در راه مکه از مسیر کوفه، دار فانی را وداع گفت.

تحصیل و استادان

از ویژگی هایی که در زندگی ابن ادریس اشعری به چشم می خورد، رقم بالای اساتید و شاگردان اوست. صاحب «معجم رجال الحدیث» حدود ۲۹ نفر از اساتید و ۱۵ نفر از شاگردان او را نام می برد، که این خود امتیاز مهمی برای او محسوب می شود.

احمد علاوه بر این که از فیض تشرف به حضور امام حسن عسکری علیه السلام برخوردار بود، از بزرگان و دانشمندان امامیه در نیمه دوم قرن سوم بهره های فراوانی برد. در کتاب «معجم الرجال» تعدادی از اساتید روایی وی معرفی شده اند که مهمترین آن ها عبارتند از:

• احمد ابن اسحاق قمی، سفیر امام زمان علیه‌السلام و بنیانگذار مسجد امام حسن عسکری علیه‌السلام در قم،
• احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی،
• احمد بن ابی عبدالله برقی،
• ابراهیم بن هاشم قمی،
• محمد بن احمد بن یحیی عطار قمی،
• محمد بن حسین ابن ابی الخطاب،
• حسن بن علی دقاق کوفی،
• محمد ابن عبدالجبار قمی،
• محمد ابن حسان رازی،
• محمد ابن حمدان کوفی،
• محمد ابن بندار قمی،
• محمد ابن علی بن محبوب قمی.

تدریس و شاگردان

احمد ابن ادریس سرمایه علمی و معنوی اش را به دانشمندان اوایل قرن چهارم عرضه کرد و بسیاری از محدثان، مؤلفان، فقها و دانشمدان نامی شیعه در آن عصر از وی روایت کردند و اجازه نقل حدیث گرفتند. برای آشنایی بهتر با مقام علمی احمد بن ادریس به معرفی چند نفر از شاگردان معروف وی می پردازیم:

• ثقة الاسلام کلینی: از مشهورترین شاگردان ابن ادریس می توان محمد بن یعقوب کلینی را نام برد که صاحب مهمترین کتاب حدیثی شیعه یعنی «الکافی» است و کلینی در آن روایات ابن ادریس را بدون واسطه نقل کرده است.
• علی‌ بن‌ حسین‌ بن‌ بابویه‌ قمی‌ (م، ۳۲۹ ق)، پدر شیخ صدوق و از محدثان بزرگ شیعه در قم‌ است.
• ابوعلی احمد بن جعفر بزوفری: وی شاگرد مخصوص و ممتاز احمد بن ادریس و یکی از محدثین و راویان پرتلاش شیعه در عصر خویش بود. شیخ مفید و حسین بن عبیدالله غضائری از شاگردان وی می باشند.
• ابوعبدالله حسین بن علی بزوفری: محدث قمی می نویسد: از روایت کمال الدین ظاهر می شود، او یکی از سفراء امام زمان علیه السلام بوده است و سند دعای ندبه به فرزند دانشمند و محدث او، محمد بن حسین بزوفری می رسد. کتاب هایی همچون «ثواب الاعمال»، «احکام صید»، «رد بر واقفیه» و «سیرة النبی و الائمه علیهم السلام فی المشرکین» از تألیفات اوست.
• علی ابن حاتم قزوینی: شیخ طوسی می گوید: ابوالحسن علی ابن حاتم قزوینی دانشمندی موثق و مورد اعتماد است. او کتاب های متعددی به رشته تحریر درآورد که بسیار نیکو و مورد اعتماد است. کتاب های او در موضوعات مختلف فقهی همچون، وضو، صلوة، صوم، زکات، حج، عمل شهر رمضان، توحید و... است.
• حسن ابن احمد ابن ادریس قمی (فرزندش): او از محدثین مورد اعتماد امامیه است، و عموماً از پدرش احمد ابن ادریس حدیث نقل می کند. حسن ابن احمد استاد حدیثی شیخ صدوق نیز می باشد.
• حسین ابن احمد ابن ادریس قمی (فرزندش): حسین ابن احمد نیز از محدثین مورد اعتماد علمای بزرگ امامیه است. وی استاد شخصیت هایی همچون شیخ صدوق، تلعکبری، حسین بن علی بن بابویه (برادر شیخ صدوق) است. در عظمت شخصیت وی و برادرش همین کافی است که شیخ صدوق، رئیس محدثین شیعه هر کجا از ایشان اسم می برد و یا روایت نقل می کند، رحمت فرستاده و از آنان اظهار رضایت می کند.

در نگاه دانشمندان

• شیخ طوسی می نویسد: احمد ابن ادریس ابوعلی اشعری قمی در میان علمای ما دانشمندی موثق و فقیه و دارای احادیث صحیح بسیار بود. او کتاب بزرگ و پرفایده «النوادر» را تألیف کرد. شیخ همچنین در کتاب رجال ضمن شمارش یاران امام عسکری علیه السلام می نویسد: احمد بن ادریس قمی معلم، به خدمت حضرت عسکری علیه السلام رسید ولی از وی روایت نکرده است.
• ابوالعباس نجاشی می گوید: وی دانشمندی موثق و در میان علمای ما فقیه، صاحب احادیث بسیار و روایات صحیح می باشد.
• علامه حلی بعد از شرح حال وی می گوید: خدا او را رحمت کند، من به روایت او اعتماد دارم.
• ابن شهر آشوب مازندرانی می نویسد: احمد ابن ادریس ابوعلی اشعری قمی، مورد اعتماد و صاحب کتاب های پرفایده «نوادر» و «المقت و التوبیخ» است.
• آیت الله خوئی می نویسد: «ابوعلی اشعری احمد ابن ادریس قمی...، در اسناد بسیاری از روایات قرار دارد و تعداد آن به دویست و هشتاد روایت می رسد.» آن گاه وی اساتید، شاگردان و روایات او را به تفصیل بیان می کند.
• آقا بزرگ تهرانی می نویسد: احمد ابن ادریس، ابوعلی اشعری قمی، استاد ثقة الاسلام کلینی و استاد ابن قولویه است. وی دو فرزند به نام های حسن و حسین دارد که هر دو استاد شیخ صدوق، محدث معروف و صاحب کتاب «من لایحضره الفقیه» است.

آثار و روایات

احمد بن ادریس قمی از راویانی است که تألیفات زیادی نداشته، گرچه نام او در سند بسیاری از روایات به چشم می خورد. بنابراین وی جنبه انتقال دهنده میراث حدیث داشته و در این زمینه حضور فعالی دارد. تنها کتابی که به وی نسبت داده می شود کتاب «نوادر» است. نجاشی این کتاب را از عده ای از اصحاب به صورت اجازه از احمد بن جعفر بن سفیان گزارش کرده است.

نام احمد بن ادریس در حدود ۱۰۰ طریق از طرق کتاب های فهرست نجاشی و فهرست طوسی آمده است که رقم بالایی به شمار می رود. در تمامی این موارد در طریق نجاشی و شیخ به کتب و تصانیف اصحاب، نام احمد بن ادریس وجود دارد که حکایت از کثیر الاجازه بودن وی در نقل کتب و تصانیف راویان حدیث می کند.

احمد بن ادریس از راویانی است که مقبولیت عام داشته و دارای افکار خاص و یا روایات شاذّ و نادر نیست. نقل بدون واسطه شیخ کلینی در بسیاری از روایات کافی از ابن ادریس خود گواه بزرگی و عظمت او است. آثار و روایات وی در موضوعات مختلف همچون احکام، ولادت و زیارت و سیره اهل بیت علیهم السلام، تفسیر، اخلاق و آداب اجتماعی است.

نمونه هایی از احادیث احمد بن ادریس را به عنوان حسن ختام این نوشتار ذکر می کنیم:

• حسن اخلاق: عن ابی عبدالله علیه السلام قال: «من صدق لسانُه زکا عملُه، و من حسُنت نیتُه زادالله فی رزقه، و من حسُن بره بأهله زاد الله فی عمره»؛ امام صادق علیه السلام فرمود: آن که زبانش راستگو است، عملش پاکیزه می شود و آن که نیتش خوب است، خداوند متعال روزی او را زیاد خواهد کرد و هر کس با خانواده خویش خوشرفتاری کند، خداوند عمرش را افزایش می دهد.
• تجدید وضو: عن ابی عبدالله علیه السلام قال: «الطُهر علی الطهر عشر صفات»؛ امام صادق علیه السلام فرمود: تجدید وضو، بدون این که حدثی صادر شود، ده حسنه دارد.
• نور نخستین: عن ابی عبدالله علیه السلام قال: «ان الله کان اذ لا کان، فخلق الکان والمکان، و خلق نورالانوار، الذی نوّرت منه الانوار و اجری فیه من نوره الذی نوّرت منه الانوار و هو النور الذی خلق منه محمدا و علیا، فلم یزالا نورین اولین، اذ لاشیء کون قبلهما، فلم یزالا یجریان طاهرین مطهرین فی الاصلاب الطاهره حتی افترقا فی اطهر طاهرین فی عبدالله و ابی طالب». امام صادق علیه السلام فرمود: خدا بود، آن گاه که هیچ پدیده ای نبود، سپس پدیده و مکان و نورالانوار را آفرید، که همه نورها از او نور گرفت و از نور خود که همه نورها از آن نور یافت در آن (نورالانوار) جاری ساخت و همان نوری است که حضرت محمد صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام را از آن آفرید، پس محمد و علی علیهما السلام دو نور نخستین بودند، زیرا پیش از آنها چیزی پدید نیامده بود و آن دو پاک و پاکیزه در صلب های پاک جاری بودند تا آن که در پاکترین آنها (عبدالله و ابوطالب) از یکدیگر جدا گشتند.

منابع

• ستارگان حرم، عبدالکریم پاک‌نیا، شماره ۴.
• "احمد ابن ادریس اشعری قمی"، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.