کشف الظنون (کتاب)

کتابی است که مصطفی بن عبدالله معروف به کاتب چلبی یا حاجی خلیفه، آن را با موضوع کتابشناسی به رشته ی تحریر درآورده است.

نویسنده	حاجی خلیفه
موضوع	سرگذشتنامه و کتابشناسی
زبان	عربی
تعداد جلد	2

معرفی اجمالی کتاب

نام اصلی کتاب کشف‌الظنون، «کشف الظنون‌ عن (فی) اسامی الکتب والفنون» است. یکی از مهمترین اسباب کار هر محقق و متتبعی است که در تاریخ و ادبیات ملل اسلامی و شرح احوال و آثار نویسندگان و شعرای عرب و ایرانی و ترک کار می کند.

حاجی خلیفه مدت بیست سال به کار نوشتن کتاب خود مشغول بود و در این کتاب خود نزدیک به 15000 نام کتاب و رساله و قریب به 9500 اسم مولف را گرد آورده و در باب سیصد علم و فن سخن رانده است.

چون پیش نویس خود را به انجام رساند و بر علما عرضه داشت همه آن را کاملاً پسندیدند و او را بر آن داشتند که کتاب را از سواد به بیاض آرد و او به این کار مشغول شد ولی چون بحرف دال و بکلمه «دروس» رسید مرگش فرارسید و از این ماده تا آخر کتاب همچنان پاکنویس نشده ماند و به دست شاگرد مولف یعنی جاراللّه ولی الدین افندی که کتابخانه ای داشت افتاد و او آن را در کتابخانه خود حفظ کرد چنان که همچنان امروز باقی است و اگر کسی امروز قسمتی را که تا کلمه دروس پاکنویس شده با این بقیه که به حالت سواد است ضمیمه کند یک دوره کتاب کشف الظنون کامل به خط مصنف اصلی خواهد دید و دو صفحه که در این چاپ عکس آنها بدست داده شده یکی از قسمت پاکنویس شده است دیگری از قسمت پیش نویس و هر دو چنانکه گفتیم به خط مولف اصلی است.

ارزش کتاب

از آنجا که کاتب چلبی (حاجی خلیفه) با دولتمردان همنشین بوده و به دفاتر دیوانی دربار عثمانی دسترسی داشته و با وابستگان درجه یک امپراتوری عثمانی در ارتباط بوده، توانسته است اطلاعات خوبی را در کتاب‌های خود گردآوری کند، به طوری که مورخان و پژوهشگران به‌ خصوص در زمینه کتابشناسی، تاریخ و فهرست‌ نگاری خود را بی‌نیاز از این کتاب‌ها نمی‌دانند.

انگیزه نگارش

حاجی خلیفه در زمان امپراتوری عثمانی زندگی می‌کرد. خلفای عثمانی خود را جانشین پیامبر می‌دانستند و دولتمردان آن به جمع‌آوری میراث اسلامی از سرتاسر جهان توجه ویژه‌ای داشتند. بنابراین برای وی امکان مناسبی فراهم شد تا تمام کتاب‌‌های گردآوری شده را که به دربار و کتابخانه‌های عثمانی می‌آمد، فهرست‌نگاری کند.

ترجمه، شرح، تعلیقات و... بر کتاب

کشف الظنون چندین ذیل دارد: اول کسی که بر آن ذیلی نوشته عزتی افندی معروف به دشنه زاده است که در 1092 فوت کرده و ذیل او از سواد به بیاض نیامده. بعد از او جیارشیخی ابراهیم افندی (متوفی 1092) سپس احمد طاهرافندی معروف به حنیف زاده (متوفی 1217) ذیلی بر آن نوشته شامل قریب 5000 اسم بنام آثار نو.

از کسانی دیگر که بر کشف الظنون ذیل نوشته اند یکی نیز شیخ الاسلام عارف حکمت بک (متوفی 1275) است ولی این ذیل فقط تا حرف جیم به انجام رسیده.

یکی از جامعترین ذیل های کشف الظنون کتاب «ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون» است تالیف مرحوم اسماعیل پاشای بغدادی که از صاحب منصبان متقاعد دائره پلیس استنبول بود و در 1339 فوت کرده و اسماعیل پاشا مدت سی سال متوالی به این کار مشغول بود و با کتب چاپ قریب 19000 کتاب بر اسامی کتب کشف الظنون افزوده و او مولف کتاب دیگری است به اسم «هدیة العارفین فی اسماالمولفین و آثار المصنفین» در دو جلد مشتمل بر احوال مولفین از صدر اسلام به بعد با اسامی و کنیه ها و نام مولفات ایشان و استاد ما علامه مرحوم اسماعیل صائب سنجر مدیر کتابخانه عمومی در آستانه و معلم جامع بایزید ثانی نیز ذیلی بر آن نوشته.

وضعیت نشر

کتاب حاضر بار اول در فاصله سالهای م1835 و م1858 به همت مستشرق علامه آلمانی گوستاوفلوگل در هفت جلد با ترجمه لاتینی در شهر لایپزیک آلمان به طبع رسیده، بار دوم این کتاب را در سال 1274 ه.ق در مصر و بار سوم در سال 1311 ه.ق در استنبول به چاپ رسانده اند.

چاپ فلوگل ازدو چاپ مصر و استنبول صحیح تر و کاملتر است بخصوص که طابع آن به روش اروپائی در طبع این کتاب چند نسخه را با یکدیگر مقابله کرده و تمام کتبی را که حاجی خلیفه شرح نموده نمره ترتیبی گذاشته و در آخر جلد هفتم فهرست کاملی از اعلام آن به دست داده به علاوه در آخر جلد ششم در این چاپ فلوگل یکی از ذیل هائی را که دیگران بعدها بر کشف الظنون نوشته اند یعنی کتاب آثار نو تالیف حنیف زاده را به چاپ رسانده و در جلد هفتم فهرست کتب مدرسه ازهر و مدرسه ابی الذهب مصر و کتابخانه رودس را با چند فهرست از کتابخانه های استانبول گنجانده است.

اما در چاپ مصر که چاپ قدیم استانبول نیز از روی آن به عمل آمده علاوه بر اغلاط عدیده کثیره در غالب مواضع جای سالهای وفات سفید است و ذکر یک عده کتابی در آنجا آمده که زمان تالیف آنها موخربر تاریخ فوت حاجی خلیفه مولف کشف الظنون است. این قسمت ها الحاقی است و آنها را بعضی از خوانندگان از ذیل های دیگران بر کشف الظنون استخراج کرده و در این کتاب داخل نموده اند.

دولت ترکیه از سال 1941 م. همت به طبع جدیدی از کشف الظنون که چاپ چهارم آن خواهد بود گماشته و نقشه طابعین این است که پس از طبع اصل کتاب سه ذیلی را هم که دیگران بعد از حاجی خلیفه بر کشف الظنون نوشته اند، بزیور طبع بیارایند.

تا این تاریخ اصل کتاب در دو مجلد بزرگ حاوی 2056 ستون (هر دو ستون یک صفحه) در سال 1941 و 1943 در استانبول در مطبعه وزارت معارف دولت ترکیه در کمال نفاست و دقت و صحت بطبع رسیده و کار چاپ ذیل های آن در جریان است.

منابع

سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، "کشف الظنون نقطه عطفی در تاریخ فهرست نگاری"، (18 خرداد 1391).

منابع مرجع
دائره المعارف ها	* دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی
فرهنگ های تخصصی	*فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار
واژه نامه ها	* المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة
سرگذشت نامه ها	*ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه‌ * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان
کتابشناسی ها	* الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی
منابع مرجع الکترونیکی	* ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی