لباب التاويل فى معانى التنزيل (کتاب)

نویسنده	علاء‌الدين على بن محمد بن ابراهيم بغدادى
موضوع	تفسیر اهل سنت
زبان	عربی
تعداد جلد	4
مصحح	عبدالسلام محمد علی شاهین

« لباب التأويل فى معانى التنزيل» معروف به« تفسير خازن»، از تفاسير مأثور اهل سنت محسوب مى‌شود. در حقيقت مختصرى از تفسير معالم التنزيل بغوى كه آن نيز گزيده‌اى از تفسير ثعلبى نيشابورى است، مى‌باشد و همان ويژگيهاى تفاسير اصل را دارد و با دقت و امانت و خلوص نيت شكل گرفته، مورد توجه عام و خاص بوده است. البته بايد توجه داشت كه گزيده‌اى از روايات تفسيرى گذشته را خازن بر آن افزوده است. لباب التأويل شامل تمامى قرآن مى‌باشد. صبغه قصص تاريخى آن نيز كاملا نمايان است.

انگيزه تاليف

خازن در مقدمه تفسير خود صفحه 4- 3 مى‌نويسد،« از آنجايى كه كتاب« معالم التنزيل» نوشته علامه جليل، عالم كامل، احيا كننده سنت، امام و پيشواى امت، ابو محمد حسين بن مسعود بغوى، جزو بهترين و ارزشمندترين تأليفات در تفسير است، و جامع آراء صحيحه، عارى از شبهه و تحريف و آراسته به زيور احاديث نبويه و احكام شرعيه بود، و در شيواترين عبارات و زيباترين اسلوب، شكل گرفته است، از اين رو خواستم تا از گوهرهاى تابناك آن بهره فراوان ببرم».

روش تفسيرى

وى در مقدمه اضافه مى‌كند:« من براى خود جز نقل و انتخاب نقش ديگر در اين تفسير قائل نبوده‌ام و از اطناب گرايى پرهيز كرده و اسناد و روايتهاى حديث را حذف كرده‌ام.» خازن در مقدمه تفسير خود ضمن 5 فصل مطالبى را مطرح كرده است از قبيل: فصل اول در فضائل قرآن و تلاوت و تعليم آن. فصل دوم در مذمت در تفسير به رأى بدون دارا بودن دانش لازم و مذمت فراموشى و عدم تعهد به قرآن. فصل سوم در جمع قرآن، ترتيب نزول. فصل چهارم در بحث سبعه احرف و اقوال مربوط به آن.

فصل پنجم در معناى تفسير و تأويل

خازن در اين تفسير بسيار به مباحث فقهى عنايت داشته و ذيل آيات احكام، آراء و دلائل فقيهان مذاهب مختلف فقهى را آورده است، و حتى در بسيارى موارد اطناب گرايى كرده و فروعاتى فقهى كه نبايد مفسر به آن عنايت داشته باشد، در اين تفسير آمده است.

براى نمونه ذيل آيه 266 سوره بقره در بحث ايلاء، پنج فرع فقهى را مطرح مى‌نمايد. ذيل آيه 228 بقره آراء مذهب حنفى و شافعى در احكام عده حائض را بيان مى‌كند. البته تفصيل فقهى او ناشى از تسلط او بر فقه و آراء مختلف در آن است.

گر چه تفسير خازن، خلاصه معالم التنزيل بغوى و آن نيز خلاصه ثعلبى است. و بغوى سعى نموده احاديث جعلى و آراء بدعت آميز آن را در تفسير خود نياورد. با اين حال تفسير خازن به نقل اسرائيليات از ثعلبى و ديگران بسيار رو مى‌آورد، و نقد و نظر قابل توجهى نسبت به آنها در آن ديده نمى‌شود. اندك اتفاق مى‌افتد كه به ضعف و وضع آنها اشاره كند.

براى نمونه در سوره« ص» آيه 21 تا 24، قصه تمثل شيطان براى حضرت داود( ع) در شكل كبوترى از طلا و در و زبرجد و قصه زنى كه داود( ع) شيفته آن شده و مقدمات قتل شوهرش را فراهم مى‌آورد. البته در اين مثال پس از ذكر اين امور فصلى در تنزيه داود( ع) بحث مى‌نمايد و موارد منافى عصمت ايشان را، نفى مى‌كند. اما در برخى موارد فقط به فهم و دانش مخاطب در ردّ خرافات و داستانهاى عجيب و غريب، اعتماد دارد و خود نقد نمى‌زند.

ايشان علاوه بر قصه‌هاى انبياء كه در نهايت شگفتى بيان مى‌كند. در آيات مرتبط با جنگها و رويدادهاى تاريخى عصر پيامبر( ص) نيز به تفصيل، آن وقايع را ذكر مى‌نمايد بعنوان مثال ذيل آيه 9 سوره احزاب بعد از تفسير آن، به جنگ خندق پرداخته، وقايع و حوادث آن را به تفصيل بيان مى‌دارد. احاديث ترغيب كه بسيارى از آنها از سند چندان محكمى هم برخوردار نيستند در اين تفسير بسيار آمده و تحت تأثير افكار و انديشه‌هاى صوفيانه رويكرد تربيتى و وعظ در آن قوى است. براى نمونه ذيل آيه 16 سوره سجده«تتجافى جنوبهم عن المضاجع...»پس از پايان تفسير آن، به بيان فضل نماز شب و ترغيب به آن مى‌پردازد.

روش عمومى مفسر به اين ترتيب است كه پس از ذكر نام سوره و مكى يا مدنى بودن آن، آيات را مطرح كرده، با نقل روايات تفسير مى‌نمايد، و با« فان قلت، قلت» مباحث را پى مى‌گيرد. مفسر براى عدم تكرار منابعى كه مطالب گوناگون از آنها نقل نموده، علامت اختصارى وضع كرده و در مقدمه خود متذكر آنها شده است. از جمله علامتها« خ» نشانه صحيح بخارى،« م» نشانه صحيح مسلم،« ق» نشانه اتفاق علما بر آن.

مفسر اشاره دارد كه من در عوض حذف اسانيد احاديث به شرح غريب حديث و آنچه مربوط به آن است پرداخته‌ام تا فايده بيشترى را براى مخاطب به ارمغان آورد.

نسخه شناسى

نسخه حاضر در 4 جلد با قطع رحلى( كمى بزرگتر از وزيرى) از طرف دار الكتب العلميه بيروت در سال 1415 ق، 1995 م، چاپ اول خود را به علاقمندان عرضه كرده است.

تحقيق اين نسخه توسط عبد السلام محمد على شاهين انجام گرفته كه بعلت كم بودن پاورقى، مى‌توان آن را بدون پاورقى عنوان كرد. فهرست موضوعى آخر هر جلد راهنماى محققان خواهد بود. « مختصر تفسير القرآن الكريم للخازن» خلاصه‌اى از تفسير خازن، توسط محمد على قطب در دو مجلد انجام گرفته است. چاپ اول آن در سال 1987 م در بيروت منتشر گرديد.

منابع مقاله

1- تفسير و مفسران ج 2 ص 194 به بعد آيت الله معرفت

2- التفسير و المفسرون دكتر ذهبى ج 1 صفحه 310

3- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى ج 1 ص 745 و 975

4- الامام الخازن محمد على قطب

5- المفسرون حياتهم و منهجهم سيد محمد على ايازى صفحه 59

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر ، بخش کتابشناسی

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی