سید رضا صدر

آیت ‌الله سید رضا موسوی صدر (۱۳۳۹ - ۱۴۱۵ ق)، فرزند آیت الله سید صدرالدین صدر، از علما و مراجع شیعه و از شاگردان امام خمینی بود. آیت الله صدر با تلاش بی وقفه خویش، ضمن تدریس، خطابه و تربیت طلاب، توانست تألیفات و آثار قلمی زیادی براساس نیاز فرهنگی جامعه از خویش به یادگار بگذارد.

نام کامل	سید رضا موسوی صدر
زادروز	۱۳۳۹ قمری
زادگاه	مشهد
وفات	۱۴۱۵ قمری
مدفن	قم، حرم حضرت معصومه سلام الله علیها
اساتید	سید محمد حجت کوه کمره ای، آیت الله بروجردی، سید محمد محقق داماد، امام خمینی،...
شاگردان	سید مصطفی خمینی، مهدی شب‌زنده‌دار، محمد مومن، علی اکبر ناطق نوری،...
آثار	استقامت، پیشوای شهیدان، راه قرآن، راه علی، زن و آزادی، محمد فی القرآن،...

خاندان

خاندان صدر شاخه‌ای از خاندان شرف‌الدین و شرف‌الدین شاخه‌ای خاندان نورالدین است. این خاندان تا سال‌ها در جبل عامل لبنان می‌زیستند و از این رو به عاملی مشهورند. این خاندان از نوادگان امام موسی کاظم علیه اسلام و از خاندان‌های مشهور مذهبی در ایران، عراق و لبنان است.

لقب صدر برای این خاندان به جهت انتساب به سید صدرالدین موسوی عاملی اصفهانی است که به سبب شهرت علمی و به ویژه فقهی وی، فرزندانش همه به صدر معروف شدند. چون در اصفهان زندگی می‌کرد، برخی از فرزندانش به صدر اصفهانی مشهور شدند. برخی نیز به جهت مهاجرت او در کودکی از سرزمین جبل عامل به عراق، به صدرزاده یا صدرعاملی معروف شدند. چندین تن از عالمان خاندان صدر به صدرالدین ملقب‌اند.

وجه تسمیه

جایگاه ممتاز دینی، علمی و حوزوی سید صدرالدین عاملی موجب شد تا اغلب فرزندان، نوادگان، احفاد و اعقاب پسری اش با اقتباس از نام او، "صدر"، "صدر عاملی"، "صدر جبل عاملی"، "صدر اصفهانی"، "صدر کاظمینی" یا "صدرزاده" نامیده شوند . شاخه هایی نیز البته بعدها به "عاملی"، "خادم الشریعه" و "مستجاب الدعواتی" شهرت یافتند.

جایگاه سید رضا صدر در خاندان صدر

جد پدری

پدربزرگ سید موسی، آیت‌الله سید اسماعیل صدر بود که در سال ۱۲۱۶ شمسی در اصفهان به دنیا آمد ولی پدر و مادر او از جبل عامل لبنان به این شهر هجرت کرده بودند. در زمان حکومت خلفای عثمانی در لبنان، که قتل و غارت شیعیان کار عادی و روزمرّه کارگزاران آن حکومت شده بود، پدر سید اسماعیل که در روستای «شدغیث» از حومه «معرکه» در «جبل عامل» لبنان سکونت داشت آن آبادی را به سوی عراق ترک می‌کند و بعد از اقامتی کوتاه در آنجا، به طرف ایران حرکت کرده و در شهر اصفهان (که آن زمان دارای حوزه علمیه پررونقی بود) ساکن می‌شود.

پدر

پدر وی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر بودند. وی در شهر مقدس مشهد سکونت گزید. اندکی بعد به دعوت مرجع عالیقدر و بنیانگذار حوزه علمیه قم، شیخ عبدالکریم حایری یزدی، به منظور معاونت و جانشینی ایشان به شهر قم هجرت کرد و پس از سال‌ها تلاش و خدمت، در‌‌ همان جا دار فانی را وداع گفت.

مادر

صفیه مادر سید موسی، از سلاله پاک پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، دختر آیت‌الله العظمی سید حسین طباطبائی قمی بود.

ولادت

سید رضا در پنجم ماه رمضان ۱۳۳۹ قمری برابر با ۱۳۰۰ شمسی، در مشهد مقدسدیده به جهان گشود. سید رضا صدر از سلسله سادات موسوی است و نسبش با ۳۲ واسطه به امام همام حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) می رسد.

تحصیلات و استادان

سید رضا صدر بعد از سپری کردن دوره دبستان، دروس ادبیات را تا دوره سطح نزد اساتید معروف مشهد مقدس آموخت. از آنجا که حوزه مشهد از نظر علوم ادبی در سطح عالی بود، وی از ادبیات قوی برخوردار بود. دروس مغنی و مطوّل را با شهید مطهری مباحثه می کرد و انس این دو بزرگوار به اندازه ای بود که بعد از عزیمت ایشان به قم، شهید مطهری نیز به قم هجرت نمود.

وی دروس سطح را از اساتید بزرگ حوزه قم فرا گرفت. خود وی در خاطره ای نقل می کرد که تمام کتاب مکاسب را با شهید سید اسدالله مدنی قبل از اذان صبح در حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام) مباحثه می کرد.

سید رضا صدر، درس خارج فقه و اصول را از محضر پدر بزرگوارش و آیةالله العظمی سید محمد حجت کوه کمره ای، تا پایان عمر آن دو بزرگوار، آموخت. مدتی هم در درس فقه آیةالله العظمی بروجردی شرکت کرد و از محضر آیةالله سید محمد محقق داماد نیز استفاده های زیادی برد.

ایشان همچنین از شاگردان ممتاز امام خمینی (قدس سره) به شمار می آمد و دروس فلسفه و عرفان را از محضر آن حکیم فرزانه فرا گرفت. وی در این زمینه چنین فرموده است: «پنج یا شش نفر بودیم که تقریباً پنج سال نزد حضرت امام(ره) عرفان خواندیم و این درس از روی متن خاصی نبود؛ بلکه از مطالبی بود که سینه به سینه از دیگر اساتید عرفان به وی رسیده بود.»

تدریس و تبلیغ

سید رضا صدر به خاطر نبوغی که داشت، در سنین جوانی به درجه اجتهاد رسید و در ضمن تحصیل، دروس حوزه را تدریس می کرد و از استادان نامدار حوزه به شمار می رفت. زمانی که امام خمینی (قدس سره) به نجف اشرف تبعید شده بود، از ایشان می خواهد که حتماً اسفار و دیگر کتب فلسفی را در قم تدریس کند که ایشان هم می پذیرد.

برخی از شاگردان وی عبارتند از: سید مصطفی خمینی، مهدی شب‌زنده‌دار، محمد مومن، علی اکبر ناطق نوری و... .

ایشان از سال ۱۳۲۸ ش. درس های اخلاق را شب های پنجشنبه در قم در منزل پدری خود (نزدیک حرم، کوچه بهار) شروع کرد. این درس تا سال ۱۳۴۶ ش. که به تهران عزیمت کرد، ادامه داشت. این درس ها چنان جامع و نافذ بود که هنوز هم بسیاری از فضلای قم خاطره آن را فراموش نکرده اند. درس اخلاق او با عمل توأم بود. وی نمونه بارز این حدیث امام صادق(علیه السلام) بود که به شیعیانش فرمود: «کونوا دعاةً للناس بالخیر بغیر السنتکم».

آیت الله صدر در سال ۱۳۴۶ ش. از قم به تهران عزیمت نمود و در مسجد امام حسین(علیه السلام)، در شرق تهران، به اقامه نماز جماعت و ایراد سخنرانی به مناسبت های مختلف (مانند ماه رمضان، ولادت ها و شهادت های اهل بیت(علیهم السلام)) پرداخت. این سخنرانی ها با استقبال کم نظیری مواجه شد و تأثیرات عمیقی در مردم ایجاد کرد؛ چنان که هنوز هم اثر معنوی آن باقی مانده است. به علاوه، در آنجا درس فلسفه و خارج فقه و اصول نیز تدریس می کرد و هر روز افراد زیادی جهت پرسیدن مسائل شرعی و غیره به ایشان مراجعه می کردند.

وی در سال ۱۳۵۷ ش. مجدداً به قم برگشت و مدت شانزده سال در یکی از شبستان های مسجد امام حسن عسکری(علیه السلام) به اقامه نماز جماعت و سخنرانی و تدریس پرداخت.

آثار و تألیفات

الف) کتاب های چاپ شده ایشان، عبارتند از:

1. التعلیقة علی العروة الوثقی (نظریات فقهی وی است که به صورت حاشیه بر کتاب العروةالوثقی نگاشته شده است)؛
2. استقامت؛
3. تفسیر سوره حجرات (تفسیری نو و اخلاقی از سوره حجرات)؛
4. پیشوای شهیدان (شرح زندگانی امام حسین(علیه السلام) از تولد تا شهادت)؛
5. حُسن یوسف (این کتاب که تفسیر سوره یوسف است، به وسیله حجةالاسلام شیخ مهدی غروی قوچانی در بیروت به عربی چاپ شده است)؛
6. دروغ؛
7. حسد؛
8. راه قرآن؛
9. رساله ای در قرآن شناسی؛
10. رساله ای در «العدالة فی الفقه»؛
11. راه محمد(صلی الله علیه وآله)؛
12. راه علی(علیه السلام)؛
13. راه مهدی(علیه السلام)؛
14. زیارتنامه امام رضا(علیه السلام)؛
15. زن و آزادی؛
16. زیر درختان سدر (مجموعه داستان)؛
17. سخنان سران کمونیسم درباره خدا؛
18. فلسفه آزاد؛
19. مرد وفا؛
20. مقدمه غایةالمرام؛
21. مقدمه نامه دانشوران؛
22. محمد فی القرآن؛
23. نشانه هایی از او (دو جلد)؛
24. نگاهی به آثار شیخ طوسی؛
25. یوم الانسانیه، راجع به حدیث غدیرخم؛

حسن یوسف - یکی از آثار آیت الله سید رضا صدر

ب) کتاب های چاپ نشده:

1. الاجتهاد و التقلید (فقه استدلالی)؛
2. المسیح(علیه السلام) فی القرآن (این کتاب به وسیله مرحوم علی حجتی کرمانی ترجمه شده است)؛
3. اربعون و مأتا مسئلة فقهیه (دویست و چهل سؤال فقهی)؛ این کتاب حالت تمرینی دارد و مؤلف سؤالات آن را به صورت اجتهادی پاسخ داده است.
4. ارث الزوجه (این کتاب فقه استدلالی است و به پیشنهاد آیةالله بروجردی (قدس سره) نوشته شده است)؛
5. الفقه علی مذاهب اهل البیت(علیهم السلام) (کتاب الصلاة)؛
6. القواعد الثلاث (قاعدة الفراغ و التجاوز و الحیلولة)؛
7. الفلسفة العلیا؛
8. اسلام ما (معرفی اسلام به زبان ساده)؛
9. الجهاد و الثورة؛
10. بانوی کربلا (ترجمه کتابی است از عایشه بنت الشاطی، نویسنده معروف مصری، در باره زندگی حضرت زینب(س))؛
11. برهان صدیقین؛
12. سبد (مجموعه ای است همانند کشکول)؛
13. خلیفة رسول الله؛
14. خواجه نصیرالدین طوسی؛
15. حاشیه بر اسفار صدر المتألهین؛
16. درست و نادرست؛
17. دیوان شعر؛
18. رسالة فی الاجزاء؛
19. رسالة فی الحکم نجاسة الباطن؛
20. رسالة فی الشبهة العبائیة؛
21. رسالة فی ملاقی (احد اطراف الشبهة المحصورة)؛
22. رسالة فی مقدمة الواجب؛
23. صحائف فی الفلسفه (حاشیه بر منظومه حاج ملاهادی سبزواری)؛
24. مقدمه نهج الحق (از علامه حلّی)؛
25. نفایس الاصول.

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

آیةالله سیدرضا صدر، چهره ای شاد و خندان و جذّاب و قامتی رسا داشت. او از استعدادی درخشان، ذهنی پویا و درکی عمیق برخوردار بود؛ به طوری که مطالب را سریع فرا می گرفت و به ذهن می سپرد.

علامه سید عبدالحسین شرف الدین در وصف او چنین می نگارد: «اولین فرزند سیدصدر الدین، فرزند نیکوکار، بزرگوار، شایسته بی همتا آقا سیدرضا است... در او استعدادی درخشان یافتم که هنگام طرح مباحث علمی، نبوغ و درک ایشان بروز پیدا می کند. او عالمی والامقام، صاحب نظری محکم، دارای روشی دقیق و استدلالی قوی است. در مباحث علمی در عین جوانی می تواند برمتفکران صاحب نام چیره شود. "فتبارک الله احسن الخالقین" که نبوغ علمی به او عنایت فرمود. با این که جوان است، دوره های طولانی و سخت علمی را طی می کند. چشم ها روشن؛ چون او علوم آل محمد(صلی الله علیه وآله) را حافظ و پرچمدار هدایت برای امت اسلامی خواهد بود و ما خاندان شرف الدین خوشحالیم که این خانواده بزرگ به وسیله ایشان استمرار پیدا خواهد کرد و بهترین جانشین برای نیکان این خاندان خواهد بود.»

مرحوم آیةالله شیخ مرتضی آل یاسین - از علمای بزرگ کاظمین - نیز چنین فرموده اند: «الآن هجده سال است که ما آقا سید رضا صدر را می شناسیم و او را در علوم گوناگون از دیگران برتر می بینیم. او در علومی چون: صرف، نحو، منطق، ریاضی، طبیعی، ادبیات عرب و فارسی و برخی از زبان های خارجی به مراتب بالایی دست یافته و ذخیره خوبی برای آینده فرهنگ اسلامی است.»

آیةالله سید موسی زنجانی، که از دوستان و نزدیکان آن مرحوم هستند، بعد از وفات وی در باره بُعد علمی ایشان چنین فرمودند: «من هرچه نظر کردم در حوزه علمیه قم، فردی چنین جامع الاطراف و پر اطلاع که بر اغلب علوم اسلامی در سطح عالی مسلط باشد، غیر از ایشان نیافتم.»

علاقه به اهل بیت(ع): این شیفتگی به حدّی بود که به هنگام ذکر مصیبت اهل بیت، دانه های اشک برگونه هایش جاری می شد. ارتباط معنوی او با خاندان عصمت و طهارت، موجب شده بود تا او دلی کنده از سوز و گداز داشته باشد، به طوری که هنگام خواندن دعای کمیل، حالتی به او دست می داد که دیگران بسیار تحت تأثیر آن قرار می گرفتند.

تواضع و فروتنی: هنگام حضور در مجالس ترحیم، در میان مردم عادی می نشست تا امتیازی برای خویشتن قائل نشود. با این که در عالی ترین سطح علمی قرار داشت، هیچ گاه خود را در معرض مرجعیت قرار نداد و با وجود خواهش و اصرار زیاد دوستان و ارادتمندان برای انتشار رساله، آن را چاپ و منتشر نکرد.

ساده زیستی: زندگی او مانند یک طلبه معمولی بود و مدتی زیاد در خانه موروثی پدری زندگی می کرد. عده ای از مریدانش، وقتی این وضعیت را دیدند، تصمیم گرفتند که از وجوه شرعیه خانه ای برایش خریداری کنند؛ اما او نپذیرفت.

وفات

مرحوم آیةالله سید رضا صدر، بعد از سال ها مجاهدت علمی، در ۲۸ جمادی الاولی ۱۴۱۵ ق (۱۲ آبان ۱۳۷۳ ش)، در ۷۶ سالگی دار فانی را وداع گفت و به دیدار معبود خویش شتافت. پیکر پاکش از مسجد امام حسن عسکری(ع) تا حرم حضرت معصومه (علیهاالسلام) تشییع شد و پس از به جای آوردن نماز به وسیله آیةالله سید موسی شبیری زنجانی، در صحن بزرگ (آینه)، حجره ۳۳ به خاک سپرده شد.

منابع

• سید باقر خسروشاهی،"حاج سید رضا صدر" ستارگان حرم، جلد ۱۴، صفحه ۲۱۵-۲۲۸.
• انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج۴، ص۳۰.

آرشیو عکس و تصویر

• 

  سید رضا موسوی صدر و سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر

• 

  از راست: سید موسی موسوی صدر، سید رضا موسوی صدر و سید محمدعلی (صدرالدین) موسوی صدر

• 

  از راست: سید موسی موسوی صدر، سید محمدکاظم حسینی شریعتمداری و سید رضا موسوی صدر

• 

  از راست: ناشناس، سید عبدالحسین شرف الدین موسوی عاملی و سید رضا موسوی صدر

• 

  از راست: غلامرضا گلسرخی کاشانی، مجتبی محمدی عراقی، سید موسی موسوی صدر، عبدالامیر قبلان، سید رضا موسوی صدر، سید یونس عرفانی و محمود خلیلی

• 

  از راست: سید مهدی حسینی روحانی، مهدی فیض قمی، سید موسی شبیری (حسینی) زنجانی و سید رضا موسوی صدر

• 

  سید رضا موسوی صدر و سید محمد حسینی شاهرودی

• 

  سید رضا موسوی صدر و علی احمدی میانجی

• 

  قبر سید رضا موسوی صدر