ساختار هندسی قرآن

منظور از «ساختار هندسی قرآن» شیوه تنظیم و نحوه چیدمان سور و آیات قرآن از نظر شکلی و موضوعی است. قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده‌اند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد.

مفهوم ساختار هندسی قرآن

نظریه «ساختار هندسی قرآن» از مباحثی است که در سال‌های اخیر مورد توجه خاص قرآن پژوهان و علاقه‌مندان به معارف اسلامی قرار گرفته است. اما از آنجا که حدود و ثغور آن به درستی تبیین نگشته، مخالفت‌های بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی سوره‌ها نیز هر یک، یکی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداخته‌اند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سوره‌ها به عنوان یکی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.

قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده‌اند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع به عنوان «جان و روح سوره» یاد کرده‌اند و معتقدند هر سوره‌ای در قرآن کریم دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد.

در یک سوره مخصوصاً سوره‌های بزرگ با اینکه موضوعات مختلفی مطرح شده است، اما میان آن موضوعات یک هماهنگی و وحدتی وجود دارد که حاکم بر نظم کلی سوره می‌باشد.

از متأخرین نیز علامه طباطبایی بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعه ای از آیات پراکنده و بدون جامعیت واحدی نیست، بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را می‌رساند.

ساختار سوره‌های قرآن

از نظر شکلی:

• قرآن کریم از سوره‌های بزرگ آغاز می شود و به سوره‌های کوچک پایان می‌یابد.
• از نظر تاریخی از سوره‌های مدنی آغاز و به سوره‌های مکی ختم می‌شود.
• سوره‌های با حروف مقطعه در اوائل قرآن و سوره‌های سوگند دار تماماً در پایان آن قرار دارند.

از نظر موضوعی:

• اوائل قرآن عموماً در خصوص احکام است و اواسط آن دربارهٔ مسائل اخلاقی و سرانجام قسمتهای پایانی قرآن به مسائل اعتقادی و جهانبینی الهی اختصاص دارد.
• نظر دیگری دربارهٔ ساختار هندسی قرآن چنین است: قرآن در ابتدا برای مردمانی بی سواد و ضعیف‌العقول از آیاتی آغاز شد که ساختار فکری و سپس اخلاقی آنان را شکل دهد و در نهایت در نظام حکومتی اسلام ساختار اجتماعی آنان شکل بگیرد یعنی از پایان قرآن بطرف آغاز. اما پس از شکل گیری حکومت اسلامی و در دوره‌های بعدی تا امروز، چون ساختار فکری و اخلاقی بشر رشد نموده و نظام مند شد، لذا می‌توانند برای خودسازی کار را از آغاز قرآن شروع کنند و با انجام عبادات و احکام به سازندگی بپردازند. بنابراین قرآن از انتها بیانگر تاریخ دنیای عرب همانند آشنایی کودکان با قرآن است و شروع آن از ابتدا متعلق به دوران عقل گرایی و اجتماعی بودن انسان است.

اقسام سوره‌های قرآن

سوره های قرآن از نظر کمی به چهار دسته تقسیم می شوند:

۱- السبع الطوال: عبارت از هفت سوره بزرگ قرآن که تمامی آنها مدنی و پس از سوره حمد بترتیب در اول قرآن آمده است.

• بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه.

۲- مئین: سوره هایی که از یکصد آیه تشکیل شده است و ۱۴ سوره اند.

• از سوره یونس تا سوره مؤمنون (از سوره ۱۰ تا ۲۳ قرآن)

۳- مثانی: سوره هایی که میان اعراب متداول بوده و در نمازها قرائت می شوند.

• تعداد آنها ۲۶ سوره اند از سوره نور تا سوره حجرات (از ۲۴ تا ۴۹)

۴- مفصلات: سایر سوره های قرآن از سوره ق تا سوره ناس (جمعاً ۶۵ سوره) (از سوره ۵۰ تا ۱۱۴).

این دسته از سوره ها نیز خود بر سه گونه اند:

• طوال: از سوره ق تا سوره بروج (۳۶ سوره)
• اوساط: متوسط از سوره طارق تا سوره بینه (۱۳ سوره)
• قصار: از سوره زلزله تا سوره ناس (۱۶ سوره).

ساختار آیات قرآن

الف- نظر مؤلف کتاب قرآن کامپیوتری:

• از مجموع حروف الفبا، تنها سه حرف «خ - غ - و» در پایان آیات قرار نگرفته‌اند.
• دو حرف «ض - ح» تنها یکبار در انتهای آیات آمده است: «اذا جاء نصرالله والفتح» (۱، نصر) و «اذا مسّه الشر فذو دعاء عریض» (۵۱، فصلت).
• بیشترین حروف در پایان آیات «ن - م - الف» می‌باشد.
• مشترکات حداکثر پایان آیات ۷۲ حرف می‌باشد (۱۱۰، هود و ۴۵، فصلت).

ب- به عقیده بهاءالدین خرمشاهی، ترتیب و توالی آیه‌ها، اعم از اینکه طی یک فقره وحی یا طی یک سلسله وحی متوالی نازل شده باشد، توقیفی است. یعنی خود این امر نیز جزء وحی است و به امر الله و رهنمایی جبرئیل انجام گرفته ‌است. در مواردی هم که پیامبر آیه یا آیاتی را جابجا می‌کرد و می‌گفت «این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیات قرار دهید» نیز به رهنمود وحی بوده‌ است.

اقسام آیات قرآن

قرآن کریم مشتمل بر ۶۲۳۶ آیه است و دارای تقسیمات زیر می باشد:

الف- از نظر کمیت: بلندترین آیه قرآن آیه ۲۸۲ بقره که شامل بیست حکم است و کوتاهترین آیه، آیه ۶۴ سوره الرحمن یعنی «مدهامتان» می باشد و به قولی «طه» و یا «الرحمن».

ب- از نظر تاریخی: اولین آیاتی که بر رسول اکرم نازل شد، آیات ۱ تا ۵ سوره علق و آخرین آیات نازله آیه ۲۸۱ سوره بقره (واتقوا یوما تُرجعون فیه الی الله ثم تُوفی کل نفس ما کسبت و هم لایُظلمون) و یا سوره نصر و یا آیه ۳ سوره مائده (الیوم اکملتُ لکم دینکم و اتممتُ علیکم نعمتی و رضیتُ لکم الاسلام دینا) می باشد.

ج- از نظر موضوعی: آیات قرآن از نظر موضوعی و محتوی دارای تقسیمات زیر است:

• محکم و متشابه
• خاص و عام
• مطلق و مقید
• ظاهر و باطن
• صریح و مجمل
• ناسخ و منسوخ.