دایرة المعارف فارسی (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
اين كتاب نخستين دايره‌المعارف عمومي در زبان فارسي است كه بر اساس شيوه‌هاي نوين و معتبر دايره‌المعارف‌نويسي تهيه شده و شامل 30000 مقاله ترجمه‌شده و 10000 مقاله تأليفي است.
+
{{مشخصات کتاب
  
اين دايره‌المعارف در دو جلد در قطع رحلي بزرگ (21×31) سانتي‌متر و با تصاوير و نقشه‌هاي سياه و سفيد تدوين شده است كه هر صفحه آن داراي سه ستون است و مجموعاً 3572 صفحه متن و 81 صفحه مقدمه دارد. جلد اول آن از حرف "الف" تا "ش" در 1345 انتشار يافت. جلد دوم در دو بخش تدوين شد كه بخش اول از حرف "ش" تا "ل" در سال 1359 و بخش دوم از حرف "ل" تا "ي" در سال 1374 منتشر گرديد.
+
|عنوان=
  
مؤسسه انتشارات فرانكلين در سال 1335 به پيشنهاد حسن تقي‌زاده (1257-1348) درصدد تأليف دايره‌المعارفي بر اساس دايره‌المعارف يك جلدي كلمبيا وايكينگ<ref>Colombia Desk Encyclopedia</ref> (چاپ نيويورك، 1953م.) برآمد. سرپرستي آن به غلامحسين مصاحب (1289 - 1358) سپرده شد. در ابتدا بنا بر ترجمه مقالات بود، اما به گفته مصاحب بسياري از مقالات آن دايره‌المعارف براي خوانندگان امريكايي نوشته شده بود و براي جوابگويي به نيازهاي فارسي‌زبانان لازم بود. 10000 مقاله به آن افزوده شود و حدود 10000 مقاله آن كنار گذاشته شود. بدين‌ ترتيب كار از صورت ترجمه خارج شد و جنبه تأليف و ترجمه به خود گرفت. اعضاي هيأت تحريريه و برخي نويسندگان آن عبارت بودند از: احمد آرام، فريدون بدره‌اي، احمد بطحايي، عباس زرياب خويي، عبدالحسين زرين‌كوب، مهدي محقق، مصطفي مقرّبي، و محمود مصاحب.
+
|تصویر=[[پرونده:دائره المعارف فارسی.jpg|240px|وسط]]
  
از آنجا كه دايره‌المعارف‌نويسي به شيوه نوين در زبان فارسي سابقه نداشت، مصاحب نظامي خاص براي انتخاب عناوين، تنظيم مقالات، ضبط تلفظ‌ها و اصطلاحات علمي، ضبط فارسي علوم خارجي و علامات اختصاري، ارجاعات، رسم‌الخط، علائم نقطه‌گذاري و ديگر موارد وضع كرد كه در سراسر كتاب از آن پيروي شد.
+
|نویسنده=غ‍لام‍ح‍س‍ین‌ م‍ص‍اح‍ب‌
  
تنظيم اين دايره المعارف الفبايي است و در آن حرف "آ" و "الف" با هم آمده است. اسامي افراد به‌ صورت اسم اشهر آمده و در مورد افراد معاصر از قاعده كلي تقدم نام خانوادگي استفاده گرديده، اما گاه از اين روش عدول شده است؛ مثلاً شرح حال "پروين اعتصامي"، "فروغ فرخزاد" و "فيدل كاسترو" ذيل نام كوچك فرد آمده است. قواعد وصل و فصل، فاصله ميان كلمات كه تا پيش از مصاحب به هيچ‌وجه تعريف شده و تحت قاعده نبود، توجه به كوتاه نويسي، كوتاهي و بلندي جمله‌هاي هر بند و يكدستي شيوه نگارش مقالات از ويژگي‌هاي ارزنده كتاب است.
+
|موضوع=دائرةالمعارف‌ها
  
براي تلفظ كلمات و اسامي از حروف آوانگاري بين‌المللي استفاده شده است. جدول الفبايي صوتي مأخوذ از الفباي لاتيني و جدول اختصارات نيز براي صرفه‌جويي در فضا و حجم دايره‌المعارف به‌كار گرفته شده است كه در "مدخل" جلد اول و ابتداي جلد دوم آمده است.
+
|زبان=فارسی
  
از ديگر ويژگي‌هاي اين دايره‌المعارف روش خاص مصاحب در وضع لغات جديد علمي و ترجمه اصطلاحات خارجي است؛ از جمله ابداع حرف "ايرانيك" در فارسي به جاي حرف "ايتاليك" در متون لاتيني؛ توجه به واژه‌سازي و ساختن مصدرهاي جعلي، مثل "يونيدن"، "اكسيدن" و "قطبيدن"؛ آوردن كلمات ابتدا به ساكن و آواهاي بيرون از شش مصوت كوتاه و بلند فارسي و ارائه معادل‌هاي انگليسي يا فرانسوي مدخل‌ها، به‌ خصوص مدخل‌هاي علمي.
+
|تعداد جلد= ۲ جلد
  
در سال 1350، مصاحب از كار سرپرستي دايره‌المعارف كناره‌گيري كرد. تا آن زمان، بخش زيادي از مقالات جلد دوم تا حرف "ع" حروفچيني و آماده چاپ شده بود. سرپرستي جلد دوم (بخش اول) را رضا اقصي بر عهده گرفت. اين جلد به سرمايه انتشارات اميركبير كه امتياز نشر اين كتاب را از فرانكلين خريده بود، به‌ چاپ رسيد. دليل انتشار اين جلد در دو بخش، در اختيار قرار دادنِ سريع‌ترِ قسمتي از آن به خوانندگان و تقسيم كتاب به دو حجم نسبتاً برابر بوده است.
+
|عنوان افزوده1=
  
روش تنظيم و تدوين مقالات مطابق جلد اول است. مقالات اين جلد بيشتر تأليفي است كه در زمان مصاحب تدوين شده و با اندكي تصحيح و ذكر تغييرات تاريخ فوت اشخاص و تغييرات وضع شهرها و كشورها آمده است. مقالات مربوط به ايران و اسلام و تشيع در دو جلد از نظر كميت و كيفيت چشم‌گير است. شرح حال امامان در جلد اول كوتاه، دقيق و پراطلاع است. مقالات حضرت [[امام علی]] علیه السلام، قرآن و عمر در جلد دوم بسيار محققانه و سنجيده است. ميانگين مقالات جلد اول ده سطر و در جلد دوم پانزده سطر است. در جلد دوم عبارت‌پردازي افزايش داشته و لغزش‌هايي نيز به آن راه يافته است.
+
|افزوده1=
  
بخش دوم از جلد دوم با تأخيري حدود 18 سال به همت انتشارات فرانكلين به‌ چاپ رسيد. دليل تأخير آن چنان‌كه ذكر شده است، تصحيح و ويرايش مقالات و يكدست كردن آنها با جلد اول بوده است. در مقدمه اين جلد توضيح داده شده است كه براي حفظ شيوه و اسلوب كارِ پايه‌گذار اين كتاب، مرحوم مصاحب، تغييرات اساسي و بنيادي در مقالاتي كه در زمان سرپرستي ايشان تدوين شده است، صورت نگرفته و فقط اندكي تغيير و اصلاح در برخي مقالات انجام گرفته است. از جمله بيش‌تر مقالات مربوط به مشخصات جغرافيايي شهرها و كشورها، مطابق با اطلاعات دهه پنجاه كه قبلاً نوشته شده در اين جلد به همان صورت آمده است. مقالاتي كه موضوعات و اطلاعات تحريف‌شده داشته، تصحيح شده است و مدخل‌هاي مربوط به هنرپيشگان خارجي حذف شده است.
+
|عنوان افزوده2=
  
منتقدان ايرادهايي بر اين كتاب گرفته‌اند. اثري كه مبناي ترجمه دايره‌المعارف فارسي قرار گرفت، كتاب مرجع كوچكي بود با مقاله‌هاي بسيار فشرده و خلاصه‌شده يك دايره‌المعارف سه‌جلدي بزرگ‌تر كه خود نقص‌ها و ايرادهايي داشت و مشكلات آن ناگزير به ترجمه فارسي نيز راه يافت.
+
|افزوده2=
  
در مراحلِ كار شناسه‌گزيني، معادل‌گذاري، ساختار مقالات، بلندي و كوتاهي و زبان و نگارش آن نارسايي‌هايي ديده مي‌شود؛ از جمله اطلاعات داده‌ شده برخي مقالات كافي نيست يا بسيار كوتاه است. جاي برخي مقالات مهم خالي است و تاريخ و مشخصات جغرافيايي و برخي اطلاعات تاريخي نياز به تصحيح دارد. بخش معارف پزشكي آن با كمبودهايي روبه‌رو است و حجم معارف پزشكي در دو جلد قابل مقايسه با معارف ديگر چون رياضي، فيزيك، شيمي و تاريخ نيست.
+
|لینک=
  
آنچه به‌عنوان ايراد آمده در برابر ارزش‌ها و امتيازهاي آن بسيار ناچيز است. انتشار دايره‌المعارف فارسي كار عظيمي بود كه مصاحب براي نخستين بار با ضوابط دقيق دايره‌المعارف نويسي آن را پايه‌گذاري كرد. از لحاظ حروف‌چيني و صفحه‌بندي و تنوع قلم‌ها بي‌مانند است و از اين حيث با نظاير فرنگي خود به‌ خوبي قابل قياس است. ترجمه عربي دايره‌المعارف وايكينك به نام الموسوعه‌الميسره در يك جلد كه به همت انتشارات فرانكلين منتشر شد، از نظر دقت و وسواس علمي به پايه دايره‌المعارف فارسي نمي‌رسد. اين دايره‌المعارف يگانه مرجع معتبري است كه در دسترس خوانندگان فارسي‌زبان قرار دارد؛ اثري سترگ در تاريخ دايره‌المعارف‌نويسي فارسي و فصلي نو در نشر كتاب و فنون تدوين و توليد كتاب در ايران است.
+
}}
 +
این کتاب نخستین دایرةالمعارف عمومی در زبان فارسی است که بر اساس شیوه‌های نوین و معتبر دایرةالمعارف‌نویسی تهیه شده و شامل ۳۰۰۰۰ مقاله ترجمه‌شده و ۱۰۰۰۰ مقاله تألیفی است.
  
==پانویس==
+
این دایرةالمعارف در دو جلد در قطع رحلی بزرگ (۲۱×۳۱ سانتی‌متر) و با تصاویر و نقشه‌های سیاه و سفید تدوین شده است که هر صفحه آن دارای سه ستون است و مجموعاً ۳۵۷۲ صفحه متن و ۸۱ صفحه مقدمه دارد. جلد اول آن از حرف "الف" تا "ش" در ۱۳۴۵ انتشار یافت. جلد دوم در دو بخش تدوین شد که بخش اول از حرف "ش" تا "ل" در سال ۱۳۵۹ و بخش دوم از حرف "ل" تا "ی" در سال ۱۳۷۴ منتشر گردید.
{{پانویس}}
+
 
 +
مؤسسه انتشارات فرانکلین در سال ۱۳۳۵ به پیشنهاد حسن تقی‌زاده (۱۲۵۷-۱۳۴۸ ش) درصدد تألیف دایره‌المعارفی بر اساس دایره‌المعارف یک جلدی کلمبیا وایکینگ (Colombia Desk Encyclopedia) (چاپ نیویورک، ۱۹۵۳م.) برآمد. سرپرستی آن به غلامحسین مصاحب (۱۲۸۹ - ۱۳۵۸ ش) سپرده شد. در ابتدا بنا بر ترجمه مقالات بود، اما به گفته مصاحب بسیاری از مقالات آن دایره‌المعارف برای خوانندگان امریکایی نوشته شده بود و برای جوابگویی به نیازهای فارسی‌زبانان لازم بود. ۱۰۰۰۰ مقاله به آن افزوده شود و حدود ۱۰۰۰۰ مقاله آن کنار گذاشته شود. بدین‌ ترتیب کار از صورت ترجمه خارج شد و جنبه تألیف و ترجمه به خود گرفت. اعضای هیأت تحریریه و برخی نویسندگان آن عبارت بودند از: احمد آرام، فریدون بدره‌ای، احمد بطحایی، عباس زریاب خویی، [[عبدالحسین زرین کوب|عبدالحسین زرین‌کوب]]، مهدی محقق، مصطفی مقرّبی، و محمود مصاحب.
 +
 
 +
از آنجا که دایره‌المعارف‌نویسی به شیوه نوین در زبان فارسی سابقه نداشت، مصاحب نظامی خاص برای انتخاب عناوین، تنظیم مقالات، ضبط تلفظ‌ها و اصطلاحات علمی، ضبط فارسی علوم خارجی و علامات اختصاری، ارجاعات، رسم‌الخط، علائم نقطه‌گذاری و دیگر موارد وضع کرد که در سراسر کتاب از آن پیروی شد.
 +
 
 +
تنظیم این دایره المعارف الفبایی است و در آن حرف "آ" و "الف" با هم آمده است. اسامی افراد به‌ صورت اسم اشهر آمده و در مورد افراد معاصر از قاعده کلی تقدم نام خانوادگی استفاده گردیده، اما گاه از این روش عدول شده است؛ مثلاً شرح حال "[[پروین اعتصامی|پروین اعتصامی]]"، "فروغ فرخزاد" و "فیدل کاسترو" ذیل نام کوچک فرد آمده است. قواعد وصل و فصل، فاصله میان کلمات که تا پیش از مصاحب به هیچ‌وجه تعریف شده و تحت قاعده نبود، توجه به کوتاه نویسی، کوتاهی و بلندی جمله‌های هر بند و یکدستی شیوه نگارش مقالات از ویژگی‌های ارزنده کتاب است.
 +
 
 +
برای تلفظ کلمات و اسامی از حروف آوانگاری بین‌المللی استفاده شده است. جدول الفبایی صوتی مأخوذ از الفبای لاتینی و جدول اختصارات نیز برای صرفه‌جویی در فضا و حجم دایره‌المعارف به‌کار گرفته شده است که در "مدخل" جلد اول و ابتدای جلد دوم آمده است.
 +
 
 +
از دیگر ویژگی‌های این دایره‌المعارف روش خاص مصاحب در وضع لغات جدید علمی و ترجمه اصطلاحات خارجی است؛ از جمله ابداع حرف "ایرانیک" در فارسی به جای حرف "ایتالیک" در متون لاتینی؛ توجه به واژه‌سازی و ساختن مصدرهای جعلی، مثل "یونیدن"، "اکسیدن" و "قطبیدن"؛ آوردن کلمات ابتدا به ساکن و آواهای بیرون از شش مصوت کوتاه و بلند فارسی و ارائه معادل‌های انگلیسی یا فرانسوی مدخل‌ها، به‌ خصوص مدخل‌های علمی.
 +
 
 +
در سال ۱۳۵۰، مصاحب از کار سرپرستی دایره‌المعارف کناره‌گیری کرد. تا آن زمان، بخش زیادی از مقالات جلد دوم تا حرف "ع" حروفچینی و آماده چاپ شده بود. سرپرستی جلد دوم (بخش اول) را رضا اقصی بر عهده گرفت. این جلد به سرمایه انتشارات امیرکبیر که امتیاز نشر این کتاب را از فرانکلین خریده بود، به‌ چاپ رسید. دلیل انتشار این جلد در دو بخش، در اختیار قرار دادنِ سریع‌ترِ قسمتی از آن به خوانندگان و تقسیم کتاب به دو حجم نسبتاً برابر بوده است.
 +
 
 +
روش تنظیم و تدوین مقالات مطابق جلد اول است. مقالات این جلد بیشتر تألیفی است که در زمان مصاحب تدوین شده و با اندکی تصحیح و ذکر تغییرات تاریخ فوت اشخاص و تغییرات وضع شهرها و کشورها آمده است. مقالات مربوط به [[ایران|ایران]] و [[اسلام]] و [[شیعه|تشیع]] در دو جلد از نظر کمیت و کیفیت چشم‌گیر است. شرح حال [[ائمه اطهار|امامان]] در جلد اول کوتاه، دقیق و پراطلاع است. مقالات [[امام علی]] (علیه السلام)، [[قرآن]] و [[عمر بن خطاب|عمر]] در جلد دوم بسیار محققانه و سنجیده است. میانگین مقالات جلد اول ده سطر و در جلد دوم پانزده سطر است. در جلد دوم عبارت‌پردازی افزایش داشته و لغزش‌هایی نیز به آن راه یافته است.
 +
 
 +
بخش دوم از جلد دوم با تأخیری حدود ۱۸ سال به همت انتشارات فرانکلین به‌ چاپ رسید. دلیل تأخیر آن چنان‌که ذکر شده است، تصحیح و ویرایش مقالات و یکدست کردن آنها با جلد اول بوده است. در مقدمه این جلد توضیح داده شده است که برای حفظ شیوه و اسلوب کارِ پایه‌گذار این کتاب، مرحوم مصاحب، تغییرات اساسی و بنیادی در مقالاتی که در زمان سرپرستی ایشان تدوین شده است، صورت نگرفته و فقط اندکی تغییر و اصلاح در برخی مقالات انجام گرفته است. از جمله بیش‌تر مقالات مربوط به مشخصات جغرافیایی شهرها و کشورها، مطابق با اطلاعات دهه پنجاه که قبلاً نوشته شده در این جلد به همان صورت آمده است. مقالاتی که موضوعات و اطلاعات تحریف‌شده داشته، تصحیح شده است و مدخل‌های مربوط به هنرپیشگان خارجی حذف شده است.
 +
 
 +
منتقدان ایرادهایی بر این کتاب گرفته‌اند. اثری که مبنای ترجمه دایره‌المعارف فارسی قرار گرفت، کتاب مرجع کوچکی بود با مقاله‌های بسیار فشرده و خلاصه‌شده یک دایره‌المعارف سه‌جلدی بزرگ‌تر که خود نقص‌ها و ایرادهایی داشت و مشکلات آن ناگزیر به ترجمه فارسی نیز راه یافت.
 +
 
 +
در مراحلِ کار شناسه‌گزینی، معادل‌گذاری، ساختار مقالات، بلندی و کوتاهی و زبان و نگارش آن نارسایی‌هایی دیده می‌شود؛ از جمله اطلاعات داده‌ شده برخی مقالات کافی نیست یا بسیار کوتاه است. جای برخی مقالات مهم خالی است و تاریخ و مشخصات جغرافیایی و برخی اطلاعات تاریخی نیاز به تصحیح دارد. بخش معارف پزشکی آن با کمبودهایی روبه‌رو است و حجم معارف پزشکی در دو جلد قابل مقایسه با معارف دیگر چون ریاضی، فیزیک، شیمی و تاریخ نیست.
 +
 
 +
آنچه به‌عنوان ایراد آمده در برابر ارزش‌ها و امتیازهای آن بسیار ناچیز است. انتشار دایره‌المعارف فارسی کار عظیمی بود که مصاحب برای نخستین بار با ضوابط دقیق دایره‌المعارف نویسی آن را پایه‌گذاری کرد. از لحاظ حروف‌چینی و صفحه‌بندی و تنوع قلم‌ها بی‌مانند است و از این حیث با نظایر فرنگی خود به‌ خوبی قابل قیاس است. ترجمه عربی دایره‌المعارف وایکینک به نام الموسوعه‌المیسره در یک جلد که به همت انتشارات فرانکلین منتشر شد، از نظر دقت و وسواس علمی به پایه دایره‌المعارف فارسی نمی‌رسد. این دایره‌المعارف یگانه مرجع معتبری است که در دسترس خوانندگان فارسی‌زبان قرار دارد؛ اثری سترگ در تاریخ دایره‌المعارف‌نویسی فارسی و فصلی نو در نشر کتاب و فنون تدوین و تولید کتاب در [[ایران|ایران]] است.
  
 
==منابع==
 
==منابع==
* [http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AF%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81%20%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%20%5B%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AD%D8%A8%5D.aspx دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "دايره‌المعارف فارسي [مصاحب]" از مهناز مقدّسي]، بازیابی: 9 مرداد 1392.
+
*[http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AF%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81%20%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%8A%20%5B%D9%85%D8%B5%D8%A7%D8%AD%D8%A8%5D.aspx دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "دايرةالمعارف فارسی (مصاحب)" از مهناز مقدّسی]، بازیابی: ۹ مرداد ۱۳۹۲.
 +
 
 +
{{منابع مرجع}}
  
 
[[رده:دائرة المعارف ها]]
 
[[رده:دائرة المعارف ها]]
 +
[[رده:ادبیات]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ ژوئیهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۴:۵۳

دائره المعارف فارسی.jpg
نویسنده غ‍لام‍ح‍س‍ین‌ م‍ص‍اح‍ب‌
موضوع دائرةالمعارف‌ها
زبان فارسی
تعداد جلد ۲ جلد

این کتاب نخستین دایرةالمعارف عمومی در زبان فارسی است که بر اساس شیوه‌های نوین و معتبر دایرةالمعارف‌نویسی تهیه شده و شامل ۳۰۰۰۰ مقاله ترجمه‌شده و ۱۰۰۰۰ مقاله تألیفی است.

این دایرةالمعارف در دو جلد در قطع رحلی بزرگ (۲۱×۳۱ سانتی‌متر) و با تصاویر و نقشه‌های سیاه و سفید تدوین شده است که هر صفحه آن دارای سه ستون است و مجموعاً ۳۵۷۲ صفحه متن و ۸۱ صفحه مقدمه دارد. جلد اول آن از حرف "الف" تا "ش" در ۱۳۴۵ انتشار یافت. جلد دوم در دو بخش تدوین شد که بخش اول از حرف "ش" تا "ل" در سال ۱۳۵۹ و بخش دوم از حرف "ل" تا "ی" در سال ۱۳۷۴ منتشر گردید.

مؤسسه انتشارات فرانکلین در سال ۱۳۳۵ به پیشنهاد حسن تقی‌زاده (۱۲۵۷-۱۳۴۸ ش) درصدد تألیف دایره‌المعارفی بر اساس دایره‌المعارف یک جلدی کلمبیا وایکینگ (Colombia Desk Encyclopedia) (چاپ نیویورک، ۱۹۵۳م.) برآمد. سرپرستی آن به غلامحسین مصاحب (۱۲۸۹ - ۱۳۵۸ ش) سپرده شد. در ابتدا بنا بر ترجمه مقالات بود، اما به گفته مصاحب بسیاری از مقالات آن دایره‌المعارف برای خوانندگان امریکایی نوشته شده بود و برای جوابگویی به نیازهای فارسی‌زبانان لازم بود. ۱۰۰۰۰ مقاله به آن افزوده شود و حدود ۱۰۰۰۰ مقاله آن کنار گذاشته شود. بدین‌ ترتیب کار از صورت ترجمه خارج شد و جنبه تألیف و ترجمه به خود گرفت. اعضای هیأت تحریریه و برخی نویسندگان آن عبارت بودند از: احمد آرام، فریدون بدره‌ای، احمد بطحایی، عباس زریاب خویی، عبدالحسین زرین‌کوب، مهدی محقق، مصطفی مقرّبی، و محمود مصاحب.

از آنجا که دایره‌المعارف‌نویسی به شیوه نوین در زبان فارسی سابقه نداشت، مصاحب نظامی خاص برای انتخاب عناوین، تنظیم مقالات، ضبط تلفظ‌ها و اصطلاحات علمی، ضبط فارسی علوم خارجی و علامات اختصاری، ارجاعات، رسم‌الخط، علائم نقطه‌گذاری و دیگر موارد وضع کرد که در سراسر کتاب از آن پیروی شد.

تنظیم این دایره المعارف الفبایی است و در آن حرف "آ" و "الف" با هم آمده است. اسامی افراد به‌ صورت اسم اشهر آمده و در مورد افراد معاصر از قاعده کلی تقدم نام خانوادگی استفاده گردیده، اما گاه از این روش عدول شده است؛ مثلاً شرح حال "پروین اعتصامی"، "فروغ فرخزاد" و "فیدل کاسترو" ذیل نام کوچک فرد آمده است. قواعد وصل و فصل، فاصله میان کلمات که تا پیش از مصاحب به هیچ‌وجه تعریف شده و تحت قاعده نبود، توجه به کوتاه نویسی، کوتاهی و بلندی جمله‌های هر بند و یکدستی شیوه نگارش مقالات از ویژگی‌های ارزنده کتاب است.

برای تلفظ کلمات و اسامی از حروف آوانگاری بین‌المللی استفاده شده است. جدول الفبایی صوتی مأخوذ از الفبای لاتینی و جدول اختصارات نیز برای صرفه‌جویی در فضا و حجم دایره‌المعارف به‌کار گرفته شده است که در "مدخل" جلد اول و ابتدای جلد دوم آمده است.

از دیگر ویژگی‌های این دایره‌المعارف روش خاص مصاحب در وضع لغات جدید علمی و ترجمه اصطلاحات خارجی است؛ از جمله ابداع حرف "ایرانیک" در فارسی به جای حرف "ایتالیک" در متون لاتینی؛ توجه به واژه‌سازی و ساختن مصدرهای جعلی، مثل "یونیدن"، "اکسیدن" و "قطبیدن"؛ آوردن کلمات ابتدا به ساکن و آواهای بیرون از شش مصوت کوتاه و بلند فارسی و ارائه معادل‌های انگلیسی یا فرانسوی مدخل‌ها، به‌ خصوص مدخل‌های علمی.

در سال ۱۳۵۰، مصاحب از کار سرپرستی دایره‌المعارف کناره‌گیری کرد. تا آن زمان، بخش زیادی از مقالات جلد دوم تا حرف "ع" حروفچینی و آماده چاپ شده بود. سرپرستی جلد دوم (بخش اول) را رضا اقصی بر عهده گرفت. این جلد به سرمایه انتشارات امیرکبیر که امتیاز نشر این کتاب را از فرانکلین خریده بود، به‌ چاپ رسید. دلیل انتشار این جلد در دو بخش، در اختیار قرار دادنِ سریع‌ترِ قسمتی از آن به خوانندگان و تقسیم کتاب به دو حجم نسبتاً برابر بوده است.

روش تنظیم و تدوین مقالات مطابق جلد اول است. مقالات این جلد بیشتر تألیفی است که در زمان مصاحب تدوین شده و با اندکی تصحیح و ذکر تغییرات تاریخ فوت اشخاص و تغییرات وضع شهرها و کشورها آمده است. مقالات مربوط به ایران و اسلام و تشیع در دو جلد از نظر کمیت و کیفیت چشم‌گیر است. شرح حال امامان در جلد اول کوتاه، دقیق و پراطلاع است. مقالات امام علی (علیه السلام)، قرآن و عمر در جلد دوم بسیار محققانه و سنجیده است. میانگین مقالات جلد اول ده سطر و در جلد دوم پانزده سطر است. در جلد دوم عبارت‌پردازی افزایش داشته و لغزش‌هایی نیز به آن راه یافته است.

بخش دوم از جلد دوم با تأخیری حدود ۱۸ سال به همت انتشارات فرانکلین به‌ چاپ رسید. دلیل تأخیر آن چنان‌که ذکر شده است، تصحیح و ویرایش مقالات و یکدست کردن آنها با جلد اول بوده است. در مقدمه این جلد توضیح داده شده است که برای حفظ شیوه و اسلوب کارِ پایه‌گذار این کتاب، مرحوم مصاحب، تغییرات اساسی و بنیادی در مقالاتی که در زمان سرپرستی ایشان تدوین شده است، صورت نگرفته و فقط اندکی تغییر و اصلاح در برخی مقالات انجام گرفته است. از جمله بیش‌تر مقالات مربوط به مشخصات جغرافیایی شهرها و کشورها، مطابق با اطلاعات دهه پنجاه که قبلاً نوشته شده در این جلد به همان صورت آمده است. مقالاتی که موضوعات و اطلاعات تحریف‌شده داشته، تصحیح شده است و مدخل‌های مربوط به هنرپیشگان خارجی حذف شده است.

منتقدان ایرادهایی بر این کتاب گرفته‌اند. اثری که مبنای ترجمه دایره‌المعارف فارسی قرار گرفت، کتاب مرجع کوچکی بود با مقاله‌های بسیار فشرده و خلاصه‌شده یک دایره‌المعارف سه‌جلدی بزرگ‌تر که خود نقص‌ها و ایرادهایی داشت و مشکلات آن ناگزیر به ترجمه فارسی نیز راه یافت.

در مراحلِ کار شناسه‌گزینی، معادل‌گذاری، ساختار مقالات، بلندی و کوتاهی و زبان و نگارش آن نارسایی‌هایی دیده می‌شود؛ از جمله اطلاعات داده‌ شده برخی مقالات کافی نیست یا بسیار کوتاه است. جای برخی مقالات مهم خالی است و تاریخ و مشخصات جغرافیایی و برخی اطلاعات تاریخی نیاز به تصحیح دارد. بخش معارف پزشکی آن با کمبودهایی روبه‌رو است و حجم معارف پزشکی در دو جلد قابل مقایسه با معارف دیگر چون ریاضی، فیزیک، شیمی و تاریخ نیست.

آنچه به‌عنوان ایراد آمده در برابر ارزش‌ها و امتیازهای آن بسیار ناچیز است. انتشار دایره‌المعارف فارسی کار عظیمی بود که مصاحب برای نخستین بار با ضوابط دقیق دایره‌المعارف نویسی آن را پایه‌گذاری کرد. از لحاظ حروف‌چینی و صفحه‌بندی و تنوع قلم‌ها بی‌مانند است و از این حیث با نظایر فرنگی خود به‌ خوبی قابل قیاس است. ترجمه عربی دایره‌المعارف وایکینک به نام الموسوعه‌المیسره در یک جلد که به همت انتشارات فرانکلین منتشر شد، از نظر دقت و وسواس علمی به پایه دایره‌المعارف فارسی نمی‌رسد. این دایره‌المعارف یگانه مرجع معتبری است که در دسترس خوانندگان فارسی‌زبان قرار دارد؛ اثری سترگ در تاریخ دایره‌المعارف‌نویسی فارسی و فصلی نو در نشر کتاب و فنون تدوین و تولید کتاب در ایران است.

منابع

منابع مرجع
دائره المعارف ها * دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی
فرهنگ های تخصصی *فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار
واژه نامه ها * المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة
سرگذشت نامه ها *ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه‌ * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان
کتابشناسی ها * الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی
منابع مرجع الکترونیکی * ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی