معراج السعاده (کتاب)

نویسنده	ملا احمد نراقی
موضوع	اخلاق اسلامی
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱
کتاب معراج السعادة

«معراج السعاده» تألیف ملا احمد نراقی (م، ۱۲۴۴ ق)، کتابی است در موضوع اخلاق اسلامی. ملا احمد این کتاب را با محور قرار دادن کتاب «جامع السعادات» پدرش ملا محمدمهدی نراقی تألیف نموده است. نویسنده کوشیده تا مطالب کتاب با ارائه شواهد نقلی و عقلی و به دور از پیچیدگی‌های مباحث علمی بیان گردد.

مؤلف

ملا احمد نراقی فرزند محمدمهدی نراقی صاحب «جامع السعادات»، در سال ۱۱۸۵ هـ.ق در نراق از توابع کاشان به دنیا آمد و در سال ۱۲۴۴ هـ.ق وفات یافت.

او از علمای بزرگ شیعه بود که در علوم فقه، اصول، حدیث، رجال، نجوم، ریاضی، ادبیات و شعر تبحر داشته است. ملا احمد نراقی فردی زاهد، متقی، و در اوصاف حمیده و اخلاق فاضله زبانزد خاص و عام بوده است.

حدود سی کتاب در شعر، فقه، اصول فقه، اخلاق و ریاضی به ایشان نسبت داده شده است. ملا احمد در تألیفات خود گام به گام، مرید پدر بوده و از شیوه تفکر و بررسی علمی او تأثیر می گرفت. از جمله آثار او عبارتند از: معراج السعادة، عوائد الایام، سیف الامة و برهان الملة، دیوان طاقدیس، مستندالشیعة، اساس الاحکام.

معرفی کتاب

ملا احمد نراقی در مقدمه‌ی خود بیان می‌کند که فتحعلی شاه قاجار از وی درخواست می‌کند که کتاب ارزشمند «جامع السعادات» پدرش محمدمهدی نراقی را خلاصه نموده و مباحث مهم آن را جدا کرده و به زبان فارسی ترجمه‌ای واضح نماید تا عموم مردم فارسی زبان و اهل ایمان از فواید آن نفع ببرند.

به این ترتیب، ملا احمد نراقی کتاب «معراج السعادة» خود را به پیروی از کتاب «جامع السعادات» پدرش نگاشته است. البته «معراج السعاده» فقط ترجمه و تلخیص «جامع السعادات» نیست، بلکه در بیان و روش، تفاوت هایی با آن دارد و در بسیاری از موارد، مباحث اجمالی «جامع السعادات»، به تفصیل در «معراج السعاده» آمده است.

تفاوت عمده این دو کتاب آن است که استدلال، برهان و رویکرد عقلی در جامع السعادات پررنگ‌تر است. اما معراج السعاده بر وجهه نقلی و خطابی مباحث افزده است. از آنجا که مخاطب معراج السعاده عموم مردم است، نویسنده کوشیده تا مطالب با ارائه شواهد نقلی و روایی یا آمیزه‌ای از نقل و دلیل، با ذکر اشعار و با زبانی روان و جذاب و به دور از پیچیدگی‌های مباحث علمی بیان گردد. از این رو استفاده از آیات و روایات در معراج السعاده بیشتر از جامع السعادات است. همچنین تبویب و ترتیب و فصول و عناوین این دو کتاب تا حدودی تفاوت دارند، مثلاً باب اول جامع السعادات دارای شانزده فصل است اما باب اول معراج السعاده ده فصل دارد.

شیخ عباس قمی با ملاحظه‌ی اهمیت و مفید بودن «معراج السعادة»، آن را در کتابی کم حجم به نام «المقامات العلیه فی موجبات سعادة الابدیة» خلاصه نمود. البته خلاصه‌ی دیگری هم از این کتاب وجود دارد که توسط آقای احمد احمدی بیرجندى با نام «گزیده معراج السعادة» به چاپ رسیده است.

محتوای کتاب

نوشتار کتاب «معراج السعادة» به زبان فارسی قدیمی و بسیار روان و زیباست و موعظه‌ها و هشدارهای دلسوزانه‌ی مؤلف بر زیبایی و اثرگذاری کتاب افزوده است. مؤلف لابلای مباحث، نفس انسانی را خطاب قرار می‌دهد و او را هشدار یا بشارت می‌دهد. این کتاب حاوی آیات قرآن و احادیث رسول الله صلی الله علیه وآله و ائمه اطهار علیهم‌السلام می‌باشد. البته اسناد احادیث اصلا ذکر نشده و این از جهتی نقص برای کتاب است، البته شاید از مقدمه‌ی ملا احمد برآید که قصد او بیشتر، اهم مطالب و خلاصه‌نویسی اثر پدر خود ملا محمد مهدی نراقی بوده است.

مؤلف با استفاده از اشعار مختلف و سازگار با مباحث، زیبایی و جذابیت کتاب را افزوده است. هر کجا هم نیاز بوده از اقوال حکما استفاده نموده است. مثلاً همین چهار چوب اصلی کتاب که بر قوای اربعة استوار است، دیدگاه حکما و فلاسفه مانند ارسطو است. حکایات و قضایای تاریخی هم در کتاب دیده می‌شود.

این کتاب مشتمل بر پنج باب است و هر بابی هم دارای چند فصل است:

• باب اول: بیان بعضی از مقدمات نافعه از بیان حالات نفس و منفعت فضائل اخلاقی و مضرات رذائل آن؛
• باب دوم: در سبب انحراف اخلاق از جاده پسندیده و حصول اخلاق ذمیمه؛
• باب سوم: بیان محافظت اخلاق حمیده از بیرون رفتن از حد اعتدال و معلجات کلیه در ازاله‌ی ذمائم اخلاق و احوال از آن چه که تخصیص ندارد به بعضی صفات و اعمال؛ این باب کمترین حجم از کتاب را به خود اختصاص داده است.
• باب چهارم: در تفصیل انواع اخلاق و بیان شرافت فضائل و کیفیت اکتساب هر یک و شرح مفاسد رذائل و بیان معالجات خصوصی هر یک از آن‌ها؛ این باب بیشترین و اصلی‌ترین بخش کتاب را شامل می‌شود.
• باب پنجم: اسرار و آداب عبادات.

اما تفصیل هر یک از باب‌ها:

الف. باب اول (بیان بعضی از مقدمات نافعه از بیان حالات نفس و منفعت فضائل اخلاق و مضرت رذائل آن) که بیشتر به مقدمات مباحث اخلاقی می‌پردازد، خود دارای ده فصل است:

• فصل اول: شناختن نفس، مقدمه شناختن خدا؛
• فصل دوم: بیان این که آدمی مرکّب است از تن ظاهر و نفس؛
• فصل سوم: در شناختن نفس؛
• فصل چهارم: در حقیقت آدمی؛
• فصل پنجم: در مسافرت جنبه‌ی روحانیت به عالم اعلاء و عالم قدس؛
• فصل ششم: بیان لذت و محنت روح و بدن؛
• فصل هفتم: بیان بیماری روح و صحت آن؛
• فصل هشتم: حصول ملکات نفسانیه به تکرار اعمال؛
• فصل نهم: در شناختن صفات رذائل و فضائل؛
• فصل دهم: در ثمره تهذیب نفس.

ب. باب دوم: (در سبب انحراف اخلاق از جاده پسندیده و حصول اخلاق ذمیمه) که دارای هشت فصل است:

• فصل اول: بیان قوای اربعه: عقل، شهوت، غضب و وَهم و تبعیت سایر قوا از آن‌ها؛
• فصل دوم: بیان این که هر یک از قوای اربعه را لذت و المی است به مقتضای طبیعت انسان؛
• فصل سوم: قواى چهارگانه سر منشأ نیکی‌ها و بدی‌ها؛
• فصل چهارم: در بیان این که قوه عقلیه ادراک کلیات کند و قوه وهمیه ادراک جزئیات نماید.
• فصل پنجم: در بیان عامله بودن هر یک از قوای اربعه؛
• فصل ششم: در بیان این که مقابل هر صفت نیکی خلق بدی است.
• فصل هفتم: بیان قاعده‌ی کلیه علم اخلاق؛
• فصل هشتم: بیان اموری که قبل از شروع در علم اخلاق معالجه‌ی آن‌ها لازم است.

ج. باب سوم: (در بیان محافظت اخلاق حمیده از بیرون رفتن از حد اعتدال و معالجات کلیه در ازاله ذمائم اخلاق و احوال، از آنچه تخصیص ندارد به بعضى صفات و اعمال):

• فصل اول: حفظ تعادل اخلاق حمیده؛
• فصل دوم: در لزوم اجتناب از مصاحبت بَدان و مجالست کردن با اشرار؛
• فصل سوم: این که علم اخلاق، طب روحانی است.

د. باب چهارم: (در تفصیل انواع اخلاق و بیان شرافت فضایل و کیفیت اکتساب هر یک و شرح مفاسد رذایل و بیان معالجه خصوصیات هر یک از آنها): این باب تقسیم می‌شود به پنج مقام که هر کدام دارای چند صفت می‌باشد:

• مقام اول: در بیان آنچه متعلق به قوه‌ی عامله است، که خود دارای چهار فصل است که به خوبی قوه‌ی عامله را واشکافی می‌کند.

• مقام دوم: در بیان معالجه اخلاق ذمیمه متعلقه به قوه‌ی عاقله که صفات ناپسند مخصوص قوه‌ی عاقله را توضیح داده و راه علاج آن را هم بیان می‌کند، مثلاً صفات ناپسند جهل، شک و حیرت، شرک خواطر نفسانیه و وساوس شیطانیه و مکر و حیله. در بیان اهمیت تفکر و بیان بخشی از عجایب عالم و خود انسان را بیان می‌کند. مثلاً عجایب صنع پروردگار مثل پشه و عجایب صنع در انسان مثل چشم و گوش و...

• مقام سوم: در بیان صفات رذیله و اخلاق جمیله که متعلق به قوه‌ی غضبیه است، که خود دارای بیست و یک صفت است از رذائل و بیان صفات ضد آن و طریق معالجه‌ی آن رذائل. آن صفات عبارتند از:

1. خوف؛
2. ایمنی از عذاب الهی؛
3. در ناامیدی از رحمت خدا؛
4. ضعف نفس؛
5. دنائت همت؛
6. بی غیرتی و بی حمیتی؛
7. عجله و شتابکاری؛
8. سوء ظن به خدا و مردم؛
9. غضب؛
10. انتقام گرفتن؛
11. درشتی در گفتار و کردار؛
12. کج خلقی؛
13. عداوت و دشمنی؛
14. عجب؛
15. کبر؛
16. افتخار؛
17. بغی؛
18. خودستایی؛
19. عصبیت؛
20. کتمان حق و منحرف شدن از آن؛
21. قساوت قلب.

• مقام چهارم: بیان صفاتی که متعلق به قوه‌ی شهویه است:

1. محبت دنیا؛
2. بی نیازی؛
3. حرص؛
4. طمع؛
5. بخل؛
6. مال حرام خوردن؛
7. خیانت و غدر؛
8. خوض در باطل؛
9. تکلم بما لا یعنی و فضول.

• مقام پنجم: صفاتی که متعلق است به سه قوه‌ی عاقلة، غضبیة، شهویة یا به دو قوه از این سه قوه از رذایل و فضایل:

1. حسد؛
2. اهانت و تحقیر بندگان خدا؛
3. ظلم؛
4. ترک کمک به مسلمین و عدم اهتمام به امور ایشان؛
5. کوتاهی در امر به معروف و نهی از منکر؛
6. دوری کردن از برادر مومن؛
7. قطع رحم؛
8. عقوق والدین؛
9. عیب جویی و تجسس؛
10. فاش کردن راز؛
11. سخن چینی؛
12. افساد میان مردم؛
13. شماتت؛
14. مراء و جدال و مخاصمه؛
15. استهزاء کردن؛
16. مزاح و خنده و شوخی کردن؛
17. غیبت کردن؛
18. دروغ گفتن؛
19. محبت جاه و شهرت و ریاست؛
20. محبت مدح و ثناء و کراهت مذمت؛
21. ریا؛
22. نفاق با مردم؛
23. غرور؛
24. طول امل؛
25. گناهکاری و اصرار بر معاصی و عدم پشیمانی از گناهان صادر شده؛
26. فراموشی از اعمال خود و غفلت از محاسبه آن؛
27. کراهت؛
28. سخط و انکار و اعتراض به ارادات الهیه و تقدیرات ربانیه؛
29. حزن و اندوه؛
30. بی اعتمادی به خداوند در امور خود و اطمینان به وسایل و وسایط؛
31. کفران نعمت؛
32. جزع و بی تابی؛
33. فسق.

هـ. باب پنجم که در اسرار و آداب عبادات است، دارای هفت مقصد است و هر مقصد دارای چند فصل:

• مقصد اول: در طهارت و نظافت که دارای سه فصل است.
• مقصد دوم: بیان بعضی از آداب باطنیه نماز که به هفت فصل تقسیم می‌شود.
• مقصد سوم: در بعضی از آداب باطنیه ذکر و دعا - دارای دو فصل است.
• مقصد چهارم: در بعضی از شرایط و آداب تلاوت قرآن - دارای دو فصل است.
• مقصد پنجم: بیان شمه‌ای از آداب روزه.
• مقصد ششم: بیان بعضی از آداب حج که دارای سه فصل است.
• مقصد هفتم: در اشاره به بعضی از آداب زیارت بعضی از مشاهد مشرفه و دقایق آن.

منابع

• "معراج السعادة"، ملا احمد نراقی، نشر دهقان، چاپ هفتم ۱۳۸۷.
• "معراج السعادة"، سایت تبیان.