محمدتقی مجلسی

«علامه محمدتقی مجلسی» (۱۰۷۰-۱۰۰۳ ق) پدر علامه محمدباقر مجلسی، از فقها و محدثان بزرگ شیعه در قرن یازدهم هجری و از شاگردان شیخ بهائی است. مجلسی مدرس برجسته حوزه علمیه اصفهان در دوران صفویه بود و بزرگانی چون آقا حسین خوانساری و سید نعمت‌الله جزایری از او بهره بردند. وی در نشر و احیای احادیث و معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) کوشا بود و آثار ارزشمندی مانند «روضة المتقین» را تألیف نمود.

نام کامل	محمدتقی مجلسی
زادروز	۱۰۰۳ قمری
زادگاه	اصفهان
وفات	۱۰۷۰ قمری
مدفن	مسجد جامع اصفهان
اساتید	ملا عبدالله شوشتری، شیخ بهائی، میرفندرسکی، امیراسحاق استرآبادی،...
شاگردان	محمدباقر مجلسی، آقا حسین خوانساری، سید نعمت‌الله جزایری، ملا محمدصالح مازندرانی،...
آثار	روضة المتقین، شرح «صحیفه سجادیه، لوامع صاحبقرانی، احیاء الاحادیث،...

ولادت و خاندان

محمدتقی مجلسی در سال ۱۰۰۳ ق. در اصفهان پایتخت صفویه، چشم به دنیا گشود. پدرش مقصودعلی مجلسی، فاضلی دانش دوست بود و خود از راویان احادیث اهل بیت علیهم السلام به شمار می‌آمد. ذوق و قریحه شعرگویی او شهرت داشت و به «مجلسی» تخلص می‌کرد و گویا از همین رو، مجلسی نام گرفته بود.

مقصودعلی مجلسی از همان اوان کودکی محمدتقی، اعتقادات و مبانی دینی را به او تعلیم می‌داد؛ از خدا و رسول خدا ‌صلی الله علیه و آله، از معاد و دوزخ و بهشت برایش سخن می‌گفت. نماز را به او آموخته بود و او را به همراه خود به مجالس مذهبی می‌برد. محمدتقی نیز به دین و مسائل دینی علاقه نشان می‌داد و آن گونه که خود نقل کرده است کودکان را با آیات قرآن و روایات، به انجام کارهای خوب و ترک کارهای زشت فرامی‌خواند. برای همین در حلقه بازی کودکان رفتار او بیشتر به بزرگان می‌نمود تا کودکان.

نسبت محمدتقی از پدر، به حافظ بزرگوار ابونعیم اصفهانی و از مادر، به مولی درویش محمدبن حسن نطنزی می رسد. وجود عالم بزرگی چون درویش محمد عاملی، پدربزرگ مادری او در میان بستگان محمدتقی در شوق او به تحصیل معارف اسلامی نقش بسیاری داشت.

تحصیل و استادان

محمدتقی گام‌های نخست تحصیل و دانش را تحت نظر پدرش استوارتر برداشت و پس از آن با استادان بزرگ حوزه اصفهان آشنا شد و به راهنمایی پدرش به درس علامه ملاّ عبداللّه شوشتری (یکی از علمای بزرگ حوزه اصفهان) راه یافت. محمدتقی سال‌ها همراه این استاد بود و فقه، حدیث، اصول فقه، کلام و تفسیر را نزد وی آموخت و تحصیل علم حدیث و روایت را بیشتر مدیون او بود. خود سال‌ها بعد در این باره می‌نویسد: «او بزرگ استاد ما و بزرگ استاد شیعه در عصر خویش بود. وی علامه‌ای محقق و دقیق و زاهدی عابد و با ورع بود. بیشتر مطالب این کتاب (روضة المتقین که کتابی روایی است) از افادات اوست...». می‌توان گفت که نشر فقه و حدیث در آن دوران در اصفهان به وسیله او صورت گرفت.

پس از وفات استاد در سال ۱۰۲۱ ق. نزد فرزند او مولا حسنعلی شوشتری که او نیز از علمای برجسته و استاد بسیاری از مشاهیر حوزه اصفهان بود، به تحصیل پرداخت.

همزمان با دوران تحصیل نزد علامه عبدالله شوشتری، به درس دانشور دیگری راه یافت و در نفس و وجود خویش سفری را آغاز نمود. این سیر انفسی به راهنمایی سالک و عارفی وارسته، فقیه و محدث بزرگ «شیخ بهایی» آغاز شد. او دانشهای گوناگون، بویژه علم فقه و اصول را از شیخ فرا گرفت. از سال‌های آغازین تحصیل، نسبت به عرفان جذبه‌ای شدید در محمدتقی وجود داشت. حس‌ می‌کرد که فقه و اصول و علوم متداول مدرسه‌ای عطش جانش را فرونمی‌نشاند. شاید در سنین بلوغ این احساس در او شکل گرفته بود، اما همان ‌گونه که مقتضای این سنین است آن احساس مبهم و درک خام را نمی‌توانست برای خود تبیین کند و با دیگران به وضوح درباره‌اش سخن بگوید. اما این که «چه کند و از کجا آغاز کند؟» برای او به مراتب مجهول‌تر بود. ولی پس از آشنایی با شیخ بهایی و حضور در درس وی گمشده خود را یافت.

شیخ بهایی در آن زمان از اساتید شاخص و برجسته حوزه اصفهان به شمار می‌رفت. جامعیت او در علوم مختلف شگفت‌آور بود، به طوری که بر بیشتر علوم متداول تسلط داشت و در آن‌ها صاحب تألیف بود. مجلسی بعدها درباره این استادش می‌نویسد: «او بلندمرتبه و والامقام بود و حافظه‌ای سرشار داشت. من کسی را مانند او در کثرت علوم و وفور فضل و بلندی مرتبه ندیده‌ام». تواضع و آزادمنشی او در برابر شاگردان خویش، حتی کسانی چون محمدتقی جوان، بر جذابیت و محبوبیت او نزد محمدتقی افزوده بود. محمدتقی مجلسی خود نقل می‌کند آن هنگام که هنوز بالغ نشده بود در درس شیخ بر او اشکالی علمی وارد کرد و شیخ نیز پس از آن که گفتار محمدتقی را حق یافت از نظر خود دست برداشت و آن سخن را در حضور شاگردان تأیید کرد.

آن‌ چه که محمدتقی مجلسی را بیش از همه مجذوب شیخ بهایی کرده بود، علاوه بر تسلط او بر علوم شرعی، سیر و سلوک روحانی و زهد و قناعت آن عارف و فقیه پرآوازه بود. از این رو همراهی محمدتقی مجلسی با شیخ از ابتدای دوران تحصیل ـ از سنین نوجوانی ـ تا اواخر عمر شیخ ادامه داشت.

مجلسی علاوه بر آن، از مجلس درس علمای دیگری همچون میرفندرسکی، قاضی ابوالسرور، امیراسحاق استرآبادی معروف به (طی الأرض)، شیخ عبدالله بن جابر عاملی (پسرعمه‌اش) و ملا محمدقاسم عاملی (دایی‌اش) نیز بهره برده است.

هجرت به نجف:

سال ۱۰۳۴ ق. آن‌گاه که سی و یک بهار از عمر مجلسی می‌گذشت، فصل دیگری در زندگی او آغاز شد. نجف در آن زمان یکی از حوزه‌های معروف و معتبر شیعه بود. محمدتقی در کنار بارگاه سید اوصیا امام علی علیه السلام، از عنایت‌های آن بزرگ بهره‌مند می‌شد. خود درباره آن دوران می‌گوید: «در حوالی روضه مقدس ـ در مقام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ شروع به مجاهده نفس نمودم و خداوند به برکت مولای ما ـ که درودهای خدا بر او باد ـ باب‌های مکاشفه را که عقل‌های ضعیف تحمل آن را ندارند، بر روی من گشود».

در آن دوران، مجلسی درس و بحث و قلم را کنار نگذاشت؛ او در نجف از «سید شرف‌الدین علی شولستانی» از علما و محدثان بزرگ حوزه نجف، بهره ‌برد و در ۳۳ سالگی به کسب اجازه از او نائل شد.

بازگشت به اصفهان:

دوران اقامت مجلسی در نجف را باید حد فاصل دو مرحله متمایز زندگانی او دانست. در پایان این دوران، او همتی فراتر از خود یافته بود و می‌خواست که رسالت خود را در هدایت و ارشاد مردم نیز به انجام برساند. اکنون رؤیای صادق که یکی از راههای الهام از عالم غیب به انسان است، برای او راه می‌گشود. در خواب علی علیه السلام را دید که به او می‌فرمود تا به اصفهان برگردد، اما او اصرار فراوانی می‌کرد که حضرت اجازه دهد در جوار بارگاهش اقامت داشته باشد. امام علیه السلام فرمود که وجود او در اصفهان برای هدایت مردم مفیدتر است. پس از آن، مجلسی به اصفهان بازگشت و به تألیف و تدریس مشغول شد.

تدریس و شاگردان

ملا محمدتقی مجلسی از مدرسان ممتاز حدیث و فقه در حوزه معتبر اصفهان به شمار می‌رفت و به تدریس اصول، فقه، تفسیر، کلام و رجال اشتغال داشت. او هر روز در مسجد جامع اصفهان به تدریس پرداخته، جمع زیادی از دانش پژوهان و طالبان علوم اهل بیت علیهم السلام در محضر درسش حاضر می‌شدند.

نام برخی از بزرگانی که شاگرد ملا محمدتقی مجلسی بوده یا تنها اجازه نقل حدیث از وی داشته‌اند از این قرار است:

• فرزندش علامه محمدباقر مجلسی،
• سید عبدالحسین خاتون آبادی،
• محقق خوانساری،
• سید نعمت الله جزایری،
• ملا میرزای شیروانی،
• ملا محمدصالح مازندرانی،
• ملا محمدصادق کرباسی،
• سید شرف الدین علی گلستانه،
• ملا عزیزالله مجلسی،
• میرزا ابراهیم اردکانی یزدی،
• مولا ابوالقاسم بن محمد گلپایگانی،
• بدرالدین بن احمد عاملی،
• میرزا تاج الدین گلستانه.

آثار و تألیفات

محمدتقی مجلسی همواره تصمیم داشت که به شرح و تفسیر روایات معصومین علیهم السلام بپردازد. لیکن چون کاری عظیم بود، در خود این جرأت را نمی‌یافت. تا این که زمانی به بیماری سختی دچار شد به طوری که تا چند قدمی مرگ رفت. در بستر همان بیماری رؤیاهایی چند دید که از یافتن زندگی دوباره و شروع مرحله‌ای جدید در زندگی‌اش حکایت می‌کرد. از آن جا که مجلسی از سال‌های نخست، عمرش را با تهذیب نفس، صفای قلب و خلوص نیت سپری کرده بود، رؤیاهای صادق بسیاری برایش رخ می‌داد و با این الهام غیبی، که در بیانات ائمه علیهم السلام جزئی از نبوت شمرده شده، در طول زندگی خود راه می‌گشود. مجلسی در رؤیا به دست ائمه علیهم السلام شفا یافت و در رؤیایی دیگر از غذا و میوه‌های بهشتی که رسول خدا ‌صلی الله علیه و آله برایش فرستاده بود، خورد. خود می‌گوید: «پس از آن که از خواب بیدار شدم آن را به علم تعبیر کردم. گویی به قلبم الهام شده بود که به شرح و تفسیر حدیث بپردازم. پس به این امر مشغول شدم».

از آن زمان تألیف پیرامون حدیث و کتب روایی در زندگی ملا محمدتقی مجلسی آغاز شد و تا پایان عمر همچون شاخصی پر ارج در فعالیت‌های علمی‌اش، ادامه یافت. برخی از تألیفات او عبارتند از:

• «روضة المتقین»: نیز شرحی است بر کتاب «من لایحضره الفقیه» از کتب اربعه. «روضة المتقین» یکی از بهترین شرح‌های نوشته شده بر این کتاب بوده و بارها به چاپ رسیده است. روضة المتقین همچنان‌ که مجلسی خود در آخر کتاب می‌گوید، عصاره دانش و معلومات فقهی، اصولی و کلامی او در طول پنجاه سال تحصیل و تحقیق می‌باشد. آن عالم و محدث گرانقدر در روضة المتقین، علاوه بر تصحیح من لایحضره الفقیه، که به گفته وی در آن زمان نسخه‌های پرغلط داشته، به مقابله این کتاب با دیگر «کتب اربعه» روایی پرداخته است. در این کتاب به مقتضای روایات، مطالب سودمندی از سوی شارح آورده شده و نه تنها در زمینه فقه و احکام عملی، بلکه در دیگر زمینه‌ها از جمله بحث‌های رجالی، ادبی، کلامی و عرفانی، نیز سخن گفته شده است. تدوین چنین کتاب ارزشمندی به احاطه و تسلط بر بسیاری از علوم، از جمله: لغت، رجال، فقه، اصول فقه، تفسیر و کلام نیاز داشته، که خود نمایانگر وسعت و وفور علم مؤلف آن می‌باشد.
• «لوامع صاحبقرانی»: که شرحی است فارسی بر «من لایحضره الفقیه» تألیف شیخ صدوق؛
• شرح «صحیفه سجادیه»: به گفته صاحب روضات: «وی در مقابله و تصحیح و نشر صحیفه تلاش بسیاری کرد و در اثر اهتمام او به این امر صحیفه سجادیه در میان مردم شناخته شد و از هجران و فراموشی بیرون آمد».
• «احیاء الاحادیث»: که شرحی است ناتمام بر کتاب «تهذیب الاحکام» تألیف شیخ طوسی و از آخرین تألیفات آن محدث گرانقدر بوده است.
• «اربعین حدیث»: چهل حدیث از معصومین علیهم السلام.
• «شرح زیارت جامعه».
• «شرح حدیث همّام» به زبان فارسی.

وفات

مرحوم ملا محمدتقی مجلسی در یازدهم شعبان سال ۱۰۷۰ ق. در اصفهان رحلت نمود و پیکرش در مسجد جامع اصفهان به خاک سپرده شد.

منابع

• گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی‌نامه "محمدتقی مجلسی" از سيد محمد ميرخندان.
• "وصیّتی از عالم ربّانی علاّمه محمدتقی مجلسی"، عبدالرضا ایزدپناه، مجله حوزه، بهمن ۱۳۷۴، شماره ۷۲.