حرم کاظمین

کشور	عراق
شهر	کاظمین
	طول:"23.4'20°44 شرقی عرض:"47.1'22°33 شمالی
مشاهده در نقشه

قبرستان قریش واقع در جهت غربی بغداد، بعد از در آغوش گرفتن پیکر مطهر امام موسی بن جعفر کاظم، و نوه ایشان امام محمد بن علی جواد "علیهما السلام" به افتخار ویژه و مرتبه منحصر به فردی نزد عاشقان و محبان اهل بیت قرار گرفت، بعدها این شهر به شهر کاظمین نسبت به امام کاظم «علیه السلام» معروف شد و همچنین کاظمین و شهر امام کاظم نیز نامیده شد. اهمیت این شهر برای شیعیان سبب شده است که برخی، این منطقه را شهری مستقل به حساب آورند. از جمله کسانی که در مورد شهر کاظمین نوشتند، شیخ محمد حسن آل یاسین است، که کتاب «تاريخ المشهد الكاظمي» را به نگارش رسانید.

پیشینه کاظمین

کاظمین به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی از دیرباز مورد توجه بوده است و تاریخ قدمت آن را به قبل از میلاد مسیح علیه السلام نسبت می‌دهند. این منطقه در عهد ساسانی، باغ یکی از پادشاهان ایرانی به نام «‌تسوج‌» بود که به این نام شهرت یافت.
در جنگ نهروان به سال ۳۷ هجری قمری و به دستور امام علی علیه السلام شهیدان جنگ را در این مکان به خاک سپردند که آن را «‌مقبرة الشهداء‌» نامیدند.
در عصر عباسی، به هنگام توسعه و احیای بغداد و انتخاب آن به عنوان پایتخت، این قبرستان به «‌شونیزی‌» معروف بود که خلیفه منصور دوانیقی، آنجا را برای دفن بزرگان و خاندان عباسی در نظر گرفت و از آن پس به نام «‌مقابر قریش‌» شهرت یافت.وقتی امام کاظم علیه السلام به دستور هارون الرشید به شهادت رسید، بدن مطهر امام، در گورستان «‌مقابر قریش‌» به خاک سپرده شد. پس از دفن آن حضرت، مرقد ایشان به نام «‌مشهد باب التّبَن‌» معروف شد. در سال ۲۲۰ هجری قمری، نیز امام جواد علیه السلام در کنار قبر جدش به خاک سپرده شد.

تاريخچه حرم

از سال 145 ق که منصور خلیفه عباسی، بنای «مقابر قريش» را گذاشت، شخصیت های بسیاری در آن به خاک سپرده شده اند. نخستين كسي كه در اين قبرستان دفن شد، جعفر فرزند منصور عباسي بود كه در 150 ق از دنيا رفت. در 179ق، امام موسي كاظم(عليه السلام) براساس دستور هارون، از مدينه به بغداد آمد و در آن شهر زنداني شد و سپس در سال 183 ق مسموم و به شهادت رسيد. ايشان را در همان مقابر قريش، مكاني كه خود قبل از آن خريده بود، به خاك سپردند.
با نظر امام جواد عليه السلام و به دستور مأمون بر روي مرقد امام كاظم(عليه السلام) بقعه اي ساختند و از آن پس بيشتر دولت مردان در اين قبرستان خاك شدند و هريك براي خود مقبره و بقعه اي اختصاص دادند. امام جواد(عليه السلام) در سال 220 ق به دستور معتصم عباسي و توسط ام الفضل، دختر مأمون و برادر زاده معتصم، كه عنوان همسري آن حضرت را داشت، مسموم و شهيد شد. ايشان را نيز در جوار قبر جدشان، امام موسي بن جعفر عليه السلام، دفن كردند. بر قبر آن دو بزرگوار بقعه و عمارتي بنا كردند و آن را كاظميه ناميدند. از آن پس مقابر قريش نام خود را به كاظميه تغيير داد.
در كنار اين بقعه، مسجدي به نام مسجد باب التبن يا مسجد كاظميه قرار داشت كه شيعيان از داخل اين مسجد قبر آن دو امام را زيارت مي كردند و به همين سبب بقعه امامين به مشهد باب التين نيز معروف شد. آن هنگام براي مرقد آن دو امام گنبد و بنايي با چند حجره ساخته و خادماني را براي اداره آن انتخاب كرده بودند.
در جوار اين بقعه باغي بود كه به زبيده خاتون، همسر هارون الرشيد، تعلق داشت. اين باغ محل سكونت شيعيان شده بود و آن ها در آن جا وسايل و تسهيلات لازم را براي زائران مرقد فراهم مي كردند.

• در زمان آل بویه

در سال 336 ق به امر احمد بن بويه ملقب به معز الدوله، از پادشاهان شيعي آل بويه، عمارت قبلي آستان خراب شد و از نو بقعه اي با شكوه بنا گرديد و برفراز هر دو قبر ضريحي جداگانه از چوب ساج نصب شد. همچنين برفراز آن مقبره ها، يك گنبد بزرگ برافراشتند و داخل حرم را تزيين كردند. پس از او، عضدالدوله ديلمي همانند ساير مزارات امامان شيعه، تغييرات زيادي در حرم انجام داد و آن را توسعه بخشيد. اين كار را به سال 369 ق انجام داد و ديواري گرداگرد شهر كشيد. بيمارستاني نيز بين كاظمين و بغداد ساخت كه خدمات درماني به زائران اين مزار ارائه كرد. از آن زمان، كاظمين به عنوان يك شهر در كنار بغداد جايگاهي ويژه يافت.
در 441 ق، به دنبال درگيري هاي شيعه و سني در محل كرخ بغداد آتش سوزي عظيمي رخ داد كه به مشهد كاظمين سرايت كرد و آسيب زيادي به بقعه مطهر رسانيد. ابوالحرث ارسلان بساسيري با كمك ابونصرفيروز، فرزند ابي كاليجار، به بازسازي و مرمت آستان و مناره ها پرداختند و داخل حرم کاظمین را تزيين و صحن شريف را بازسازي كردند و دو صندوق برمزار دو امام نصب كردند.

• در دوره سلجوقیان

در 490 ق، مجد الملك ابوالفضل براوستاني وزير شيعي بركيارق، از پادشاهان سلجوقي، به تعمير و بازسازي حرم کاظمین پرداخت و بناهاي جديدي به اطراف آن افزود. ديوارهاي آستان را با كاشي تزيين كرد و در شمال آن مسجدي بزرگ ساخت و دو مناره زيبا و يك مكان بزرگ براي استراحت زائران و سكونت آنان احداث كرد.
صحن و حرم کاظمین شريف براثر طغيان رود دجله در 569 ق دچار آسيب شد و خليفه عباسي، الناصر لدين الله، به همت وزير شيعي اش مؤيد الدين محمد قمي در 575 ق تعميراتي در آن انجام داد و حجره هايي در اطراف صحن ساخت. او در اطراف آستان خانه هايي براي زائران و فقيران بناكرد كه به «دار الضيافه» مشهور شد. علاوه برآن حجره هاي اطراف صحن را در 608 ق به مدرسه علوم ديني تبديل كرد. خليفه عباسي در چند سال بعد، كه دوباره حرم کاظمین براثر طغيان دجله دچار آسيب شد، به بازسازي آن پرداخت و خرابي ها را ترميم كرد. در زمان فرزندش، الظاهر، نيز حرم مطهر دچار آتش سوزي شد و بسياري از لوازم و نفايس آن در آتش سوخت و حتي به ضريح گنبد و مناره ها خساراتي وارد شد كه خليفه به بازسازي آن پرداخت.

• در دوره ایلخانیان

هنگام تهاجم هولاكو خان مغول به بغداد در 656 ق، شهر كاظمين دست خوش تاراج و حريق شد. اما دو سال بعد وزير وي، عطاملك جويني، به هنگام حكومتش بر عراق به بازسازي و جبران خسارت وارده به مشهد كاظمين پرداخت و ديوارهاي آستان را با كاشي تزيين كرد. يك سده بعد، دوباره براثر طغيان دجله، حرم کاظمین رو به تخريب و ويراني رفت و سلطان اويس جلايري به ترميم و تعمير آن اقدام كرد. ديوارهاي صحن را با كاشي هاي زيبا تزيين و سپس دو صندوق خاتم كاري بر روي قبرهاي مقدس نصب كرد و به جاي يك گنبد، كه در عصر آل بويه ساخته شده بود، دو گنبد برفراز قبرهاي مطهر ساخت. اما بازهم چند سال بعد، يعني در 776 ق، دجله طغيان كرد و خرابي هاي زيادي در مشهد كاظمين به بار آورد. اين بار هم سلطان اويس با تلاش وزيرش به رفع ويراني ها پرداخت و قسمت هاي تخريب شده را مرمت كرد. كاروان سرايي هم براي سكونت زائران ساخت.

• در دوره صفویان

عمده ترين بازسازي ها و تعميرات آستان كاظمين در دوران صفويه انجام شد. شاه اسماعيل صفوي، در 926 ق، تمامي بناهاي حرم کاظمین را خراب كرد و بناي زيبا و باشكوهي شامل رواق در چهار سو، صحن، حرم و دو گنبد جديد كاشي كاري شده ساخت. مسجدي با شكوه و با ستون هاي ضخيم در شمال حرم احداث كرد كه اكنون هم پابرجاست و به نام مسجد صفوي اشتهار دارد. دو صندوق زيبا از خاتم براي قبر دو امام ساخت و داخل حرم را با آويزها و قنديل هاي قيمتي و فرش هاي نفيس آراست. درهاي حرم کاظمین و رواق ها را نيز با نقره پوشش داد. امروزه، كتيبه اي از آن اقدام ها بانام شاه اسماعيل هم چنان موجود است. سلطان محمد خدابنده، برادر وي، كه در اين سال ها در عراق حكومت مي كرد، كارهاي او را تكميل كرد. سليمان قانوني پس از تسخير عراق و سلطه عثماني ها بر بغداد، منبري زيبا از آجر و پوششي از كاشي به مسجد صفوي تقديم كرد. شاه عباس صفوي، براي نخستين بار، ضريحي از فولاد برفراز قبرهاي امامان ساخت و حرم و روضه مطهره را تزيين كرد. در 1045 ق، شاه صفي نيز چهار مناره در گوشه هاي صحن ساخت كه اكنون هم پا برجاست.

• در دوره قاجاریه

در عصر قاجار هم توجه خاصي به مشهد كاظمين شد، آقا محمد خان قاجار تعميرات و بازسازي هاي عمده اي در حرم انجام داد. او در 1211 ق دو گنبد آستان را، از پايين تا بالا، با طلاي ناب پوشانيد. ايوان رواق جنوبي را نيز طلا كاري كرد و كف حرم و صحن را با سنگ هاي مرمر فرش كرد. خانه هايي را در اطراف صحن خريداري كرد و صحن را توسعه داد. فتحعلي شاه قاجار در 1221 ق، داخل رواق ها را آينه كاري و كاشي كاري كرد و طلاهاي مناره ها را تجديد كرد. اين كار در 1229 ق به اتمام رسيد. بيست و شش سال بعد، معتمد الدوله منوچهر خان گرجي، از دولت مردان عصر قاجار، ايوان رواق جنوبي، شرقي و غربي را طلا كاري كرد. در 1282 ق شيخ العراقين، وكيل امير كبير، از ثلث ماترك ميراث وي تعميراتي در آستان انجام داد و به بازسازي و تذهيب ايوان ها و آينه كاري حرم و رواق ها و كاشي كاري صحن پرداخت. يك سال بعد، ناصر الدين شاه ضريحي از نقره بر دو مزار مطهر ساخت و آن را جاي گزين ضريح فولادي عصر صفوي كرد. برخي ديگر از دولت مردان دوره قاجار از جمله فرهاد ميرزا، فرزند عباس ميرزا، نيز در بازسازي و توسعه حرم کاظمین نقش داشتند.

العتبة الكاظمية المقدسة

امروزه، حرم و آستان كاظمين بيش از 14514 متر مربع مساحت دارد. طول آن 123 و عرض آن 115 متر است. حرم کاظمین به صورت مستطيل ساخته شده و با فضاهاي اطراف در مجموع بيش از 26 هزار متر مربع است. در هر حال، بخش زيادي از حرم کاظمین و آستان از بناهاي شاه اسماعيل صفوي است و براساس كتيبه اي سال 926 ق، تاريخ پايان بنا است.

صندوق‌های مرقد مطهر

در دوران آل بويه، معزالدوله روي قبرهاي امامين كاظمين صندوقي از چوب ساج نصب كرد و اين صندوق در آتش سوزي سال 441 ق سوخت. ارسلان بساسيري، از حاكمان و اميران شيعي بغداد، در جريان بازسازي حرم دو صندوق جديد روي قبرها گذارد و در 629 ق، المستنصر آخرين خليفه عباسي يك صندوق زيبا بر قبر امام جواد علیه السلام نصب كرد. اين دو صندوق تا عصر سلطان اويس جلايري، يعني 769 ق، باقي بود و در آن سال به سبب فرسودگي و آسيب ديدگي، دو صندوق نو و زيبا با خاتم كاري زيبا جايگزين آن ها شد. شاه اسماعيل صفوي در قرن دهم هجري(926 ق) دو صندوق بسيار زيبا و خاتم كاري شده بر روي قبر دو امام نصب كرد. صندوق روي قبر امام جواد(عليه السلام)، كه امروزه هم چنان موجود است، از شاهكارهاي هنري آن عصر است و به لحاظ ريز نقش و پركار بودن آن، از همه صندوق هاي نصب شده بر قبرهاي عتبات زيباتر و جذاب تر است و شاهكار و زيبايي آن را تنها مي توان با چشم مسلح ديد. قسمت ها و تكه هاي بسيار ريز عاج، كه يك دهم ميلي متر است، در داخل چوب هاي صنعتي و آبنوس كار شده و گل هاي منبّت از عاج با شاخه هاي گل نيم ميلي متري از جلوه ها و شاهكارهاي هنر اسلامي و ايراني است كه همه هنرمندان را به حيرت واداشته است. اين صندوق 5/2 متر طول، 83/1 متر عرض و 5/1 متر ارتفاع دارد و مساحت آن بيش از 182000 سانتي متر مربع است. صندوق امروزين مزار مطهر امام موسي كاظم علیه السلام، كه از عصر صفوي هم چنان باقي مانده، و توسط استاد صنيع خاتم ترميم شده است. از لحاظ هنري و ريزكاري و پرنقشي به پاي صندوق قبر امام جواد(عليه السلام) نمي رسد. اين صندوق بيش از 152000 سانتي متر مربع مساحت دارد و از صندوق قبر امام جواد علیه السلام كوچك تر است. كتيبه هايي دارد كه در 1324 ق شمسي كاري شده است. ناصرالدين شاه آن صندوق ها را ديده و اظهار مي دارد كه با نقره تزيين شده است.

ضریح های مرقد مطهر

براي نخستين بار، معز الدوله ديلمي، در 336 ق ضريحي از چوب ساج برفراز دو قبر نصب كرد و در عصر شاه عباس، اين ضريح جاي خود را به يك ضريح فولادي داد.

در 1283 ق ناصر الدين شاه ضريحي از نقره براي قبر دو امام ساخت و روي ضريح فولادي نصب كرد. حدود يك قرن بعد، در 1324 ق، بانو سلطان بيگم، دختر مشير الملك شيرازي، ضريحي ديگر از نقره ساخت و به جاي ضريح ناصر الدين شاه، كه فرسوده شده و نقره هاي آن از بين رفته بود، گذارد؛ كه امروزه هم چنان موجود است و 250 هزار مثقال نقره در آن به كار رفته است. هجده پنجره دارد و كتيبه هايي در نوار بالاي آن قرار يافته كه با سوره هاي قرآن و اسماء الهي تزيين شده است.

اين ضريح هفت متر طول، پنج متر عرض و 5/3 متر ارتفاع دارد. درب ورودي ضريح وسط ضلع شرقي آن واقع شده و در فاصله بين دو صندوق قبر باز مي شود. روي در كنده كاري ها و قلم زني هاي بسيار عالي انجام شده است. بر گوشه هاي بالايي ضريح هشت گلدان بزرگ از فولاد حاوي آيه و حديث فراوان قرار دارد كه از آثار شاه سلطان حسين صفوي و باقي مانده ضريح فولادي عصر صفويه است.

گفتني است قبر شريف امام موسي بن جعفر علیه السلام در قسمت جنوبي و قبله ضريح و قبر امام جواد علیه السلام در قسمت شمالي داخل ضريح قرار دارد. قسمت غربي فاصله اندكي با ديوار دارد و قسمت شرقي داراي فضايي باز به عنوان محل اجتماع و زيارت زائران است. ضريح مزبور در وسط روضه اي قرار دارد كه از چهار قسمت، رواق ها آن را احاطه كرده اند. اطراف اين روضه به طور كلي تا سقف آينه كاري شده و كتيبه هايي با خط ثلث روي كاشي هاي گرداگرد روضه نوشته شده و تاريخ 929 ق روي آن ديده مي شود.
اين كتيبه ها از آثار عصر صفوي است. در داخل روضه قنديل بزرگي به سقف آويزان بوده است كه در آن نهايت ظرافت و هنر به كار رفته است. اين قنديل از تزيينات نفيس عصر معزالدوله ديلمي است و از طلاي ناب ساخته شده است. روي كتيبه هاي اطراف روضه مطهر، نام هاي شاه اسماعيل و فتحعلي شاه ديده مي شود.

رواق های مرقد مطهر

در چهار سمت روضه و ضريح مبارك، چهار رواق قرار دارد كه تمامي آن ها از پايين تا نيمه از سنگ و بقيه تا سقف آينه كاري شده است. طول اين رواق ها از شمال به جنوب چهل متر، مركب از هفت چشمه و عرض شرقي و غربي آن سي متر، مركب از پنج چشمه است كه در برخي از آن ها عالمان شيعه و محدثان دفن شده اند.

• رواق باب المراد

اين رواق به دستور ناصر الدين شاه قاجار آينه كاري شده و در قسمت شرقي قرار دارد. آن را رواق شرقي نيز مي گويند. رواق باب المراد در برابر ايوان شاه اسماعيل صفوي است و در آن شيخ مفيد و ابن قولويه، دو تن از محدثان و متكلمان شيعه، به خاك سپرده شده اند.

• رواق باب القريش

اين رواق در جنوب ضريح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان مرمت و بازسازي شده است.

• رواق شمالي

در شمال ضريح مطهر واقع است.

• رواق غربي

اين رواق در برابر رواق شرقي است و به سبب دفن خواجه نصير طوسي در آن به رواق خواجه نصير نيز شهرت دارد.

درب های رواق های مرقد مطهر

از اين چهار رواق شش در به روضه مطهر باز مي شود كه همه از طلا و نقره است. دو درب در كنار مقبره شيخ مفيد در رواق شرقي، دو درب از طرف رواق غربي و مقبره خواجه نصير طوسي، يك درب از رواق شمالي و يكي از رواق جنوبي. از اين شش در سه در به حرم امام كاظم علیه السلام و سه در نيز به حرم امام جواد(عليه السلام) اختصاص دارد.اين رواق ها از طريق هشت درب، به صحن مرتبط مي شود.

• نخستين آن سمت رواق جنوبي واقع شده داخل چارچوب نقره اي است
• دومين درب در رواق جنوبي و حاوي كنده كاري ها و نقش هاي بسيار زيبا است.
• سوّمين درب نقره اي رواق جنوبي را حاج محمد علي افضل شوشتري وقف كرده است.
• درب چهارم در رواق شرقي از ايوان طلاي ناصري واقع شده و به باب المراد معروف است.
• پنجمين درب در رواق شرقي، مجاور قبر شيخ مفيد، قرار داد كه داراي كنده كاري ها و خطوط عالي است.
• ششمين و هفتمين درب در رواق غربي و در مجاورت قبر خواجه نصير طوسي قرار دارد.
• درب هشتم در رواق شمالي قرار دارد كه حاج عبدالنبي تاجر كازروني در 1340ق وقف كرده است.

در داخل حرم و مسجد آن، منبري بسيار زيبا و قديمي از آجرهاي تراشيده شده قرار دارد كه امروزه جايگاه سخنران و خطيب نماز است. روي آن تاريخ 956 قمري ديده مي شود كه نشان از قدمت پانصد ساله دارد. اين منبر را سلطان سليمان عثماني ساخته و به مسجد تقديم كرده است. تا 1340 ق اهل سنت در اين مسجد نماز مي گزاردند تا اين كه شيخ مهدي خالصي در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شيعيان برگزار شد. اين مسجد را شاه اسماعيل صفوي در 926 ق بنا كرده است.

گنبد مرقد مطهر

برفراز حرم امامين كاظمين دو گنبد با پوشش طلا قرار يافته است. در قرن سوم هجري، نخستين بار، گنبدي برفراز آن دو قبر ساخته شد. پس از آن در قرن چهارم، معز الدوله ديلمي گنبد و بقعه قبلي را خراب كرد و عمارت با شكوهي به جاي آن ساخت و گنبدي برفراز حرم برپا كرد. در زمان خلافت الظاهر به سبب آتش سوزي كه در كاظمين رخ داد گنبد نيز دچار آسيب شد و اين خليفه به بازسازي گنبد پرداخت.

در عصر ايلخانان مغول، سلطان اويس جلايري، گنبدي به گنبد باقي مانده از عصر آل بويه افزود و حرم كاظمين را دو گنبده كرد و شاه اسماعيل صفوي آن دو گنبد را كاشي كاري كرد. شاه اسماعيل صفوي قبه هاي ياد شده را با خشت هاي طلا آراست و آقا محمدخان قاجار پوشش طلاي فرسوده آن را تجديد و مرمت كرد و از پايين تا بالا آن را طلا كرد. اين دو گنبد در دو متري هم واقع است و بر روي آن ها كتيبه و مقرنس ديده نمي شود. ارتفاع آن ها 5/14 متر و از پايين تا نوك 29 متر و مساحت قسمت پايين آن ها 29 متر است. تذهيب و تزيين محيط داخلي گنبد در دوران شاه اسماعيل انجام شده است. و آينه كاري داخل گنبد نيز از ميرزا شفيع صدر اعظم است.

مناره های مرقد مطهر

نخستين بار معز الدوله ديلمي يك مناره برفراز قبر آنان ساخت كه در يك آتش سوزي آسيب ديد و سپس توسط ارسلان بساسيري تجديد بنا شد. مجد الملك براوستاني، وزير بركيارق، دو مناره ديگر براي حرم ساخت. اين مناره ها در دوران شاه صفي، جانشين شاه عباس، تجديد بنا و با كاشي هاي زيبا آراسته شد كه اكنون هم پا برجاست. آقا محمد خان قاجار اين مناره ها را با خشت هاي طلا آراست و تعداد آن ها را به چهار رساند. فتحعلي شاه نيز طلاهاي فرسوده آن ها را با طلاهاي جديد عوض كرد. پادشاهان عثماني از جمله سلطان سليم نيز در ساخت يك مناره و ترميم برخي از آن ها نقش داشتند و كتيبه هايي از خود برجاي گذاشته اند.

اين چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و داراي پنج متر ارتفاع و چهار متر محيط است. ارتفاع آن ها در زمان هاي پيشين حدود نُه متر بود كه به مرور از ارتفاع آن كاسته اند.

صحن و ايوان ها

صحن كاظمين در زمره صحن هاي بزرگ عتبات است و به صحن نجف اشرف شباهت دارد و به لحاظ وسعت و مساحت بزرگ تر از آن است. طول صحن 370 و عرض آن 350 متر است و حرم مطهر در داخل اين صحن مستطيل شكل با طول 230 متر و عرض 150 متر قرار دارد. براي نخستين بار عضدالدوله ديواري پيرامون حرم كشيد و در حقيقت صحني براي حرم ايجاد كرد.

در آتش سوزي سال 441 ق، صحن نيز آسيب ديد و ارسلان بساسيري آن را تجديد كرد. اين صحن دوباره در 569 ق براثر طغيان دجله خراب شد و خليفه الناصر لدين الله آن را بازسازي كرد و حجره هايي پيرامون آن ساخت و پس از چندي آن ها را به مدرسه هاي ديني تبديل كرد. ارتفاع حجره هاي تحتاني شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن 5/11 متر است. همه آن ها در يك حلقه قرار دارد. سلطان اويس جلايري ديوارهاي آن را با كاشي هاي زيبا تزيين كرده است. در دوره صفوي و قاجار نيز ديوارهاي صحن از نو كاشي كاري و تزيين شده است.

صحن كاظمين از سه طرف ساختمان ها و خانه ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالي حرم به مسجد جامع صفوي وصل است و اين مسجد هم به ديوار صحن چسبيده است. در هريك از ضلع هاي سه گانه شرقي، غربي و جنوبي بيست باب حجره و يك ايوان مرتفع و مجلل ساخته شده است. ضلع شمالي آن ده باب حجره دارد. چهار جانب صحن را هفتاد حجره با كاشي هاي بسيار زيبا و ممتاز احاطه كرده است. اين حجره ها در زمان هاي پيشين مدرسه علميه و محل سكونت طلبه ها بود و اكنون قبرستان هاي خانوادگي است.

مجموع مساحت صحن، حرم و حاشيه هاي آن 26 هزار متر مربع است. صحن امروزي كاظمين كار معتمد الدوله فرهاد ميرزا، عموي ناصر الدين شاه، است. او بناي سابق را خراب و خانه هاي مجاور را خريداري كرد و به صحن افزود و ديوارهاي آن را بلندتر از گذشته ساخت. اين كار شش سال طول كشيد و صحني بسيار عظيم و عالي احداث شد. صحن ياد شده را در عصر حاضر با سنگ هاي مرمر فرش كردند. اين صحن در دوره قاجار داراي هفت در بود كه اكنون هم موجود است. يك در نيز علامه شهرستاني به عنوان سمبل و نماد درهاي بهشت، كه در قرآن آمده است «لها ثمانية ابواب»، به آن افزود:

1. باب القريش
2. باب القبله
3. باب المراد
4. باب صاحب الزمان
5. باب فرهاديه
6. باب آئينه
7. باب مسجد صفوي

از ابتداي دوره قاجار اين صحن داراي سه درب اصلي بود. در سرتاسر صحن تا ديوار مسجد صفوي كتيبه اي همانند كمربند قرار دارد. اين كتيبه به خط ثلث بر روي كاشي هاي لاجوردي به عرض نيم متر و شامل برخي از سوره هاي قرآن است از جمله سوره جمعه، فتح، دهر، الضحي، غاشيه، كه عنوان كتيبه نويس آن « كتبه تراب اقدام الزائرين نصر الله مشهدي خادم الروضة الرضوي 1298ق » در پايان نوشته ها به چشم مي خورد. در سال «1281 هـ - ق» احداث سقفی بر 22 ستون که به «طارمة باب المراد» شهرت یافت, و ایوان بزرگی که در وسط این طارمه قرار داشت، طلا کاری شد. همچنین از سمت جنوبی سقفی بر 14 ستون احداث شد، که «طارمة باب القبلة» نامیده و کار آن در سال «1258 هـ - ق» به پایان رسید. بعد از اجرای تمامی تعمیرات لازم الاجرا, مرقد به یکی از بناهای زیبا، دل انگیز و محکم مبدل گشت. در سال «1296 هـ - ق» فرهاد میرزای قاجار - عموی ناصرالدین شاه - برای هزینه پروژه بزرگی داوطلب شد. این پروژه شامل احداث زیر زمینهای مرتب برای دفن اموات، و طلا کاری مناره های بزرگ از جای مؤذن تا اوج آن و همچنین احداث دیواری بلند که از دو طبقه تشکیل می شد و شامل 76 اتاق بود که صحن مقدس را احاطه می کرد، گشت. همچنین ایشان دو ساعت بزرگ بر دو درب اصلی باب المراد و باب القبله در سال «1301هـ - ق» احداث نمود، اما به دلیل سنگینی این دو ساعت گذارده شده بر دربها، ده ها سال بعد برداشته شدند و به جای آن دو برج ساعت که امروزه بر روی باب القبله می بینید، استفاده کردند. در سال «1332 هـ - ق» در سمت غربی, سقف قریش که به «طارمة قريش» معروف است با 18 ستون احداث شد و سقف آن از داخل با کتیبه و دکوراسیونی تزیین شد که محتوی آیات سوره اعلی بطور حکاکی شده بر آجر کاشانی حکاکی شده است. صحن مطهر داراي سه ايوان بزرگ و زيبا است؛ يكي روبه روي باب القبله، ديگري روبه روي باب المراد و سومي در برابر باب القريش واقع است و به ايوان جنوبي، ايوان شرقي و ايوان غربي شهرت دارد. دو ايوان كوچك در دو طرف باب الذهب قرار دارد كه مزين به كاشي هايي با خط كوفي است. ايوان هاي بزرگ مياني شانزده متر ارتفاع دارد.

علاوه برايوان هاي سه گانه، ايواني از آثار عصر صفويه در ضلع شرقي رواق و برابر مقبره شيخ مفيد قرار دارد كه امروزه متروك مانده است و كتيبه اي به خط ثلث به نام شاه اسماعيل به تاريخ 926ق بر آن ديده مي شود. كتيبه ديگري به خط كوفي در بالاي آن قرار دارد كه با خطي بسيار خوب و زيبا از كاشي هاي بريده مشكي شكل گرفته است.در زمان هاي پيشين، اين ايوان ورودي اصلي رواق شرقي بود.

مدفونین حرم کاظمین

كاظمين از ديرباز مورد توجه خاص پيروان حق بوده است و شخصیت ها و عالمانى فرزانه در آن زيسته و درگذشته و به خاك سپرده شده اند.

قبور علما و بزرگان

• جعفر بن محمد بن قولویه قمی ( - 368 ق)

از فقیهان و محدثان شیعی در عصر آل بویه است که در رواق شرقی حرم (پایین پا) به خاک سپرده شده است. ابن قولویه از سوی معز الدوله دیلمی دعوت شد تا از قم به کاظمین برود و به تأسیس حوزه علمیه آن بپردازد. شیخ مفید و ابو الفتح کراچکی از شاگردان او بودند.

• محمد بن محمد بن نعمان (۴۱۳-۳۳۶ ق)، مشهور به شیخ مفید

رئیس الفقهای عالم تشیع، در کنار استادش و در پایین پای امام کاظم علیه السلام مدفون است. او در طول سه سال مفتخر به دریافت سه نامه از امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) شده است. شیخ مفید شاگردان بزرگی تربیت نمود، که سید مرتضى، سید رضى و شیخ طوسى از جمله آنانند.

• خواجه نصیر الدین طوسی (597 ق- 671 ق)

در رواق باب القریش، رواق غربی، خواجه نصیر الدین محمد بن محمد بن حسن طوسی، ازعالمان، متکلمان وریاضی‌ دانان مشهور شیعه، به‌خاک‌ سپرده‌شده است.

• عون و عبداللَّه از فرزندان امام علی علیه السلام

در آن سوی باب البصره، سمت شرقی مقابر کاظمین، قرار دارد و دارای زیارت‌گاهی باشکوه است.

• ابوسبحه

موسی بن ابراهیم اصغر بن موسی الکاظم ملقب به المرتضی، که به سبب ذکر و تسبیح گفتن زیاد او را ابوسبحه می‌گفتند، در بغداد از دنیا رفت و در مقابر قریش، در جوار پدر و جدش به خاک سپرده شد.

قبور رجال و دولتمردان

• ابو محمد حسن مهلبی

وی وزیر معز الدوله دیلمی بود. جسدش را به بغداد انتقال دادند و داخل مقبره‌ای، که معز الدوله برای وی در صحن مطهر آماده کرده بود، به خاک سپردند. بقعه او و سایر خاندانش به مقبره آل نوبخت معروف است. سید هبة الدین شهرستانی، از عالمان شیعه، معتقد است که مقبره آل نوبخت همان مقبره‌ای است که به ابراهیم فرزند موسی الکاظم علیه السلام در وسط صحن منتسب است.

• فرهاد میرزا معتمد الدوله

شاهزاده معتمد الدوله، عموی ناصر الدین شاه قاجار، در حجره‌ای نزدیک درب صحن شرقی «باب المراد» در زیر ساعت به خاک سپرده شد. او تلاش زیادی در بازسازی حرم، به ویژه صحن و دیوارهای اطراف آن، کرد. وی دستور داد بر بالای سنگ قبرش تصویر سگی را به نشانه سگ اصحاب کهف حجاری کنند که دو دست خود را زیر چانه خود گذاشته و این جمله را بر روی قبر وی بنویسند: «وکلبهم باسط ذراعیه بالوسیط».

منابع

جواد محدثى، فرهنگ كوثر، شماره 15، ارديبهشت 1377