ابن منظور

«محمد بن مکرم» مشهور به «ابن منظور» (۷۱۷-۶۳۰ ق)، لغوی، ادیب و قاضی مصری مسلمان در قرن هشتم هجری است. برخی ابن منظور را دارای مذهب تشيع خالى از تعصب و رفض دانسته‌اند. ابن منظور کتاب‌های ادبی و تاریخی متعددی را خلاصه کرده است. لغت‌نامه «لسان العرب»، از مهمترین آثار اوست.

زندگی‌نامه

جمال الدین ابوالفضل، محمد بن مکرم بن علی بن احمد بن ابی القاسم بن حقبة بن منظور بن معافی، در محرم سال ۶۳۰ هجری به قول ذهبی در مصر یا طرابلس غرب به دنیا آمد. کنیه مشهور وی (ابن منظور) برگرفته از نام هفتمین جدش «منظور بن معافی» است. ابن منظور نسب خود را با ۱۸ واسطه به رویفع بن ثابت انصاری (متوفی ۵۶ ق)، صحابی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، که در سال ۴۶ هجری امارت طرابلس را عهده دار شد، رسانیده است.

محمد بن مکرم، در قاهره کاتب دیوان انشا بود و بیشتر عمر خود را در آن گذراند و پس از آن منصب قضا را در طرابلس غرب به عهده گرفت. ابن منظور عمری طولانی داشت و دارای شخصیتی بزرگ بود.

مقریزی، ابن منظور را از فقهای برجسته شافعی شمرده است، در حالی که دیگران از جمله: صفدی، ابن شاکر، ابن فوات و سیوطی وی را شیعی دور از تعصب دانسته‌اند. آقا بزرگ تهرانی در کتاب «الذریعة» می‌گوید: امام لغت، جمال الدین محمد بن مکرم مشهور به ابن منظور، شیعه است، همانگونه که خود در واژه «وصی» به آن تصریح دارد و سیوطی و محمد بن شاکر نیز به آن شهادت داده‌اند.

ابن منظور در لغت نامه «لسان العرب» خود در ذیل واژه «وصی» می‌گوید: به حضرت علی علیه‌السّلام وصی می‌گویند، زیرا نسب و سبب و عقیده او متصل به آقای ما رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ می‌باشد و من می‌گویم این صفات آن حضرت است در نزد سلف صالح ما رضی‌الله‌عنهم. اما دیگران می‌گویند در آن حضرت دعابه بود. ابن منظور در واژه «دعب» در توضیح معنای دعابه می‌گوید: این سخن، سخن عمر است که گفت در آن حضرت دعابه است، یعنی مزاح می‌کند.

ابن منظور ذیل واژه «ولی» نیز به سخن حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ اشاره دارد که فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه»؛ یعنی هر کس من مولای او هستم علی هم مولای اوست.

وی ظاهرا شیعه بودن خود را پنهان می‌داشته، چرا که در دیوان انشا و پست قضاوت بوده و نمی‌توانسته شیعه بودن خود را آشکار سازد. همچنانکه خود در کتاب «اخبار ابی نواس» همین مطلب را به ابو نواس نسبت داده است. او می‌گوید: از میان سخنان ابو نواس که به دست ما رسیده است بر می‌آید که وی به اهل‌بیت میل داشته، اما این میل مخفیانه بوده و جرأت اظهار آن را نداشته است. نقل شده که روزی به ابو نواس گفتند چرا در مدح علی بن موسی الرضا علیه‌السّلام چیزی نمی‌گویی؟ او پاسخ داد که مثل من چگونه در مدح مثل آن حضرت سخن بگوید و بعد اشعاری سرود که این بیت از جمله آنهاست:

أنا لا استطیع مدح امام *** کان جبریل خادما لابیه...

یعنی من نمی‌توانم مدح امامی را بگویم که جبرئیل خدمت گذار پدر بزرگوارش (حضرت علی علیه السلام) بوده است.

ابن منظور در آخر عمر نابينا شد و سرانجام در ماه شعبان سال ۷۱۷ قمری در سن ۸۷ سالگی در مصر وفات یافت و او را در روستای «قرافه» در نزدیکی شهر قاهره به خاک سپردند.

اساتید و شاگردان

ابن منظور نزد علمای فراوانی به فراگیری علم و دانش پرداخته است و از بسیاری از آنان روایت نقل می‌کند مانند:

۱- عبد الرحمن بن طفیل ۲- یوسف بن مخیلی ۳- صابونی ۴- ابن مقیر ۵- مرتضی بن حاتم.

علمای فراوانی نیز از محضر درس او بهره برده‌اند و از او روایت می‌کنند که از آن جمله می‌توان شمس‌الدين ذهبی و تقی‌الدین سبکی را نام برد.

آثار و تألیفات

ابن منظور نویسنده‌ای پر کار بود و به سبب کتابت مداوم در آخر عمر نابینا شد. فرزندش قطب الدین می‌گوید: وی بعد از وفات، پانصد جلد کتاب به خط خودش بر جای نهاده است. وی به مختصر کردن کتاب‌های مفصل علاقه داشت. از سخن مبالغه آمیز صفدی که گفته است: در میان کتب مفصل ادبی چیزی نمی‌شناسم که او آن را مختصر نکرده باشد، می‌توان به فراوانی تلخیص‌های او پی برد.

آثار چاپ شده:

1. لسان العرب؛ مشهورترين كتاب او لسان العرب است در بيست مجلد، كه كتب لغت مادر را در آن گرد آورده و مى توان گفت: از همه آنها بسنده است.
2. سرور النفس بمدارک الحواس الخمس؛ این کتاب گزیده‌ای از «فصل الخطاب» احمد بن یوسف تیفاشی است.
3. مختار الاغانی فی الاخبار و التهانی؛ گزیده‌ای از «الاغانی» ابوالفرج اصفهانی در 12 جزء است. ابن منظور در این کتاب فصلی طولانی در استدراک اخبار ابو نواس افزوده است که به گفته خود او، ابوالفرج آن را از قلم انداخته یا بعدها از نسخه‌های کتاب افتاده است.
4. مختصر «تاریخ دمشق» اثر ابن عساکر؛ ابن منظور در این کتاب علاوه بر حذف بیشتر اسانید، به تلفیق اخبار پرداخته است. بخشهای افتاده از نسخه‌های کتاب ابن عساکر را در این اثر می‌توان یافت.
5. نثار الازهار فى الليل والنهار؛ در ادب.

آثار خطی:

1. اختصار کتاب الحیوان، اثر جاحظ.
2. لطائف الذخیرة، که تلخیصی است از «الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة» ابن بسام، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه بایزید استانبول موجود است.
3. مختار «الطبقات الکبیر»، اثر ابن سعد زهری. نسخه‌ای از آخرین جزء آن به خط ابن منظور در دار الکتب موجود است.
4. مختصر الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، اثر ابن بیطار؛ نسخه‌ای از این کتاب در دارالکتب موجود است.
5. مختصر ذیل تاریخ بغداد، که خلاصه‌ای است از ذیل سمعانی بر «تاریخ خطیب بغدادی». صفدی اختصار تاریخ بغداد و ذیل ابن نجار بر آن را به ابن منظور نسبت داده است.
6. مختصر نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، اثر قاضی تنوخی. نسخه‌ای از این کتاب در آمبروزیانا موجود است.
7. المنتخب و المختار فی النوادر و الاشعار.
8. الرجال.
9. اخبار ابی نواس.
10. حیاة ابی نواس.

در میان آثار دیگر او، از اختصار زهر الآداب حصری، «صفة الصفوة» ابن جوزی، یتیمة الدهر ثعالبی و اختصار «العقد الفرید» ابن عبد ربه نیز یاد شده است که در فهرستهای موجود از آنها نشانی نیست.

منابع

• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• فرهنگ معارف و معاریف، سيد مصطفى حسينى دشتى.