الأربعون حدیثا (شیخ بهائی) (کتاب)

نویسنده	شیخ بهایی
موضوع	احادیث شیعه/اربعینات
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
ترجمه و تحقیق	عبدالرحیم عقیقی بخشایشی

کتاب «الأربعون حدیثاً» تألیف شیخ بهاءالدین عاملی (م، ۱۰۳۰ ق)، شامل چهل حدیث منتخب به همراه شرح و توضیحات محققانه مؤلف در حاشیه این احادیث است. این کتاب را می‌توان دوره خلاصه و عمیق معارف دینی برشمرد.

مؤلف

بهاءالدین محمدبن‌حسین عاملی، معروف به شیخ ‌بهایی (۱۰۳۰-۹۵۳ ق)، فقیه، محدث، متکلم، ادیب، ریاضیدان، فیلسوف و عارف نامدار شیعه در قرن ۱۱ قمری است. هوش و استعداد منحصر به فرد، از ویژگی های بارز اوست. وی مدتی در دربار صفوی در اصفهان منصب شیخ الاسلامی داشت.

شیخ بهایی از شاگردان ملا عبدالله مدرس یزدی بوده و خود، شاگردان بزرگی تربیت کرده است از جمله: ملاصدرا، ملا محمدتقی مجلسی، فیض کاشانی، فاضل جواد و علی‌نقی کمره‌ای.

شیخ بهایی صاحب آثار متعدد در فنون مختلف بوده است؛ برخی دیگر از تألیفات او عبارت است از: صمدیه، مفتاح الفلاح فی عمل الیوم واللیله، شرح من لایحضره الفقیه، تأویل الآیات، الحساب.

معرفی کتاب

اربعین شیخ بهایی در سال ۹۹۵ هجری توسط این عالم وارسته ذوفنون به رشته تحریر درآمده است. این مجموعه حدیثی، با حجم کم آن، در بردارنده مطالب بسیار ارزنده در موضوعات مختلف دینی است. بیان معنای واژگان، ضبط دقیق کلمات موجود در حدیث، تحلیل و تفسیر محتوای حدیث با استفاده از آیات قرآن کریم و احادیث دیگر، بیان نکات صرفی و نحوی و بلاغی و نیز حل تعارض احادیث، از ویژگی های برجسته این کتاب است.

این کتاب، یکی از بهترین نگاشته ها با عنوان «چهل حدیث» است که زیبایی و فخامت خود را وام دار جامعیت شیخ بهایی و سلیقه خاصّ وی در مباحث حدیثی و فقه الحدیثی است. ظاهرا او این کتاب را پیوسته در سفر و حضر به همراه داشت و از روی آن، برای دانشجویان تدریس کرده، و آنها را به حفظ آن وادار می کرد.

اربعین شیخ بهایى، به علت جامعیت و گستردگى و داشتن فواید علمى و فقهى فراوان، یک بار توسط محمد بن علی خاتون‌آبادى (بعد از ۱۰۵۵ ق)، شاگرد و معاصر خود مؤلف، با نام ترجمه قطب شاهی به فارسی مورد ترجمه قرار گرفته است، ولى نثر آن مربوط به قرن ۱۱ و نسبت به خوانندگان امروز، سنگین و غیر قابل فهم مى‌باشد. این امر باعث شده است تا مترجمان دیگری از جمله عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، با احیاى مجدد این اثر، اقدام به ترجمه، تعلیق و تخریج اسانید آن نماید. بر این کتاب حاشیه هائی نیز نگاشته شده است.

شيخ بهایى در این اثر، در كنار گزينش ويژه اخبار و احاديث معصومين(ع) كه برای سطح عموم مردم قابل استفاده باشد، شرحى روان و كامل و گاهى تخصصى از روايات، در اختيار مخاطبين قرار داده است.

محتوای کتاب

شیخ بهایی، کتاب خود را با روایت نبوی در مورد حفظ چهل حدیث (مَنْ‏ حَفِظَ مِنْ‏ أُمَّتِی‏ أَرْبَعِینَ حَدِیثاً مِمَّا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَقِیهاً عَالِما)، آغاز کرده و تمام جوانب فقه الحدیثی آن را تبیین کرده است. آن گاه، به ترتیب ابواب فقهی روایاتی را درباره وضو، نماز، زکات، روزه، حج، جهاد نفس و امر به معروف، مطرح کرده و مسائل و مباحث مهم هر عنوان را تحلیل می کند. پس از آن، روایات اخلاقی ـ اجتماعی مورد نیاز مسلمانان را مطرح و به شایستگی تبیین می کند. برخی از روایات، همانند «مناهی رسول اللّه (ص)» یا «وصیت امیرالمؤمنین (ع)»، دربردارنده ریز موضوعات فراوانی هستند.

مباحث اختلاف احادیث طلب علم را نیز در اواخر کتاب، مطرح کرده است. روایات آخر کتاب به توبه، مرگ و جایگاه روح پس از مرگ، اختصاص یافته است. اكثر احاديث كه در این كتاب نقل شده است، در باب آداب و سنن و اخلاق مى‌باشد.

شیخ بهایی اسناد احاديث را، به‌صورت كامل، از خودش تا معصوم(ع) بيان كرده است، ولى از نقد و جرح و تعديل رجال سند، خودداری کرده است. شیوه نویسنده معمولاً این گونه است که ابتدا به مفردات و ترکیبات روایت پرداخته و پس از تبیین روایت، اشکال ها و شبهه های احتمالی را بررسی می کند. روش وى در فقه الحديث، استفاده از آراى علماى كهن در لغت، ذكر نظريات ديگر بزرگان و حتى معاصرين در مفاهيم دينى و نقل و نقد آراى آنان است.

منابع

• "آشنائی با سنت اربعین نویسی"، نادعلی عاشوری، فصلنامه علوم حدیث، شماره ۱۴، در دسترس در سایت تبیان.
• "ترجمه اربعين شيخ بهايي"، پایگاه حدیث نت.
• "راهکارهای فهم حدیث در کتاب الاربعون حدیثا (اربعین) شیخ بهایی"، غلامرضا رییسیان، سایت جهاد دانشگاهی.
• "الاربعون حدیثا"، ویکی نور.