رجال شیخ طوسی (کتاب)

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

مؤلف

شیخ ابوجعفر محمد بن حسن بن على بن حسن طوسى (385ـ460 ق).

زندگی‌نامه و اظهارنظرها

وى در ماه مبارك رمضان در طوس به دنیا آمد. شیخ طوسى از بى نظیرترین مشاهیر شیعه است و هرچه درباره وى گفته شود بدون تردید حق وى را نمى توان ادا كرد؛ وى كسى است كه علماى بزرگ شیعه درباره اش كلمات و جملاتى گفته اند كه عقل را متحیر مى كند. ما در اینجا تنها كلام مرحوم علامه سید مهدى بحرالعلوم را درباره شیخ نقل مى كنیم كه فرموده است: «شیخ الطائفة المحقه و رافع اعلام الشریفة الحقة امام الفرقة بعد الأئمة المعصومین علیه السلام و عماد الشیعة الامامیة فى كل ما یتعلق بالمذهب والدین محقق الاصول والفروع و مهذب فندق المعقول والمسموع شیخ الطائفة على الاطلاق و ضیف فى جمیع علوم الاسلام و كان القدوة فى ذلك والامام و اما الفقه فهو خریت هذه الضاعة و الملقى الیه زمام الاینقاد والطاعة و كل من تأخر عنه من الفقهاء فقد تفقه على كتبه و...».

استادان

شیخ ابوعبدالله احمد بن عبدالواحد بن احمد بزاز (معروف به ابن حاثر و ابن عبدون)، شیخ احمد بن محمد بن موسى (معروف به ابن صلت اهوازى)، شیخ ابوعبدالله حسین بن عبیدالله ابن، شیخ ابوالحسین على بن احمد بن محمد بن جید قمى، شیخ مفید و...

شاگردان

هر كس بعد از ایشان آمده است، یا بى‌واسطه و یا باواسطه شاگرد وى بوده است و ما در اینجا فقط به بعضى از آن‌ها اشاره مى كنیم: محدث مشهور ابن شهر آشوب سروى مازندرانى، فرزندش محمد بن حسن طوسى و...

تألیفات

شیخ طوسى در تمام فنون و علوم تألیفاتى دارد كه اینجا جاى ذكر آنها نیست. در مقدمه همین كتاب از آثار وى یاد شده است.

انگيزۀ نگارش

كتاب حاضر، تنها قصد جمع آورى و شمارش اصحاب معصومين عليهم السلام را دارد. به همين جهت اشاره‌اى به مدح و ذم افراد ندارد مگر در مواردى كه براى رفع شبهه و مانند آن تذكر داده است. شيخ طوسى در مقدمۀ كتاب انگيزه و داعى خويش را بر نوشتن اين كتاب چنين بيان نموده كه: « چون شيخ فاضل چندين بار از من خواسته كتابى مشتمل بر اسامى راويان از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمۀ بعد از او و كسانى كه از آنها مستقيما روايت نكرده‌اند تهيه كنم، بخاطر اجابت خواستۀ او كتاب حاضر را نوشتم و براى سهولت هر چه بيشتر در بازيابى مطالب كتاب، آن را بر اساس حروف الفباء مرتب كردم...»‌ اختلافى واقع شده در اينكه« شيخ فاضل» كيست؟ آنچه قريب به واقع مى‌نمايد اين است كه او شاگرد شيخ و نماينده او در شام، قاضى طرابلس، عبد العزيز بن براج، متوفاى 481 هجرى است. شيخ كتاب« الجمل و العقود» را نيز به درخواست او نگاشته است.

معرفى اجمالى كتاب

از خصوصیات این كتاب این است كه مؤلف، روات را بر اساس زمان طبقه بندى كرده است؛ مثلاً راویاتى را كه از اصحاب رسول اللّه صلى الله علیه و آله بوده اند، اول ذكر كرده؛ بعد كسانى را كه از اصحاب امام امیرالمومنین على علیه السلام بوده اند؛ تا اصحاب امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به ترتیب نقل كرده است. خصوصیت دوم كتاب این است كه ذكر روات به ترتیب حروف الفبا است.

خصوصيت ديگر اين كتاب آن است كه كمتر توجهى به مذهب يا جرح و تعديل افراد شده و در اكثر موارد تنها نام افراد ذكر شده و هيچ توضيح اضافه‌اى براى آنها نيامده است. البته از امام كاظم عليه السلام به بعد اين سرى نكات بيشتر ذكر شده است.

نكته‌اى ديگر كه در اينجا تذكر آن لازم است آنكه مقصود از اصحاب يك امام در اين كتاب كسانى هستند كه از آن امام روايت نقل كرده باشند نه صرف ديدار و ملاقات امام; بنا بر اين مثلا شيخ طوسى ابن ابى عمير را از اصحاب امام رضا عليه السلام مى‌داند با اينكه او امام كاظم عليه السلام را هم درك كرده اما از او روايتى ندارد.

اعتبار و ارزش

رجال شيخ طوسى كتابى است كه از جهات مختلف داراى اعتبار ويژه‌اى است از جمله آنكه: 1- اين كتاب از اصول پنج گانۀ اوليۀ رجال است و تمام كسانى كه پيرامون رجال مطلب نوشته‌اند ناگزير از رجوع به اين اصول مى‌باشند. 2- نويسندۀ كتاب حاضر، شيخ طوسى است كه وسعت اطلاعات او و تخصص بالاى وى در رشته‌هاى مختلف علوم بر كسى پوشيده نيست. او كسى است كه در بيشتر رشته‌هاى علوم اسلامى كتاب نوشته و كتابهاى او مرجعى كاملا مطمئن براى محققين در طول هزار سال بوده و هست. شيخ طوسى مؤلف دو كتاب از كتب اربعۀ شيعه است. 3- تاريخ تأليف اين كتاب با توجه به ارجاعات شيخ به فهرست در اين كتاب، در اواخر عمر شيخ بوده و اين ويژگى مهمى براى يك اثر است كه در اوج دوران علمى يك مؤلف نوشته شده باشد. 4- شيخ مطالب اين كتاب را از منابع متعدد و اصول فراوانى كه در اختيار داشته جمع آورى نموده و پس از او منابع مذكور از بين رفته و تنها راه دستيابى ما به مطالبشان همين اصول رجال است.

مقايسۀ رجال و فهرست

با قطع نظر از« اختيار معرفة الرجال» كه تهذيب كتاب رجال كشى است توسط شيخ طوسى، از اين عالم بزرگوار دو كتاب در موضوع رجال به يادگار مانده كه عبارتند از« رجال» و« فهرست». گرچه موضوع هر دو كتاب رجال است و هر دو از اصول اوليۀ رجال مى‌باشند اما تفاوتهاى عمده‌اى با هم دارند از جمله اينكه: 1- كتاب« فهرست شيخ» با هدف شمارش مصنفين شيعه است و در ضمن، طريق مؤلف به هر كتاب هم ذكر شده است. بنا بر اين در اكثر موارد ذكر نام يك شخص در اين كتاب دال بر شيعه بودن اوست; گرچه امامى و اثنا عشرى بودن او ثابت نمى‌شود و ممكن است واقفى يا زيدى يا... باشد. اما كتاب رجال براى جمع آورى نام اصحاب معصومين عليهم السلام تهيه شده و هيچگونه توجهى به مذهب افراد ندارد، لذا كسانى چون معاويه و عمرو بن عاص نيز در شمار اصحاب پيامبر ذكر شده‌اند. 2- در كتاب فهرست تنها شيعيانى كه داراى تأليف بوده‌اند را مى‌توان يافت و روات فاقد كتاب توسط شيخ به شمارش در نيامده‌اند. در صورتى كه رجال نظر به راوى بودن دارد( چه مؤلف كتابى باشد چه نباشد) و به همين جهت نام كسانى از اصحاب معصومين عليهم السلام كه روايتى از معصوم نقل نكرده‌اند در اين كتاب ذكر نشده است. 3- با توجه به اين نكات« فهرست» شامل نام مصنفين شيعه است و« رجال» شامل نام اصحاب معصومين كه روايتى از آنها نقل كرده باشند. 4- ذكر نام هر كس در كتاب« رجال» هيچ مدحى براى او تلقى نمى‌شود، بخلاف« فهرست» كه حد اقل، شيعه بودن، در مقابل سنى بودن را اثبات مى‌كند.

شروح و تعلیقات

تحقیق و تعلیقه علامه كبیر سید محمدصادق بحرالعلوم.

وضعیت نشر

این اثر به كوشش المكتبة والمطبعة الحیدریه، در نجف اشرف به سال 1389 ق به چاپ رسیده است.

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع فقه اهل بیت 2 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی