مستدرک الوسائل (کتاب)

نویسنده	حسين النوري الطبرسي
موضوع	احادیث اخلاقی
زبان	عربی
تعداد جلد	18
تحقيق	مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث
کتاب مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل

مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل

مؤلف

حاج میرزا حسین نوری، مشهور به محدث نوری (م 1320 ق).

زندگینامه و اظهارنظرها

او در هیجده شوال 1254 ق در روستای یالو، از روستاهای اطراف شهرستان نور در استان مازندران، چشم به دنیا گشود. هنوز هشت سال او تمام نشده بود که غبار یتیمی بر چهره او نشست و پدر بزرگوار خود را که از علمای آن سامان بود، از دست داد.

حسین در خانواده ای اهل علم به دنیا آمده بود. لذا علاقه ای وافر به علم و دانش و سلسله جلیل روحانیت داشت. از همان کودکی به درس فقیه بزرگ آن دیار، مولا محمد علی محلاتی، رفت و علم و دانش را از محضر آن عالم بزرگ فراگرفت. میرزا در آغاز جوانی به شهر تهران سفر کرد تا از علمای بزرگ آن شهر نیز بهره مند گردد.

او در مجلس درس عالم جلیل شیخ عبدالرحیم بروجردی حاضر شد و از خرمن علم و دانش آن دانشمند بزرگ خوشه چید. علامه نوری در سال 1273 ق عازم نجف اشرف شد. او چهار سال در آن جا ماند و پس از آن به ایران بازگشت و در سال 1278 ق دوباره به عراق بازگشت. وی در شهر کربلا به محضر درس عالم بزرگ شیخ عبدالحسین تهرانی مشهور به شیخ العراقین رفت و سفری به شهر کاظمین داشت که مدت دو سال در آن جا ماند. وی مسافرت های فراوان دیگری نیز انجام داد. محدث نوری در سال 1314 ق، دو سال پس از وفات میرزای شیرازی، به نجف اشرف بازگشت و تا آخر عمر در آن جا باقی ماند.

محدث نوری یکی از کم نظیرترین چهره های علمی است که در این عصر پا به عرصه وجود نهاده است. وی از دانشمندان بزرگی بود که چونان ستاره ای پرفروغ در میان علمای شیعه درخشید و عمر ارزشمند خود را صرف خدمت به دین و مذهب نمود.

استادان

مولا محمدعلی محلاتی، شیخ عبدالرحیم بروجردی، شیخ عبدالحسین تهرانی، شیخ مرتضی انصاری، میرزای شیرازی، فتحعلی سلطان آبادی.

شاگردان

شیخ عباس قمی، آقا بزرگ تهرانی، علامه شیخ علی قمی، مولا محمدتقی قمی، شیخ اسماعیل بن شیخ محمدباقر اصفهانی، سید محسن امین، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء.

تألیفات

مستدرک الوسائل، دارالسلام فیما یتعلق بالرؤیا والمنام، جنه المأوی فیمن فاز بلقاء الحجه، الفیض القدسی، الصحیفه الثانیه العلویه، الصحیفه الرابعه السجادیه، النجم الثاقب، الکلمه الطیبه، کشف الأستار، سلامه المرصاد، لؤلؤ و مرجان، تحیه الزائر، البرکات الاحمدیه، شاخه طوبی، مستدرک مزار البحار.

ارزش و اعتبار مستدرک الوسائل

كتاب مستدرك الوسائل از مجموعه‌هاى روايى معتبر شيعه به شمار مى‌آيد كه در قرن اخير نگاشته شده است. براى اجتهاد و استنباط احكام شرعى بعد از مراجعه به كتاب وسائل الشيعه براى جستجوى كاملتر در ميان روايات، به اين كتاب نيز مراجعه مى‌شود تا يقين به فحص كامل و عدم معارض حاصل شود. محدث نورى با فحص و جستجوى عميق خود به بسيارى از منابع و كتاب‌هاى معتبر روايى دست يافته است كه در وسائل الشيعه شيخ حر عاملى نيامده‌اند. اين منابع شامل 75 كتاب روايى معتبر شيعه است كه محدث نورى در خاتمه اعتبار هر يك از آنها را به اثبات رسانده است.

مؤلف، روايات فراوانى از كتاب‌هاى معتبر روايى شيعه را كه در معرض فراموشى بوده جمع‌آورى كرده و پس از تحقيق در صحت و اعتبار آنها، به مجموعه‌هاى روايى شيعه اضافه نموده و غناى آنها را بيش از پيش كرده است.

سخن آقا بزرگ تهرانى‌

علامه آقا بزرگ تهرانى صاحب كتاب ارزشمند« الذريعه» و از شاگردان محدث نورى درباره اين كتاب مى‌فرمايد: « كتاب مستدرك الوسائل از بزرگترين و ارزشمندترين تأليفات محدث نورى به شمار مى‌آيد. وى اين كتاب را در جمع‌آورى رواياتى كه در وسائل الشيعه شيخ حر عاملى نيامده نگاشته است. اين كتاب شامل بيش از 23 هزار روايت است كه از بخشهاى مختلف كتاب‌هاى معتبر روايى جمع‌آورى شده و به ترتيب كتاب وسائل نگاشته شده است.

اين كتاب بسيار مورد قبول علماى بزرگ شيعه و صاحب نظران متاخرين قرار گرفته و همگى به مقام و منزلت و مهارت و پيش قدمى مؤلف آن اعتراف نموده‌اند. اعتبار اين كتاب مانند ديگر مجموعه‌هاى روايى معتبرى است كه در اين اواخر نگاشته شده است و بر همه مجتهدين لازم است تا در استنباط احكام شرعى به روايات اين كتاب نيز توجه نموده تا فحص و جستجوى آنان در روايات كامل شده و يقين به عدم معارض حاصل نمايند.»

سخن آخوند خراسانى‌

آخوند مولى محمد كاظم خراسانى صاحب كتاب ارزشمند« كفاية الاصول» در مجلس درس خود كه بيش از پانصد مجتهد در آن شركت مى‌كردند مى‌فرمودند: « در عصر و دوران ما بر هيچ مجتهدى حجت تمام نمى‌شود مگر آنكه به كتاب مستدرك الوسائل محدث نورى مراجعه كند و از روايات آن اطلاع يابد».

معرفی اجمالی کتاب

این کتاب در موضوع احادیث و روایات ائمه اطهار علیهم السلام درباره مسائل و احکام شرعی است که در استدراک وسائل الشیعه شیخ حر عاملی نگاشته شده است. محدث نوری با جمع آوری بیش از 23 هزار روایت، که در وسائل الشیعه نیامده اند، خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات اهل بیت علیهم السلام نموده است. کتاب مستدرک الوسائل از مجموعه های روایی معتبر شیعه بشمار می آید که در قرن اخیر نگاشته شده است.

برای اجتهاد و استنباط احکام شرعی، بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعه و برای جستجوی کاملتر در میان روایات، به این کتاب نیز مراجعه می شود تا یقین به عدم معارض حاصل شود. محدث نوری با فحص کامل و جستجوی عمیق خود، به بسیاری از منابع کتاب های معتبر روایی دست یافت که در وسائل الشیعه حر عاملی نیامده است. این منابع شامل 75 کتاب روایی معتبر شیعه است که محدث نوری در خاتمه، اعتبار هر یک از آن ها را به اثبات رسانده است.

مؤلف روایات فراوانی از کتاب های معتبر روایی شیعه را که در معرض فراموشی بوده اند، جمع آوری کرده و پس از تحقیق در صحت و اعتبار آن ها، به مجموعه های روایی شیعه اضافه نموده است و بر غنای آن ها بیش از پیش افزوده است.

محدث در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان می فرماید: «عالم کامل، متبحر خبیر، محدث نقاد و آگاه، نشر دهنده آثار، جمع آورنده روایات، شیخ محمد بن حسن حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه روایات و احادیث فراوانی را از میان کتاب های روایی علما و اصحاب جمع آوری نموده است؛ روایاتی که برای جان لذت بخش و برای دیده نور چشم است...؛ ولی با مراجعه به دیگر کتب روایی اصحاب، به بخش دیگری از روایات برخوردم که کتاب ارزشمند وسائل آن ها را در برندارد... و بعد از سعی و تلاش فراوان و جستجوی سخت در کتاب های روایی توانستم این مجموعه بزرگ و ارزشمند را جمع آوری نمایم که روایات آن در حدود روایات وسائل است و همچون روایات آن ارزشمند و گرانبها می باشد».

محدث نوری کتاب مستدرک را به شیوه کتاب وسائل نگاشته است و باب های کتابش را همانند باب های وسائل نامگذاری کرده تا مراجعه کننده به راحتی بتواند روایات مورد نظر را پیدا کند. و اگر در باب خاصی روایات جدیدی نیافته، آن باب را حذف کرده است. در این کتاب از صاحب وسائل به شیخ تعبیر شده و از وسائل به عنوان اصل یاد شده است. برخی از روایات ضعیف وسائل در این کتاب با سند صحیح آمده و بعضی روایاتِ موقوف، مستند شده اند.

خاتمه مستدرك‌

اگر احاديث و روايات كتاب مستدرك از اطلاعات گسترده محدث نورى درباره روايات و احاديث پرده بر مى‌دارد و تتبع و تحقيق عميق ايشان در سخنان اهل بيت عليهم السلام را آشكار مى‌سازد، خاتمه مستدرك نيز آينه‌اى است كه نبوغ و استعداد فراوان ايشان را در علم رجال و كتابشناسى به تصوير مى‌كشد.

اين بخش صفحه‌اى نمايان از چهره درخشان محدث نورى در صحنه علم رجال و حديث و نمايانگر شخصيت علمى آن عالم فرزانه است. وى در فوائد دوازده‌گانه پايان كتاب به بسيارى از مطالب مهم رجالى و مباحث مشكل علم حديث با توجه فراوان به توثيقات عامه و اختلاف سبكها و مبانى علمى گوناگون اشاره دارد. محدث نورى در اين بخش توجه فراوانى به تتبع اقوال و بررسى نظريات گوناگون علماى اين علم دارد.

بسيارى از علماى بزرگ و فقها و اصوليين شگفتى خود را از مباحث ارزشمند خاتمه كتاب مستدرك پنهان نداشته‌اند و در درسهاى خود اعلام داشته‌اند كه همگى پاى سفره آن دانشمند بزرگ نشسته‌اند و اعلام داشته‌اند كه در ميان كتاب‌هاى حديث و رجال شيعه اماميه، مانند اين فوائد گران‌بها بسيار كم نظير است. از آيات حسن و جمال اين بخش آنكه شامل مجموعه‌اى بزرگ از راويان احاديث و بررسى برخى از چهره‌هاى ناشناس آنان است.

وى در اين بخش شواهدى را ارائه مى‌دهد كه دلالت بر حسن حال و اعتبار بسيارى از روات حديث داشته و به نكاتى اشاره دارد كه تأثير فراوانى در شناخت گذشتگان دارد. از مهارت‌هاى شگفت محدث نورى در خاتمه مستدرك الوسائل اينست كه با تحقيق در زندگانى برخى از چهره‌هاى ناشناس روات اثبات مى‌كند كه آنان از علماى بزرگ و معتبر بوده‌اند. حال يا با استناد به روايات صريح و صحيحى كه موضوع آن جداى از اين علم بوده و علماى اين علم به آن توجه نداشته‌اند يا با اعتماد بر قرائن فراوانى كه بر آنها برهان مى‌آورد. وى به دفاع از روات اكتفا نكرده، بلكه بسيارى از كتاب‌هاى روايى و اصول اوليه شيعه را نيز مطرح ساخته و اعلام داشته كه آنها نيز در اعتبار و شهرت همچون خورشيد درخشانند و مورد اعتماد بسيارى از علماى مشهور بوده‌اند.

اين خاتمه از نظر حجم حدوداً 6 برابر خاتمه وسائل الشيعه است و از نظر مباحث بسيار عميقتر و ناظر بر آن و بر بسيارى از كتاب‌هاى علم حديث و رجال است. مثلاً شيخ حر عاملى در مشيخه صدوق فقط به ذكر طرق شيخ صدوق اكتفا كرده در حالى كه در اين كتاب به بررسى يك يك رجال صدوق و روايات و مشايخ و شاگردان آنها پرداخته است. وى در طرق شيخ طوسى به بررسى سند وى به تمام كتاب‌هاى شيعه در فهرست مى‌پردازد و صحت و ضعف آنها را مشخص مى‌سازد.

عناوين خاتمه‌

محدث نورى در فوائد مطرح شده در خاتمه كتاب به اين مباحث اشاره دارد: 1- منابع كتاب 2- معرفى و اعتبار منابع كتاب و مؤلفين آنها 3- سند محدث نورى به اين كتاب‌ها و مشايخ روايى وى 4- شرح حال كتاب كافى نوشته ثقة الاسلام كلينى 5- شرح مشيخه كتاب من لا يحضره الفقيه نوشته شيخ صدوق 6- نكاتى درباره كتاب تهذيب نوشته شيخ طوسى 7- اصحاب اجماع و تعداد آنها 8- توثيق اصحاب امام صادق عليه السلام 9- الفاظ دال بر وثاقت و امارات آن 10- روات معتبرى كه در خاتمه وسائل الشيعه نام آنها برده نشده است 11- ديدگاه اخباريين درباره حجيت قطع 12- ارزش و منزلت علم حديث‌

وضعیت نشر

این کتاب در 18 جلد به زبان عربی و به همت انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، در سال 1408 هـ.ق در قم چاپ و منتشر شده است.

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث 3[لوح فشرده]، بخش کتابشناسی

==متن کتاب مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل

• کتاب مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل