شیخ مفید

محمد بن محمد بن نُعمان (336-413ق)، مشهور به شیخ مُفید، از علمای برجسته شیعه است. او از پیشگامان در تدوین کلام شیعه و اصول فقه امامیه است. از مسائلی که نشان از جایگاه رفیع او در بین عالمان شیعه دارد آن است که او در طول سه سال مشرف به دریافت سه نامه از امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف شده است.

شیخ مفید شاگردان بسیاری تربیت نمود. که برادران علم الهدی (سيد مرتضى و سيدرضى) و شيخ طوسى از جمله آنانند.

نام کامل	محمد بن محمد بن نُعمان
زادروز	يازدهم ذی القعده سال 336
زادگاه	عکبری (نزدیک بغداد)
وفات	413 قمری
مدفن	بغداد
اساتید	ابن قولويه قمى، شيخ صدوق، ابن وليد قمى،...
شاگردان	سيد مرتضى علم الهدى، سيدرضى، شيخ طوسى،...
آثار	المقنعه، الفرائض الشرعیه و احكام النسا....

زندگی نامه

محمد بن محمد بن نُعمان مشهور به شیخ مُفید،در روز يازدهم ذيقعده سال 336 يا 338 ق. در قريه (سويقه ابن بصرى) از توابع(عكبرى) در ده فرسنگى شمال بغداد، نزديك شهر( دجيل) در يك خانواده اصيل و عميق در مذهب تشيع به دنيا آمد.

از آنجا که پدر او شخصی پارسا و مذهبی بود و به تعلیم و تربیت اشتغال داشت، «ابن المعلم» لقب وی شد. شیخ مفید تحصیل را از سن کودکی آغاز نمود و پیش از دوازده سالگی از برخی محدثان روایت اخذ کرده و از استاد خویش، شیخ صدوق قبل از بیست سالگی حدیث شنیده است.

شیخ مفید از محضر بیش از هفتاد نفر از بزرگان بهره علمی برد. از محضر مظفر بن محمد، ابو یاسر و ابن جنید اسکافی، «کلام و عقاید» آموخت و از درس حسین بن علی بصری و علی بن عیسی رمانی بهره جست. «فقه» را نزد جعفر بن محمد بن قولویه فرا گرفت و از محضر ادیب و مورخ چیره دست محمد بن عمران مرزبانی «علم روایت» آموخت و ابن حمزه طبری، ابن داود قمی، صفوان و شیخ صدوق از دیگر اساتید او بودند. جدیت او در تحصیل موجب شد که پس از چندی در علم كلام، فقه و اصول سرآمد دانشمندان زمانش گردد. شیخ مفید در محله کرخ بغداد که مرکز شیعیان بود می زیست و مسجد معروف براثا در آن محله که تاکنون هم باقی است و زیارتگاه شیعیان است محل تدریس او بود.

جایگاه علمی شیخ مفید

شیخ مفید در عصر خود ریاست و مرجعیت شیعه را بر عهده داشت. او مشرب فقهى جديدى را بر پایه اجتهاد بر اساس قواعد و اصول منظم پايه‌گذارى كرد که بعدا شاگردانش، سيد مرتضى و شيخ طوسى، اين راه را ادامه دادند. اين شيوۀ اجتهاد، راه ميانه‌اى بود بين روش حديثى شيخ صدوق و شيوۀ قياسى ابن جنيد در فقه. او در آغاز براى استنباط احكام، اصولى را در كتاب التذكرة بأصول الفقه تدوين كرد و سيد مرتضى در كتاب الذريعه و شيخ طوسى در كتاب عدة الاصول اين ابتكار استاد را پى گرفتند.

شیخ مفید همچنین در تاریخ کلام شیعه جایگاه ممتازی دارد تا جایی که ابن ندیم او را پیشگام متکلمان و رئیس متکلمین در عصر خود می داند. او در فن مناظره بسیار چیره دست بود و به خوبی از عقاید شیعه در مقابل مخالفین دفاع می نمود. کتاب الفصول المختاره او شاهدی بر این مدعاست.

شیخ مفید از نگاه دیگران

شيخ مفيد از ديدگاه دانشمندان شيعه و سنى داراى جايگاهى رفيع است كه به كلماتى از بزرگان اشاره مى‌كنيم:

1. نجاشى، شاگرد نامدار و مورد اعتماد شيخ مفيد درباره او مى گويد: «محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام بن جابر بن نعمان بن سعيد بن جبير، شيخ و استاد ما است - كه رضوان خدا بر او باد - فضل او در فقه و حديث و ثقه بودن او مشهورتر از آن است كه توصيف شود. او تاليفات متعددى دارد».
2. شيخ طوسى، شاگرد ارزنده مكتب او درباره استاد در «فهرست» مى‌نويسد: «محمد بن محمد بن نعمان، معروف به ابن المعلم از متكلمان اماميه است. در عصر خويش رياست و مرجعيت شيعه به او منتهى گرديد. در فقه و كلام بر هر كس ديگر مقدم بود. حافظه خوب و ذهنى دقيق داشت و در پاسخ به سؤالات، حاضرجواب بود او بيش از 200 جلد كتاب كوچك و بزرگ دارد».
3. ابن حجر عسقلانى نيز درباره او مى‌گويد: «او بسيار عابد و زاهد و اهل خشوع و تهجد بود و مداومت بر علم و دانش داشت. جماعت بسيارى از محضر او بهره بردند. او بر تمام شيعيان حق دارد. پدرش در «واسط» زندگى مى كرد و به آموزگارى مى‌پرداخت و در «عكبرى» كشته شد. گفته مى‌شود كه عضدالدوله به ملاقات او مى‌شتافت و هنگام مريضى به عيادت او مى‌رفت».
4. عماد حنبلى، يكى ديگر از دانشمندان اهل سنت درباره او مى‌گويد: «او بزرگى از بزرگان اماميه و رئيس بخش فقه و كلام و مباحثه مى‌باشد. او با پيروان هر عقيده به مباحثه و مناظره مى‌پرداخت. موقعيت شايان توجهى در تشكيلات دولت آل بويه داشت. او صدقه فراوان مى‌داد. بسيار اهل خشوع و تهجد و اهل نماز و روزه و خوش‌لباس بود.

اساتيد شیخ مفید

از جمله اساتيد اويند:

1. ابن قولويه قمى
2. شيخ صدوق
3. ابن وليد قمى
4. ابوغالب زرارى
5. ابن جنيد اسكافى
6. ابوعلى صولى بصرى
7. ابو عبدالله صفوانى‌

شاگردان‌ شیخ مفید

1. سيد مرتضى علم الهدى
2. سيد رضى
3. شيخ طوسى
4. نجاشى
5. ابوالفتح كراجكى
6. ابو يعلى جعفر بن سالار

تالیفات

بنابر نقل شيخ طوسى، شاگرد برجسته شيخ مفيد وى بالغ بر 200 عنوان كتاب تأليف نموده است. نجاشی 171 جلد كتاب از تالیفات شیخ را ذكر كرده است كه اسامی برخی از آنها به این ترتیب است:

1. در فقه: المقنعه، الفرائض الشرعیه و احكام النسا.
2. در علوم قرآنی: الكلام فی دلائل القرآن، وجوه اعجاز القرآن، النصره فی فضل القرآن، البیان فی تالیف القرآن او یكی از پركارترین افراد این رشته بود. طالبان تفصیل می توانند به كتاب طبقات مفسران شیعه جلد2، تالیف مؤلف مراجعه نمایند.
3. در علم كلام و عقائد: اوائل المقالات، نقض فضیله المعتزله، الافصاح، الایضاح، الاركان.
4. کتاب الارشاد:قدیمی ترین متن تاریخی که پس از طبری گزارش های حادثه عاشورا را بی واسطه از کتاب هشام کلبی نقل کرده است، کتاب «الارشاد» شیخ مفید است. شیخ مفید خود در این کتاب تصریح کرده که اخبار مربوط به این واقعه را از روایات کلبی نقل کرده است.

از جمله دیگر آثار که می توان به آن اشاره کرد عبارتند از:

1. مسار الشیعه
2. تصحيح الاعتقاد
3. کتاب الأمالى
4. المزار
5. الفصول العشرة فی الغیبة
6. تفضیل امیر المؤمنین علیه السلام
7. کتاب الجمل ....

تالیفات مفید، هم از نظر مقدار و کمیت دارای اهمیّت است و هم از نظر کیفیت. آثار وی، در عین عمق و پرباری و اتقان، مختصر است. از عبارت پردازی و تکرار واژه ها و جملات به دور است. معانی بلند و عمیق را در عبارتی کوتاه بیان کرده است مگر در مواردی که مطلب پیچیدگی خاصّی داشته و احتیاج به توضیح و تفسیر داشته است.

ارتباط شیخ مفید با امام زمان

شیخ مفید از عالمانی است که در زمان غیبت مورد عنایت ائمه علیهم السلام بوده است به نحوی که در ظرف سه سال سه توقیع از ناحیه امام زمان(ع) به او رسید که امام در خطابهایش به او چنین می فرمایند:

1- للاخ الاعزا السدید الشیخ المفید: برادر عزیز و استوار شیخ مفید.

2- سلام علیک ایهاالعبد الصالح الناصر للحق الداعی الیه. سلام بر تو ای بنده شایسته خدا و ای یاری دهنده حق و دعوت کننده بسوی آن.

و جالب اینجاست که در زمان غیبت کبری هیچ توقیعی از ناحیه مقدسه نرسیده است. مگر برای شیخ مفید و شیخ اسدالله کاظمینی رحمهما الله تعالی.

در یکی از نامه ها که در اواخر ماه صفر سال 410 از ناحیه مقدسه برای شیخ مفید ارسال شده امام چنین می فرمایند:

بسم الله الرحمن الرحیم، اما بعد سلام بر تو ای دوستدار مخلص در دین که در ولایت ما مخصوص به یقین گشته ای ... پس از ستایش و حمد خداوندی که معبودی جز او نیست و درود به سید و مولی و پیغمبر گرامی ما حضرت محمد(ص) خداوند توفیقت را در یاری از حق مستدام فرماید و پاداشت را در نشر علوم برای ما براستی زیاد و فراوان نماید... بدان که ما رخصت یافتیم تا تو را به نامه نگاری مشرف ساخته و دستور دهیم احکام ما را به دوستانمان که نزد تو هستند برسانی، خداوند آنان را به طاعت خود عزیز فرموده و بوسیله رعایت و حراست خود مهم آنان را کفایت فرماید، پس تو بیاری خدا واقف شو بر آن دشمنانی که از دین خدا بیرون رفته اند. بدانچه اکنون برایت بیان می دارم و در رساندن آن بسوی آنان که اطمینان داری بر آن وجهی که برای تو می نویسم...

ما اگر چه بر طبق آنچه خداوند برای ما و شیعیانمان مصلحت دانسته تا مادامی که دولت دنیا در دست فاسقان است جایمان از جای ستمگران دور است، ولی با اینحال به احوال شما آگاهیم چیزی از اخبار شما بر ما پوشیده نیست و ما از پیش آمد ناگواری که برای شما اتفاق افتاده آگاه هستیم و این پیشامد بدان سبب شد که بسیاری از شما بسوی آنچه پیشینان صالح از آن روگردان بودند متمایل گشته و بدان عهدی که از ایشان گرفته شده بود پشت پا زدند، گویا اینان نمی دانند که ما در فکر شما هستیم و از یاد شما بیرون نرفته ایم وگرنه بلای سختی به شما می رسید و دشمنان شما را مستاصل می کردند. پس از خدا بترسید و در بیرون آمدن از فتنه ای که بر سر شما و بر سر آنکه اجلش نزدیک شده سایه افکنده است به ما کمک کنید، و حفظ کنید خود را از آن فتنه کسی که به آرزویش رسیده باشد و آن فتنه نشانه ای است برای حرکت کردن و اظهار نمودن شما امر و نهی ما برای همدیگر. خدا بپایان رساند نور خود را اگر چه مشرکان نخواهند...

چون جمادی الاولی این سال در رسد بدانچه در آن اتفاق می افتد پندگیرید و برای آنچه پس از آن می آید از خواب غفلت بیدار شوید بزودی از آسمان برای شما نشانه و آیت آشکاری ظاهر گردد و مانند آن نیز از زمین نمودار شود و در مشرق زمین جریان ناگوار و حزن آوری اتفاق افتد و مردمی که از اسلام بیرون هستند بر سر مردم عراق مسلط گردند و به کردار ناپسند آنها روزی بر مردم عراق تنگ گردد و پس از این جریان با نابود شدن مرد سرکش از اشرار اندوه بر طرف گردد و از نابودی او مردمان با تقوا و نیکان خوشنود گردند برای آنان که در اطراف جهان اراده انجام حج را دارند وسائل آماده گردد و ما را نیز در آماده کردن وسائل حج به اختیار و توافق ایشان سهمی است که آن با نظم و ترتیب در کار آشکار گردد. پس هر یک از شما باید کاری کند که او را بدوستی و محبت ما نزدیک گرداند و از آنچه موجب سخط و ناراحتی ماست بپرهیزد زیرا کار ما چنین است که بطور ناگهانی در می رسد و هنگامی در آید که توبه او را سود ندهد و پشیمانی از گناه وی را نجات نبخشد. خداوند راه رستگاری را به شما الهام فرماید و در توفیق یابی برحمتش درباره شما لطف نماید.

شهید قاضی نورالله در کتاب مجالس المؤمنین نقل کرده که پس از وفات شیخ مفید این ابیات بخط حضرت صاحب الامر (عج) بر قبر شریفش یافتند:

لا صوت الناعی بفقدک انه یوم علی آل الرسول عظیم ان کنت قد غیبت فی جدث الثری فالعلم و التوحید فیک مقیم و القائم المهدی یفرح کلما تلیت علیک من الدروس علوم

وفات

شیخ مفید در سال 413 در بغداد، پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تجلیل فراوان مردم و قدردانی علما و فضلا قرار گرفت و به تعبیر شاگرد بزرگوارش شیخ طوسی كه خود حاضر در صحنه بوده است، روز وفات او از كثرت دوست و دشمن برای ادای نماز و گریستن بر او، همانند و نظیر نداشته است.

هشتاد هزار تن از شیعیان او را تشییع كردند و سید مرتضی علم الهدی بر او نمازگزارد و در حرم مطهر امام جواد علیه السلام پائین پای آن حضرت و نزدیك قبر استادش ابن قولویه مدفون گردید.

منابع

• ابن ندیم، الفهرست، بیروت، دارالمسیره، 1988م
• دوانی، علی، شیخ مفید (ره)، مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، 1371 ش.
• عقيقي بخشايشي، فقهاي نامدار شيعه
• گرجى، ابو القاسم، تاريخ فقه و فقها، تهران، سمت، چاپ سوم، 1421ق.
• نساجى زواره، اسماعيل، شيخ مفيد سند افتخار مكتب تشيع، مكتب اسلام، ش10، سال 1381 ش.

پیوندها

• زندگينامه 1

• زندگينامه 2

• زندگينامه 3

• کتاب أقسام المولي في اللسان

• کتاب تفضيل أميرالمؤمنين عليه السلام

• کتاب الجمل

• کتاب المزار

• کتاب أحكام النساء

• کتاب الإختصاص

• کتاب أقسام المولي في اللسان

• کتاب جوابات أهل الموصل

• کتاب الفصول المختارة

• کتاب المسائل الطوسية

• کتاب النكت الاعتقادية

• کتاب الإرشاد

• کتاب الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد

• کتاب تفسير القرآن المجيد