علی بن ابراهیم قمی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(←‏اساتيد و شاگردان)
 
(۴ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
از راویان بزرگ و موثق [[شیعه]] است که زمان [[امام هادی]] علیه السلام و امام حسن عسگری علیه السلام را درک کرده است. <ref> محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، ص494-495. </ref> به او تفسير قمی منتسب است که تفسیر روایی مشهوری است.
+
'''«على بن ابراهیم قمى»''' فرزند [[ابراهیم بن هاشم قمی|ابراهیم بن هاشم]]، از [[محدث|محدثان]] بزرگ و موثق [[شیعه]] در قرن سوم و چهارم هجری بود و زمان [[امام هادی]] و [[امام حسن عسکری علیه السلام|امام حسن عسکری]] (علیهماالسلام) را درک نمود.<ref> محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص۴۹۴-۴۹۵. </ref> وی در گردآورى و نقل و نشر روایات [[ائمه اطهار|امامان معصوم]] (علیهم‌السلام) تلاش فراوانی داشت و آثار حدیثی متعددى از خود برجاى گذاشت. [[تفسیر قمی (کتاب)|تفسیر قمی]] -از [[تفسیر روایی|تفاسیر روایی]] مشهور شیعه- مهمترین اثر او اوست.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = '''على بن ابراهیم قمى'''
 +
||تصویر= [[پرونده:علی بن ابراهیم.jpg|۲۳۰px]]
 +
||زادروز = 
 +
|زادگاه = [[قم]]
 +
|وفات =  قرن چهارم قمری
 +
|مدفن = قم
 +
|اساتید =  [[ابراهیم بن هاشم قمی|ابراهيم بن هاشم قمی]]، [[احمد بن محمد بن خالد برقى]]، [[احمد بن اسحاق اشعری قمی]]، ايوب بن نوح،...
 +
|شاگردان = [[شیخ کلینی|محمد بن يعقوب كلينى]]، احمد بن زياد همدانى، حسن بن حمزه علوى، محمد بن موسى بن متوكل،...
 +
|آثار = [[تفسیر قمی (کتاب)|تفسیر قمی]]، الناسخ والمنسوخ، الشرایع، المغازى، التوحید والشرک، فضائل امیرالمؤمنین،...
 +
}}
 +
==زندگی‌نامه==
  
−
==زندگی نامه==
+
از تاریخ ولادت ابوالحسن على بن ابراهیم قمى (زنده در ۳۰۷ ق) اطلاع زیادى در دست نیست. وى [[امام هادی علیه السلام|امام علی النقی]] و [[امام حسن عسکرى]] علیهماالسلام را درک کرده است.<ref>محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص۴۹۴-۴۹۵.</ref>
  
−
از چگونگى و تاریخ زندگى ابوالحسن على بن ابراهیم بن هاشم قمى (زنده در 307 ق) اطلاع زیادى در دست نیست،اما از راویان بزرگ و موثق [[شیعه]] به حساب مى آید و علماى رجال همواره وى را تعظیم و تجلیل كرده اند و محمد بن یعقوب كلینى از وى روایت مى كند. قمى، حضرت [[امام حسن عسكرى]] علیه السلام و امام علی النقی علیه السلام را درك كرده است. ref> محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، ص494-495. </ref>
+
[[ابراهیم بن هاشم قمی|ابراهیم بن هاشم قمی]] پدر بزرگوار على بن ابراهیم، از اصحاب [[امام رضا]] و [[امام جواد]] علیهماالسلام است. وى در اصل از بزرگان شیعیان [[کوفه]] بوده و سپس به شهر [[قم]] مهاجرت کرده است. درباره ‌اش گفته اند: ابراهیم بن هاشم اولین کسى بود که [[احادیث]] [[ائمه اطهار|ائمه]] بزرگوار تشیع را که در میان کوفه رایج بود، به شهر قم نقل و منتشر کرد.<ref> رجال النجاشى، ص  ۱۶، مؤسسه النشر الاسلامى.</ref>
  
−
ابراهيم بن هاشم پدر بزرگوار على بن ابراهيم كنيه اش ابواسحاق قمى است وى در اصل از بزرگان شيعيان [[كوفه]] بوده است و سپس به شهر [[قم]] مهاجرت كرده است. او از اصحاب [[امام رضا]] علیه‌السلام و [[امام جواد]] علیه‌السلام است.
+
'''فرزندان علی بن ابراهیم:'''
  
−
درباره ‌اش گفته اند: ابراهيم بن هاشم اولين كسى بود كه [[احاديث]] ائمه بزرگوار تشيع را كه در ميان كوفى رايج بود، به شهر قم نقل و منتشر كرده است.<ref> رجال النجاشى، ص  16، مؤسسه النشر الاسلامى.</ref> او روايات متعددى را از [[امام جواد]] علیه‌السلام نقل كرده است<ref> معجم رجال الحديث، سيد ابوالقاسم خويى، ج  1، ص  317-318.</ref> كه در كتب حديث معروف تشيع به ثبت رسيده است.<ref> التهذيب، ج  4، كتاب الزكات، حديث 397؛ معجم رجال الحديث، ج  1، ص  321.</ref> مجموع رواياتى كه از ابراهيم بن هاشم قمى نقل شده است و در كتاب‌هاى معتبر وجود دارد، 6416 مورد مى باشد.<ref> همان.</ref> آيت الله خويى در مورد او مى گويد: سزاوار نيست درباره موثق بودن ابراهيم بن هاشم شك و ترديد به خود راه داد.<ref> معجم رجال الحديث، ج  1، ص  317.</ref>
+
* <I>احمد بن على بن ابراهیم:</I> وى از بزرگان [[شیعه]] بوده و [[شیخ صدوق]] با عبارت رضى الله عنه از او به نیکى نام برده و روایات بسیارى از وى نقل کرده است.<ref> الکنى والالقاب، شیخ عباس قمى، ج ۳، ص ۸۴؛ شیخ آقا بزرگ تهرانى، ج ۱، ص ۳۲،.</ref> روایات این فرزانه قمى، در کتاب [[بحارالانوار]] به چشم مى خورد.<ref> بحارالانوار، ج ۳، ص  ۳۹ - ج  ۱۸، ص  ۳۱۵ - ج ۲۵، ص  ۱۹۳.</ref>
 +
* <I>محمد بن على:</I> او از استادان شیخ صدوق به شمار مى آید به گونه اى که آن فقیه بزرگ شیعه از محمد بن على بن ابراهیم قمى روایاتى را نقل کرده است. محمد کتاب‌هایى را مشتمل بر احادیث [[ائمه اطهار|ائمه]] معصومین تنظیم و تهیه کرده است.<ref> طبقات اعلام الشیعة، ج  ۱، ص  ۱۶۷، ۱۶۸.</ref> [[علامه مجلسى]] پس از نام على بن ابراهیم، آورده است... والکتاب العلل لولده الجلیل محمد<ref> بحارالانوار، ج  ۱، ص  ۸.</ref> و بدین طریق از کتاب وى به نام العلل یاد شده است.
 +
* <I>ابراهیم بن على:</I> او از دیگر فرزندان فرزانه على بن ابراهیم است و روایاتى را به نقل از پدرش بیان و منتشر کرده است.<ref> بحارالانوار، ج  ۸۲، ص  ۱۲ و ج  ۱۰۸، ص ۶۳.</ref> [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمى]] مى گوید: از مقدمه کتاب [[بحارالانوار]]، چنین برمى آید که ابراهیم بن على از محدثانى بوده است که روایات زیادى را نقل نموده است.<ref> فوائد الرضویه، ص  ۲۶۴.</ref>
  
−
نام علی بن ابراهیم قمی، در شمار اصحاب حضرت [[امام هادى]] علیه‌السلام قرار گرفته است. [[شيخ طوسى]] به اين مسئله اشاره كرده است.<ref> الامام الهادى عليه‌السلام، السيد محمدكاظم القزوينى، ص  308، مركز نشر آثار شيعه.</ref> سپس نجاشى به پيروى از شيخ طوسى درباره على بن ابراهيم مى گويد: او از افراد مورد وثوق و قابل اعتماد در [[احاديث]] و روايات مى باشد و مذهب و افكار اعتقادى او كاملا صحيح است.<ref> رجال النجاشى، ص 260.</ref>
+
'''وفات:'''
  
−
على بن ابراهيم علاوه بر عصر امام هادى علیه‌السلام، در دوران حيات پربركت [[امام حسن عسكرى]] علیه‌السلام<ref> الذريعة، آقا بزرگ تهرانى، ج  4، ص  302.</ref> و نيز زمان [[غيبت صغرى]] زندگى مى كرده است. البته در كتاب‌هاى معتبر تشيع هيچ روايتى از امام هادى علیه‌السلام و نيز ديگر امامان معصوم عليهم‌السلام به نقل از على بن ابراهيم يافت نشده است. آيت الله خويى در اين باره مى گويد: نبودن روايت مستقيم از ائمه عليهم‌السلام منافاتى با اين مطلب ندارد كه نامش در زمره اصحاب امام هادى علیه‌السلام باشد.<ref> معجم رجال الحديث، ج  11، ص  189.</ref>
+
از تاریخ وفات على بن ابراهیم قمى اطلاع دقیقى یافت نشد، اما پژوهشگران بر اساس روایتى که [[شیخ صدوق]] درباره وى در کتاب [[عیون اخبارالرضا]] نقل کرده است، چنین استفاده کرده اند که على بن ابراهیم تا سال ۳۰۷ قمرى زنده بوده است و وفاتش پس از این تاریخ واقع شده است.<ref> الذریعة، ج  ۴، ص  ۳۰۲.</ref> هم‌اکنون مقبره آن فقیه بزرگ و مفسر دانشمند در پارک ملى، روبروى مدرسه [[سید محمدرضا موسوی گلپایگانی|آیت الله گلپایگانى]]، واقع در خیابان ارم [[قم]] قرار دارد.
  
−
علاقه و دلدادگى او نسبت به سرچشمه هاى زلال امامت به اندازه اى بود كه نه تنها شيعيان، بلكه دانشمندان اهل سنت نيز به اين مسأله اشاره كرده اند. ابن حجر عسقلانى كه از دانشمندان نامدار [[اهل سنت]] در علم رجال است، از على بن ابراهيم در كتاب خويش نام برده، سپس مى گويد: او از شيعيان سرسخت است.<ref> رسال الميزان، ج  4، ص 191.</ref> سرسختى و ارادت او نسبت به پيشوايان معصوم در لابلاى روايتى كه على بن ابراهيم نقل كرده به خوبى آشكار است.
+
==صحابی ائمه==
 +
نام علی بن ابراهیم قمی، در شمار اصحاب [[امام هادى]] علیه‌السلام قرار گرفته و [[شیخ طوسى]] به این مسئله اشاره کرده است.<ref> الامام الهادى علیه‌السلام، السید محمدکاظم القزوینى، ص  ۳۰۸، مرکز نشر آثار شیعه.</ref> سپس [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]] به پیروى از شیخ طوسى درباره على بن ابراهیم مى گوید: او از افراد مورد وثوق و قابل اعتماد در احادیث و روایات مى باشد و مذهب و افکار اعتقادى او کاملا صحیح است.<ref> رجال النجاشى، ص ۲۶۰.</ref>
  
−
همچنين تلاش بى‌وقفه و زحمات طاقت فرساى او در شنيدن، بدست آوردن، يادگيرى و منتشر ساختن روايات و احاديث، اين محبت و علاقمندى را شفاف‌تر ساخته است. اين تلاش بى‌وقفه به حدى بوده است كه على بن ابراهيم توفيق يافته تا تعداد 7140 روايت را نقل كند.<ref> معجم رجال الحديث، ج  12، ص  213.</ref>
+
على بن ابراهیم علاوه بر عصر امام هادى علیه‌السلام، در دوران حیات پربرکت [[امام حسن عسکرى]] علیه‌السلام<ref> الذریعة، آقا بزرگ تهرانى، ج  ۴، ص  ۳۰۲.</ref> و نیز زمان [[غیبت صغرى]] زندگى مى کرده است. البته در کتاب‌هاى معتبر تشیع هیچ روایتى از امام هادى علیه‌السلام و نیز دیگر [[ائمه اطهار|امامان معصوم]] علیهم‌السلام به نقل از على بن ابراهیم یافت نشده است. [[سید ابوالقاسم خویی|آیت الله خویى]] در این باره مى گوید: نبودن روایت مستقیم از ائمه علیهم‌السلام منافاتى با این مطلب ندارد که نامش در زمره اصحاب امام هادى علیه‌السلام باشد.<ref> معجم رجال الحدیث، ج  ۱۱، ص  ۱۸۹.</ref>
  
−
كتاب كافى تأليف حديث شناس بزرگ ثقة الاسلام كلينى، مملو از روايات و احاديث على بن ابراهيم است به گونه اى كه مى توان آن كتاب را مسند على بن ابراهيم به شمار آورد.  
+
علاقه و دلدادگى او نسبت به سرچشمه هاى زلال [[امامت]] به اندازه اى بود که نه تنها شیعیان، بلکه دانشمندان [[اهل سنت]] نیز به این مسأله اشاره کرده اند. [[ابن حجرعسقلانی|ابن حجر عسقلانى]] که از دانشمندان نامدار اهل سنت در [[علم رجال]] است، از على بن ابراهیم در کتاب خویش نام برده، سپس مى گوید: او از شیعیان سرسخت است.<ref> لسان المیزان، ج  ۴، ص  ۱۹۱.</ref> سرسختى و ارادت او نسبت به پیشوایان [[معصوم]] در لابلاى روایاتى که على بن ابراهیم نقل کرده به خوبى آشکار است.
  
−
كلينى خود در اين باره مى گويد: تمام احاديثى را كه در كتب خود (كافى) آورده ام به نقل از بزرگانى چون على بن ابراهيم، محمد بن يحيى، على بن موسى كميدانى، داوود بن كوره و احمد بن ادريس است.<ref> رجال النجاشى، ص  378.</ref>
+
==اساتيد و شاگردان==
 +
على بن ابراهيم از محضر بسيارى از روات معتبر [[شیعه|شيعه]] بهره برده است، از جمله:
  
−
از اين تعداد (7140) رواياتى كه وى نقل كرده است، تعداد 6214 مورد از آن را از پدرش ابراهيم بن هاشم و او نيز از محمد بن ابى عمير نقل كرده است. تعداد بى‌شمار روايات على بن ابراهيم، ستايش و تمجيد همگان را بار آورده است. از اين رو عمر رضا كحاله - از دانشمندان اهل سنت - ضمن معرفى او مى گويد: على بن ابراهيم شخصيتى فقيه، مفسر قرآن و اخبارى است (كسى كه [[احاديث]] بسيارى را نقل مى كند) و كلينى از او روايت برگرفته است.<ref> معجم المؤلفين، ج  7، ص  9.</ref>
+
*[[ابراهیم بن هاشم قمی|ابراهيم بن هاشم قمی]] (پدر بزرگوارش)
 +
*محمد بن عيسى
 +
*[[احمد بن محمد بن خالد برقى]]
 +
*ايوب بن نوح
 +
*[[احمد بن اسحاق اشعری قمی]]
 +
*اسماعيل بن محمد ملكى
 +
*حسن بن موسى الخشاب
  
−
به يقين فقيه قمى، براى بدست آوردن و گردآورى اين حجم بسيار زياد از احاديث و سخنان پيشوايان دين، به نقاط مختلفى مسافرت كرده است و در راه رسيدن به اين مهم زحمات زيادى را بر خود هموار كرده است. او در اين راه علاوه بر استفاده از محضر بزرگان شيعه، نزد حافظان راويان اهل سنت رفته و از آنان احاديثى را ثبت و ضبط كرده است.
+
شخصيت‌هاى فراوانى نيز از محضر درس او بهره برده‌اند مانند:
  
−
ابن حجر عسقلانى در اين باره مى گويد: على بن ابراهيم از برخى علماى اهل سنت چون ابوداود سيستانى، ابن عقده و افراد ديگر روايت نقل كرده است.<ref> لسان الميزان، ج  4، ص  191.</ref>
+
*[[شیخ کلینی|محمد بن يعقوب كلينى]]
 +
*قاسم بن محمد
 +
*احمد بن زياد بن جعفر همدانى
 +
*حسن بن حمزه علوى
 +
*محمد بن موسى بن متوكل
  
−
مفسر قمى در اواسط زندگى پرافتخارش، نعمت بينايى خود را از دست داد<ref> رجال النجاشى، ص  260.</ref> و تا پايان عمر با دلى روشن و قلبى حق بين به حيات بابركت خويش ادامه داد اما او با اين حالت جسمانى خويش، از پاى ننشست و همچنان در درياى عميق روايت و [[حديث]] شنا مى كرد تا از اين طريق معارف انسان‌ساز شريعت را به كمك و يارى امامت گردآورده و آن را به آيندگان بسپارد.
+
==تلاش در جمع و نشر احادیث==
 +
بزرگترین امتیاز على بن ابراهیم را مى بایست گردآورى، تألیف و نقل و نشر روایات [[ائمه اطهار|امامان معصوم]] علیهم‌السلام برشمرد. تلاش بى‌وقفه و زحمات طاقت فرساى او در شنیدن، بدست آوردن، یادگیرى و منتشر ساختن روایات و [[حدیث|احادیث]]، محبت و علاقمندى وی به ائمه را شفاف‌تر ساخته است. این تلاش بى‌وقفه به حدى بوده که على بن ابراهیم توفیق یافته تا تعداد ۷۱۴۰ روایت را نقل کند.<ref> معجم رجال الحدیث، ج  ۱۲، ص  ۲۱۳.</ref>
  
−
بنابراين بزرگترين امتياز وب و زرين ترين صفحه زندگى اش را مى بايست، گردآورى، تدوين،تأليف و نقل و نشر روايات امامان معصوم عليهم‌السلام برشمرد. از اين رو بر ما سيراب شدگان از زمزم زلال كافى وظيفه است تا اين تلاش عظيم و مقدس را ارج نهيم.
+
کتاب [[الکافی (کتاب)|کافى]] تألیف حدیث شناس بزرگ، [[شیخ کلینی|ثقة الاسلام کلینى]]، مملو از روایات و احادیث على بن ابراهیم است، به گونه اى که مى توان آن کتاب را [[مسند]] على بن ابراهیم به شمار آورد. کلینى خود در این باره مى گوید: تمام احادیثى را که در کتب خود (کافى) آورده ام به نقل از بزرگانى چون على بن ابراهیم، [[محمد بن یحیی عطار قمی|محمد بن یحیى]]، على بن موسى کمیدانى، داوود بن کوره و [[احمد ابن ادریس|احمد بن ادریس]] است.<ref> رجال النجاشى، ص  ۳۷۸.</ref>
  
 +
از این تعداد روایاتى که على بن ابراهیم نقل کرده (۷۱۴۰)، تعداد ۶۲۱۴ مورد از آن را از پدرش [[ابراهیم بن هاشم قمی|ابراهیم بن هاشم]] و او نیز از [[محمد بن ابی عمیر|محمد بن ابى عمیر]] نقل کرده است. تعداد زیاد روایات على بن ابراهیم، ستایش و تمجید همگان را به بار آورده است. از این رو عمر رضا کحاله - از دانشمندان [[اهل سنت]] - ضمن معرفى او مى گوید: على بن ابراهیم شخصیتى [[فقیه|فقیه]]، مفسر [[قرآن]] و اخبارى است (کسى که [[احادیث]] بسیارى را نقل مى کند) و کلینى از او روایت برگرفته است.<ref> معجم المؤلفین، ج  ۷، ص  ۹.</ref>
  
−
==تألیفات==
+
به یقین فقیه قمى، براى بدست آوردن و گردآورى این حجم بسیار زیاد از احادیث و سخنان پیشوایان دین، به نقاط مختلفى مسافرت کرده و در راه رسیدن به این مهم زحمات زیادى را بر خود هموار کرده است. او در این راه علاوه بر استفاده از محضر بزرگان [[شیعه|شیعه]]، نزد حافظان راویان [[اهل سنت]] رفته و از آنان احادیثى را ثبت و ضبط کرده است. [[ابن حجرعسقلانی|ابن حجر عسقلانى]] در این باره مى گوید: على بن ابراهیم از برخى علماى اهل سنت چون ابوداود سیستانى، [[ابن عقده]] و افراد دیگر روایت نقل کرده است.<ref> لسان المیزان، ج  ۴، ص  ۱۹۱.</ref>
  
−
على بن ابراهیم در نگارش و تألیف زبردست بوده و آثار بسیارى از خود برجاى گذاشته كه گویا به جز کتاب تفسیر او، آثار دیگرش در گذر زمان از بین رفته است. از جمله آثاری که برای او ذکر شده:
+
مفسر قمى در اواسط زندگى پرافتخارش، نعمت بینایى خود را از دست داد،<ref> رجال النجاشى، ص  ۲۶۰.</ref> اما او با این حالت جسمانى خویش، از پاى ننشست و همچنان در جمع و تدوین [[حدیث]] تلاش مى کرد تا از این طریق معارف انسان‌ساز [[شریعت|شریعت]] را به کمک و یارى [[امامت]] گردآورده و آن را به آیندگان بسپارد.
 +
==آثار و تألیفات==
  
−
* 1- التفسير؛
+
على بن ابراهیم در نگارش و تألیف زبردست بوده و آثار متعددى از خود برجاى گذاشته که گویا به جز کتاب [[تفسیر قرآن|تفسیر]] معروف او، آثار دیگرش در گذر زمان از بین رفته است. از جمله آثاری که برای او ذکر شده:
  
−
* 2- الناسخ والمنسوخ؛
+
*۱- [[تفسیر قمی (کتاب)|تفسیر القمی]]؛
  
−
* 3- قرب الاسناد؛
+
*۲- الناسخ والمنسوخ؛
  
−
* 4- الشرايع؛
+
*۳- قرب الاسناد؛
  
−
* 5- المغازى.
+
*۴- الشرایع؛
  
−
ابن النديم - دانشمند بزرگ اهل سنت - در كتاب خويش، از على بن ابراهيم قمى، تحت عنوان فقهاء و محدثان و علماى شيعه نام برده و علاوه بر قرب الاسناد نام دو كتاب ديگر وى را چنين مى نويسد:
+
*۵- المغازى.
  
−
* 1- المناقب؛
+
[[ابن ندیم|ابن الندیم]] در کتاب [[فهرست ابن ندیم (کتاب)|فهرست]] خویش، از على بن ابراهیم قمى، تحت عنوان فقهاء و [[محدث|محدثان]] و علماى [[شیعه|شیعه]] نام برده و علاوه بر قرب الاسناد نام دو کتاب دیگر وى را چنین مى نویسد:
  
−
* 2- اختيار القرآن .
+
*۱- المناقب؛
  
−
دانشمند بزرگ علم رجال ابوالعباس نجاشى علاوه بر هفت كتاب نامبرده فوق از ديگر كتاب‌هاى وى چنين نام مى برد:
+
*۲- اختیار القرآن.<ref> الفهرست، محمد بن اسحاق الندیم، ص  ۳۱۲؛ دارالمعرفة بیروت - معجم الادباء، یاقوت حموى، ج  ۱۲، ص  ۲۱۵. </ref>
  
−
* 1- التوحيد والشرك؛
+
[[احمد بن علی نجاشی|ابوالعباس نجاشى]] علاوه بر هفت کتاب نامبرده فوق، از دیگر کتاب‌هاى وى چنین نام مى برد:
  
−
* 2- فضائل اميرالمؤمنين علیه‌السلام؛
+
*۱- التوحید والشرک؛
  
−
* 3- الانبياء علیه‌السلام؛
+
*۲- فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛
  
−
* 4- المشذر؛
+
*۳- الانبیاء علیهم‌السلام؛
  
−
* 5- الحيض؛
+
*۴- المشذر؛
  
−
* 6- رساله اى در معناى هشام و يونس؛
+
*۵- الحیض؛
  
−
* 7- جواب مسائل محمد بن بلال.
+
*۶- رساله اى در معناى هشام و یونس؛
  
−
اگر چه هر يك از كتاب‌هاى اين فقيه بزرگ اسلام، خود گنجينه اى ارزشمند است اما كتاب تفسير على بن ابراهيم قمى از امتياز ويژه و موقعيت برجسته اى برخوردار است كه نگاهى به آن كتاب ضرورى مى نمايد.
+
*۷- جواب مسائل محمد بن بلال.<ref> رجال النجاشى، ص  ۲۶۰. </ref>
−
 
+
==پانویس==
−
'''تفسير نور با نور'''
 
−
 
 
−
از خدمات ارزنده اين شخصيت نستوه، تأليف كتاب تفسير [[قرآن]] است. از آنجا كه كتاب تفسير القمى از مزاياى خاصى برخوردار است، به مطالبى چند از اين تفسير اشاره مى شود تا از آن طريق، گوشه اى ديگر از زندگى اين راوى نو آشكار گردد.
 
−
 
 
−
على بن ابراهيم قمى در اين كتاب، براى توضيح و تفسير هر يك از آيات نورانى حق، روايات متعددى از [[امام صادق]] علیه‌السلام را به نقل از پدرش ذكر كرده است. پدرش نيز آن روايات را از طريق ابن ابى عمير و برخى ديگر از بزرگان بيان نموده است.
 
−
 
 
−
اما پس از چندى يكى ار شاگردان على بن ابراهيم، رواياتى ديگر از امام محمدباقر علیه‌السلام را در تفسير و توضيح آيات [[قرآن]]، به آن تفسير اضافه مى كند و با اضافه كردن آن روايات، ساختار كتاب تفسير از اوائل [[سوره آل عمران]] «و انبأكم بما كنتم تأكلون و ما تدخرون فى بيوتكم» تا آخر قرآن تغيير مى يابد. در واقع تفسير موجود كه به تفسير قمى معروف است، تفسير [[امام باقر]] و [[امام صادق]] عليهماالسلام مى باشد.
 
−
 
 
−
شيوه اين تفسير به صورتى است كه به مناسبت هر آيه [[قرآن]]، حديثى از امام صادق و امام باقر علیهما‌السلام در ذيل آن بيان شده و از اين طريق شرح و توضيح داده شده است. اين تفسير، از تفسير معروف به عسكرى جدا بوده و همچنين تفسيرى به نام تفسير كبير و صغير نيز وجود ندارد.
 
−
 
 
−
آن دسته از رواياتى كه از سوى امام صادق علیه‌السلام در اين تفسير وجود دارد، از طريق على بن ابراهيم نقل شده و دسته ديگر كه از سوى امام باقر علیه‌السلام است از طريق ابى الجارود نقل شده است.<ref> الذريعه، ج  4، ص  302 الى 309 - تفسير القمى، مقدمه، شيخ [[آقا بزرگ تهرانى]] - ص  5.</ref>
 
−
 
 
−
تفسير القمى از منابع بسيار قديمى و معتبر [[شيعه]] است به طورى كه منبع تفاسير بعدى قرار گرفته<ref> خلاصة الاقوال، [[علامه حلى]]، ص  49.</ref> و [[علامه طبرسى]] و ديگر مفسران از آن بهره مند شده اند.<ref> بحارالانوار، ج  1، ص  27. ر.ك: مقدمه سيد طيب موسوى جزائرى بر كتاب تفسير القمى - الذريعة، ج  4، ص  302 - تصوف و تشيع، هاشم معروف الحسنى، مفاخر اسلام، على دوانى، ج  2.</ref> درباره اين تفسير على بن ابراهيم مطالب بسيارى از سوى بزرگان و پژوهشگران مختلف نقل شده است كه مشتاقان مى توانند بدان جا مراجعه نمايند. تفسير القمى در دو جلد به چاپ رسيده است. اين تفسير اولين بار در سال 1313 قمرى با چاپ سنگى، در دسترس عموم قرار گرفت و تاكنون با تصحيح حواشى جديد، چندين بار به صورت مجدد چاپ شده است.
 
−
 
 
−
'''بستگان '''
 
−
 
 
−
به يقين بخشى از هويت مذهبى، علمى و اجتماعى هر شخص از آيينه شفاف خانواده، بستگان و نزديكان او آشكار مى گردد. اين اصل مهم در مورد همگان قابل بررسى و مطالعه است. از آنجا كه على بن ابراهيم قمى نيز از اين قاعده مستثنی نبوده است، نگاهى هر چند مختصر به بستگان وى ضرورى مى نمايد. على بن ابراهيم علاوه بر پدرى فرزانه، برادران و فرزندانى داشته است كه همگان از راويان مشهور و معروف شيعه بوده اند. برادران او عبارتند از:
 
−
 
 
−
'''<I>1. اسحاق بن ابراهيم:</I>'''
 
−
 
 
−
به نظر مى آيد كه وى برادر بزرگ على بن ابراهيم بوده است زيرا كنيه پدرشان (ابراهيم) ابواسحاق بوده است. از آنجايى كه كنيه هر شخصى معمولاً بر اساس نام فرزند اول آن شخص بوجود مى آمده است بنابراين احتمال مى رود كه اسحاق برادر بزرگ على بن ابراهيم است. همچنين روايت كردند على بن ابراهيم از برادرش اسحاق اين ادعا را قوت بخشيد.
 
−
 
 
−
چنانچه [[شيخ عباس قمى]] مى گويد: از برخى روايات معلوم مى شود كه على بن ابراهيم، برادرى به نام اسحاق داشته است و او از برادرش اسحاق رواياتى نقل كرده است.<ref> فوائد الرضويه، ص  264.</ref> محقق پرتلاش آيت الله خويى نيز اين مطلب را يادآورى كرده است.<ref> معجم الرجال الحديث، ج  12، ص  214.</ref> از ديگر برادران وى چندان اطلاعى در دست نيست.
 
−
 
 
−
فرزندان او عبارتند از:
 
−
 
 
−
'''<I>1. احمد بن على بن ابراهيم :</I>'''
 
−
 
 
−
وى از بزرگان [[شيعه]] بوده و [[شيخ صدوق]] با عبارت رضى الله عنه از او به نيكى نام برده و روايات بسيارى از وى نقل كرده است.<ref> الكنى والالقاب، [[شيخ عباس قمى]]، ج  3، ص  84، مكتب الصدر، تهران - طبقات اعلام الشيعه، شيخ [[آقا بزرگ تهرانى]]، ج  1، ص  32، مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان.</ref>
 
−
 
 
−
شأن و مقام والاى او به حدى است كه يكى از دانشمندان اهل سنت در كتاب خود - لسان الميزان - از وى ياد كرده مى گويد: احمد بن على در رى سكونت داشته است و كنيه اش ابوعلى بوده است. او از پدرش و نيز چند تن ديگر از بزرگان همچون سعد بن عبدالله بن جعفر حميرى و احمد بن ادريس، احاديثى شنيده و نقل كرده است.<ref> همان، ص  85.</ref> روايات اين فرزانه قمى، در كتاب [[بحارالانوار]] به چشم مى خورد.<ref> بحارالانوار، ج  3، ص  39 - ج  18، ص  315 - ج 25، ص  193.</ref>
 
−
 
 
−
'''<I>2. محمد بن على :</I>'''
 
−
 
 
−
او از استادان شيخ صدوق به شمار مى آيد به گونه اى كه آن فقيه بزرگ شيعه از محمد بن على بن ابراهيم قمى رواياتى را نقل كرده است. محمد كتاب‌هايى را مشتمل بر احاديث ائمه معصومين تنظيم و تهيه كرده است.<ref> طبقات اعلام الشيعة، ج  1، ص  167، 168.</ref>
 
−
 
 
−
[[علامه مجلسى]] پس از نام على بن ابراهيم، آورده است... والكتاب العلل لولده الجليل محمد<ref> بحارالانوار، ج  1، ص  8.</ref> و بدين طريق از كتاب وى به نم العلل ياد شده است.
 
−
 
 
−
'''<I>3. ابراهيم بن على :</I>'''
 
−
 
 
−
او از ديگر فرزندان فرزانه مفسر - على بن ابراهيم - است و رواياتى را به نقل از پدرش بيان و منتشر كرده است.<ref> بحارالانوار، ج  82، ص  12 و ج  108، ص 63.</ref> شيخ عباس قمى مى گويد: از مقدمه كتاب [[بحارالانوار]]، چنين برمى آيد كه ابراهيم بن على از محدثانى بوده است كه روايات زيادى را نقل نموده است.<ref> فوائد الرضويه، ص  264.</ref>
 
−
 
 
−
'''پرواز به بیكران'''
 
−
 
 
−
از تاريخ وفات على بن ابراهيم قمى اطلاع دقيقى يافت نشده است اما پژوهشگران بر اساس روايتى كه [[شيخ صدوق]] درباره وى در كتاب [[عيون اخبارالرضا]] نقل كرده است، چنين استفاده كرده اند كه على بن ابراهيم تا سال 307 قمرى زنده بوده است و وفاتش پس از اين تاريخ واقع شده است.<ref> الذريعة، ج  4، ص  302.</ref>
 
−
 
 
−
سرانجام روح ملكوتى آن فرزانه دوران، به بيكران‌ها پرواز كرد و پيكر پاكش در شهر [[قم]] به خاك سپرده شد و بدان سرزمين مقدس، شرافتى ديگر بخشيد. هم‌اكنون مقبره آن فقه بزرگ و مفسر دانشمند در پارك ملى، روبروى مدرسه آيت الله العظمى گلپايگانى، واقع در خيابان ارم (آيت الله العظمى نجفى مرعشى)، زيارتگاه عاشقان كوثر مى باشد.
 
−
 
 
−
==پانویس ==
 
 
<references />
 
<references />
−
(25). الفهرست، محمد بن اسحاق النديم، ص  312؛ دارالمعرفة بيروت - معجم الادباء، ياقوت حموى، ج  12، ص  215.
+
==منابع==
−
 
+
*[[ستارگان حرم (کتاب)|ستارگان حرم]]، "زندگی نامه علی بن ابراهیم" از سید سیف‌الله نحوی، جلد ۱.
−
(26). رجال النجاشى، ص  260.
+
*کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری، ص۴۹۴-۴۹۵.
−
[[رده:علمای قرن چهارم]]
+
[[رده:علمای قرن چهارم]][[رده:علماء شیعه]]
 +
[[رده:مفسرین قرآن]]
 +
[[رده:راویان حدیث]]
 +
[[رده:محدثان]]
 +
[[رده:فقیهان]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۵۲

«على بن ابراهیم قمى» فرزند ابراهیم بن هاشم، از محدثان بزرگ و موثق شیعه در قرن سوم و چهارم هجری بود و زمان امام هادی و امام حسن عسکری (علیهماالسلام) را درک نمود.[۱] وی در گردآورى و نقل و نشر روایات امامان معصوم (علیهم‌السلام) تلاش فراوانی داشت و آثار حدیثی متعددى از خود برجاى گذاشت. تفسیر قمی -از تفاسیر روایی مشهور شیعه- مهمترین اثر او اوست.

۲۳۰px
نام کامل على بن ابراهیم قمى
زادگاه قم
وفات قرن چهارم قمری
مدفن قم

Line.png

اساتید

ابراهيم بن هاشم قمی، احمد بن محمد بن خالد برقى، احمد بن اسحاق اشعری قمی، ايوب بن نوح،...

شاگردان

محمد بن يعقوب كلينى، احمد بن زياد همدانى، حسن بن حمزه علوى، محمد بن موسى بن متوكل،...

آثار

تفسیر قمی، الناسخ والمنسوخ، الشرایع، المغازى، التوحید والشرک، فضائل امیرالمؤمنین،...

زندگی‌نامه

از تاریخ ولادت ابوالحسن على بن ابراهیم قمى (زنده در ۳۰۷ ق) اطلاع زیادى در دست نیست. وى امام علی النقی و امام حسن عسکرى علیهماالسلام را درک کرده است.[۲]

ابراهیم بن هاشم قمی پدر بزرگوار على بن ابراهیم، از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهماالسلام است. وى در اصل از بزرگان شیعیان کوفه بوده و سپس به شهر قم مهاجرت کرده است. درباره ‌اش گفته اند: ابراهیم بن هاشم اولین کسى بود که احادیث ائمه بزرگوار تشیع را که در میان کوفه رایج بود، به شهر قم نقل و منتشر کرد.[۳]

فرزندان علی بن ابراهیم:

  • احمد بن على بن ابراهیم: وى از بزرگان شیعه بوده و شیخ صدوق با عبارت رضى الله عنه از او به نیکى نام برده و روایات بسیارى از وى نقل کرده است.[۴] روایات این فرزانه قمى، در کتاب بحارالانوار به چشم مى خورد.[۵]
  • محمد بن على: او از استادان شیخ صدوق به شمار مى آید به گونه اى که آن فقیه بزرگ شیعه از محمد بن على بن ابراهیم قمى روایاتى را نقل کرده است. محمد کتاب‌هایى را مشتمل بر احادیث ائمه معصومین تنظیم و تهیه کرده است.[۶] علامه مجلسى پس از نام على بن ابراهیم، آورده است... والکتاب العلل لولده الجلیل محمد[۷] و بدین طریق از کتاب وى به نام العلل یاد شده است.
  • ابراهیم بن على: او از دیگر فرزندان فرزانه على بن ابراهیم است و روایاتى را به نقل از پدرش بیان و منتشر کرده است.[۸] شیخ عباس قمى مى گوید: از مقدمه کتاب بحارالانوار، چنین برمى آید که ابراهیم بن على از محدثانى بوده است که روایات زیادى را نقل نموده است.[۹]

وفات:

از تاریخ وفات على بن ابراهیم قمى اطلاع دقیقى یافت نشد، اما پژوهشگران بر اساس روایتى که شیخ صدوق درباره وى در کتاب عیون اخبارالرضا نقل کرده است، چنین استفاده کرده اند که على بن ابراهیم تا سال ۳۰۷ قمرى زنده بوده است و وفاتش پس از این تاریخ واقع شده است.[۱۰] هم‌اکنون مقبره آن فقیه بزرگ و مفسر دانشمند در پارک ملى، روبروى مدرسه آیت الله گلپایگانى، واقع در خیابان ارم قم قرار دارد.

صحابی ائمه

نام علی بن ابراهیم قمی، در شمار اصحاب امام هادى علیه‌السلام قرار گرفته و شیخ طوسى به این مسئله اشاره کرده است.[۱۱] سپس نجاشى به پیروى از شیخ طوسى درباره على بن ابراهیم مى گوید: او از افراد مورد وثوق و قابل اعتماد در احادیث و روایات مى باشد و مذهب و افکار اعتقادى او کاملا صحیح است.[۱۲]

على بن ابراهیم علاوه بر عصر امام هادى علیه‌السلام، در دوران حیات پربرکت امام حسن عسکرى علیه‌السلام[۱۳] و نیز زمان غیبت صغرى زندگى مى کرده است. البته در کتاب‌هاى معتبر تشیع هیچ روایتى از امام هادى علیه‌السلام و نیز دیگر امامان معصوم علیهم‌السلام به نقل از على بن ابراهیم یافت نشده است. آیت الله خویى در این باره مى گوید: نبودن روایت مستقیم از ائمه علیهم‌السلام منافاتى با این مطلب ندارد که نامش در زمره اصحاب امام هادى علیه‌السلام باشد.[۱۴]

علاقه و دلدادگى او نسبت به سرچشمه هاى زلال امامت به اندازه اى بود که نه تنها شیعیان، بلکه دانشمندان اهل سنت نیز به این مسأله اشاره کرده اند. ابن حجر عسقلانى که از دانشمندان نامدار اهل سنت در علم رجال است، از على بن ابراهیم در کتاب خویش نام برده، سپس مى گوید: او از شیعیان سرسخت است.[۱۵] سرسختى و ارادت او نسبت به پیشوایان معصوم در لابلاى روایاتى که على بن ابراهیم نقل کرده به خوبى آشکار است.

اساتيد و شاگردان

على بن ابراهيم از محضر بسيارى از روات معتبر شيعه بهره برده است، از جمله:

شخصيت‌هاى فراوانى نيز از محضر درس او بهره برده‌اند مانند:

  • محمد بن يعقوب كلينى
  • قاسم بن محمد
  • احمد بن زياد بن جعفر همدانى
  • حسن بن حمزه علوى
  • محمد بن موسى بن متوكل

تلاش در جمع و نشر احادیث

بزرگترین امتیاز على بن ابراهیم را مى بایست گردآورى، تألیف و نقل و نشر روایات امامان معصوم علیهم‌السلام برشمرد. تلاش بى‌وقفه و زحمات طاقت فرساى او در شنیدن، بدست آوردن، یادگیرى و منتشر ساختن روایات و احادیث، محبت و علاقمندى وی به ائمه را شفاف‌تر ساخته است. این تلاش بى‌وقفه به حدى بوده که على بن ابراهیم توفیق یافته تا تعداد ۷۱۴۰ روایت را نقل کند.[۱۶]

کتاب کافى تألیف حدیث شناس بزرگ، ثقة الاسلام کلینى، مملو از روایات و احادیث على بن ابراهیم است، به گونه اى که مى توان آن کتاب را مسند على بن ابراهیم به شمار آورد. کلینى خود در این باره مى گوید: تمام احادیثى را که در کتب خود (کافى) آورده ام به نقل از بزرگانى چون على بن ابراهیم، محمد بن یحیى، على بن موسى کمیدانى، داوود بن کوره و احمد بن ادریس است.[۱۷]

از این تعداد روایاتى که على بن ابراهیم نقل کرده (۷۱۴۰)، تعداد ۶۲۱۴ مورد از آن را از پدرش ابراهیم بن هاشم و او نیز از محمد بن ابى عمیر نقل کرده است. تعداد زیاد روایات على بن ابراهیم، ستایش و تمجید همگان را به بار آورده است. از این رو عمر رضا کحاله - از دانشمندان اهل سنت - ضمن معرفى او مى گوید: على بن ابراهیم شخصیتى فقیه، مفسر قرآن و اخبارى است (کسى که احادیث بسیارى را نقل مى کند) و کلینى از او روایت برگرفته است.[۱۸]

به یقین فقیه قمى، براى بدست آوردن و گردآورى این حجم بسیار زیاد از احادیث و سخنان پیشوایان دین، به نقاط مختلفى مسافرت کرده و در راه رسیدن به این مهم زحمات زیادى را بر خود هموار کرده است. او در این راه علاوه بر استفاده از محضر بزرگان شیعه، نزد حافظان راویان اهل سنت رفته و از آنان احادیثى را ثبت و ضبط کرده است. ابن حجر عسقلانى در این باره مى گوید: على بن ابراهیم از برخى علماى اهل سنت چون ابوداود سیستانى، ابن عقده و افراد دیگر روایت نقل کرده است.[۱۹]

مفسر قمى در اواسط زندگى پرافتخارش، نعمت بینایى خود را از دست داد،[۲۰] اما او با این حالت جسمانى خویش، از پاى ننشست و همچنان در جمع و تدوین حدیث تلاش مى کرد تا از این طریق معارف انسان‌ساز شریعت را به کمک و یارى امامت گردآورده و آن را به آیندگان بسپارد.

آثار و تألیفات

على بن ابراهیم در نگارش و تألیف زبردست بوده و آثار متعددى از خود برجاى گذاشته که گویا به جز کتاب تفسیر معروف او، آثار دیگرش در گذر زمان از بین رفته است. از جمله آثاری که برای او ذکر شده:

  • ۲- الناسخ والمنسوخ؛
  • ۳- قرب الاسناد؛
  • ۴- الشرایع؛
  • ۵- المغازى.

ابن الندیم در کتاب فهرست خویش، از على بن ابراهیم قمى، تحت عنوان فقهاء و محدثان و علماى شیعه نام برده و علاوه بر قرب الاسناد نام دو کتاب دیگر وى را چنین مى نویسد:

  • ۱- المناقب؛
  • ۲- اختیار القرآن.[۲۱]

ابوالعباس نجاشى علاوه بر هفت کتاب نامبرده فوق، از دیگر کتاب‌هاى وى چنین نام مى برد:

  • ۱- التوحید والشرک؛
  • ۲- فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام؛
  • ۳- الانبیاء علیهم‌السلام؛
  • ۴- المشذر؛
  • ۵- الحیض؛
  • ۶- رساله اى در معناى هشام و یونس؛
  • ۷- جواب مسائل محمد بن بلال.[۲۲]

پانویس

  1. ↑ محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص۴۹۴-۴۹۵.
  2. ↑ محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص۴۹۴-۴۹۵.
  3. ↑ رجال النجاشى، ص ۱۶، مؤسسه النشر الاسلامى.
  4. ↑ الکنى والالقاب، شیخ عباس قمى، ج ۳، ص ۸۴؛ شیخ آقا بزرگ تهرانى، ج ۱، ص ۳۲،.
  5. ↑ بحارالانوار، ج ۳، ص ۳۹ - ج ۱۸، ص ۳۱۵ - ج ۲۵، ص ۱۹۳.
  6. ↑ طبقات اعلام الشیعة، ج ۱، ص ۱۶۷، ۱۶۸.
  7. ↑ بحارالانوار، ج ۱، ص ۸.
  8. ↑ بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۱۲ و ج ۱۰۸، ص ۶۳.
  9. ↑ فوائد الرضویه، ص ۲۶۴.
  10. ↑ الذریعة، ج ۴، ص ۳۰۲.
  11. ↑ الامام الهادى علیه‌السلام، السید محمدکاظم القزوینى، ص ۳۰۸، مرکز نشر آثار شیعه.
  12. ↑ رجال النجاشى، ص ۲۶۰.
  13. ↑ الذریعة، آقا بزرگ تهرانى، ج ۴، ص ۳۰۲.
  14. ↑ معجم رجال الحدیث، ج ۱۱، ص ۱۸۹.
  15. ↑ لسان المیزان، ج ۴، ص ۱۹۱.
  16. ↑ معجم رجال الحدیث، ج ۱۲، ص ۲۱۳.
  17. ↑ رجال النجاشى، ص ۳۷۸.
  18. ↑ معجم المؤلفین، ج ۷، ص ۹.
  19. ↑ لسان المیزان، ج ۴، ص ۱۹۱.
  20. ↑ رجال النجاشى، ص ۲۶۰.
  21. ↑ الفهرست، محمد بن اسحاق الندیم، ص ۳۱۲؛ دارالمعرفة بیروت - معجم الادباء، یاقوت حموى، ج ۱۲، ص ۲۱۵.
  22. ↑ رجال النجاشى، ص ۲۶۰.

منابع

  • ستارگان حرم، "زندگی نامه علی بن ابراهیم" از سید سیف‌الله نحوی، جلد ۱.
  • کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری، ص۴۹۴-۴۹۵.
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=علی_بن_ابراهیم_قمی&oldid=147465»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا