مقاله بدون شناسه یا دارای شناسه ضعیف است
سنجش مقاله انجام نشده است

وجوه و نظائر: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۲۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 +
{{خوب}}
 
{{بخشی از یک کتاب}}
 
{{بخشی از یک کتاب}}
 +
يكى از مباحث [[علوم قرآنى]]، مسئله «وجوه و نظائر» است، كه راه احتمال را در فهم معانى [[قرآن]] باز نموده و گاهى موجب اشتباه برخى و گاه موجب دست‌آويزى براى فتنه‌جويان شده است. فهم معانى قرآن نياز به دقت و انديشه عميق دارد تا امكان سدّ احتمالات ميسر گردد؛ لذا شناخت «وجوه» و احتمالات و نيز اشباه و «نظائر»، يک ضرورت [[تفسیر|تفسيرى]] به شمار مى‌رود.
  
'''منبع:''' علوم قرآنی
+
==تعریف وجوه و نظائر==
  
'''نویسنده:''' محمد هادی معرفت
+
«وجوه» درباره محتملات معانى به كار مى رود و «نظائر» درباره الفاظ و تعابير. اگر در لفظ يا عبارتى چند معنا احتمال رود، اين معانى را «وجوه» گويند، و هنگامی که چند لفظ (كلمه يا جمله) يك معناى تقريبى واحد را افاده كنند، آنها را به خاطر اینکه در معنا نظیر یکدیگرند، «نظائر» گویند.
  
يـكـى از مـسـايـل قرآنى، مساله ((وجوه و نظائر)) است، كه راه احتمال را در فهم معانى قرآن باز نـمـوده و گـاهى موجب اشتباه برخى و گاه موجب دست آويزى براى فتنه جويان شده است.
+
[[سیوطی|جلال الدین سیوطی]] در تعريف وجوه چنين گويد: «فالوجوه للفظ المشترك الذى يستعمل في عدة معان، كلفظ الاُمّة»؛ وجوه لفظ مشتركى را گويند كه در چند معنا به كار مى رود. و در تعريف نظائر گويد: «والنظائر، كالالفاظ المتواطئة»؛ نظائر الفاظى را گويند كه با يكديگر هم آهنگ و هم تا باشند.
  
فهم مـعـانـى قـرآن نـيـاز به ورزيدگى و انديشه عميق دارد تاامكان سد احتمالات ميسر گردد؛ لذا شـناخت «وجوه» و احتمالات و نيز اشباه و «نظائر» يك ضرورت تفسيرى به شمار مى رود.
+
نمونه ای که سيوطى برای «وجوه» می آورد، لفظ [[امت]] است كه به سه معنا آمده: ملت، طريقت و مدت:
  
==پیشینه بحث==
+
* امت به معناى ملت، در آيه: {{متن قرآن|«وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا»}} ([[سوره بقره]]، 143)، (اين چنين است كه ما شمار را ملتى ميانه قرار داديم).
 +
* امت به معناى طريقت، در آيه: {{متن قرآن|« إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّقْتَدُونَ»}} ([[سوره زخرف]]، 23)، (ما پدرانمان را بر طريقتى [روشى] يافتيم و ما همان را دنبال مى كنيم).
 +
* امت به معناى مدت، در آيه: {{متن قرآن|«وَقَالَ الَّذِي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ»}} ([[سوره یوسف]]، 45)، (و آن كس از آن دو (زندانى) كه نجات يافته و پس از مدتى (يوسف را) به خاطرآورده بود، گفت...).
  
در اين زمينه كتاب ها و رساله هاى فراوانى نوشته شده و نيز تاليفاتى با عنوان ((غريب القرآن )) يا ((تاويل مشكل القرآن )) ارائه شده است. پيشينيان در اين زمينه كوشش فراوانى نموده و براى حل مشكلات قرآنى آثار نفيسى از خود به يادگار گذارده اند.
+
همچنین نمونه برای «نظائر»، سه کلمه قلب و عقل و لُبّ است که هر سه يک معنای شبیه به هم دارند: نيروى ادراک و انديشيدن، چنانچه در آيات زير است:
اولين كسى كه در اين وادى قدم نهاد، ابوالحسن مقاتل بن سليمان (متوفاى 150) اسـت وى از [[تابعین]] به نام شمرده مى شود.
 
  
به گفته جلال الدين سيوطى، ابوالفرج اصفهانی(مـتـوفاى 597) واعظ و محدث و مفسر معروف و ابـن فارس و ديگران در اين زمينه كتاب هايى نوشته اند.
+
*{{متن قرآن|«إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ»}}. ([[سوره ق]]، 37)
 +
*{{متن قرآن|«وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ»}}. ([[سوره ملک]]، 10)
 +
*{{متن قرآن|«إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ»}}. ([[سوره زمر]]، 21)
  
عـمـده تـريـن كـتـاب در دست در اين زمينه كتاب ((وجوه و نظائر)) نوشته ابوالفضل حبيش بن ابـراهـيـم تفليسى (متوفاى حدود سال 600) است اين كتاب به فارسى نگاشته شده است.
+
بحث وجوه و نظائر در مورد جملات نیز صدق می کند. یعنی گاهی یک جمله وجوه معنایی مختلف دارد. یا چند جمله متفاوت، معنایی شبیه به هم دارند. برای وجوه معنایی مختلف یک جمله، می‌توان جمله {{متن قرآن|«أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ»}} ([[سوره انفال]]، 24) را نام برد که برای آن حدود پنج وجه معنایی ذکر شده است.  
  
== تعريف وجوه و نظائر ==
+
همچنین برای «نظائر»، جمله هایی مانند: {{متن قرآن|«طَبعَ اللّهُ عَلى قلوبِهم»}} ([[سوره نحل]]، 108)، {{متن قرآن|«خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ»}} ([[سوره بقره]]، 7)، {{متن قرآن|«وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ»}} (سوره بقره، 7)، {{متن قرآن|«قَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ»}} (سوره بقره، 88)، {{متن قرآن|«صَرَفَ اللهُ قُلُوبَهُمْ»}} ([[سوره توبه]]، 127)، {{متن قرآن|«أَعْيُنُهُمْ فِي غِطَاءٍ»}} ([[سوره کهف]]، 101) و {{متن قرآن|«أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ»}} ([[سوره صف]]، 5) را می توان مثال زد، كه تمامى اين تعابير، يک معنا را مى رساند: كج انديشى و كج بينى و كج روى كه برخلاف [[فطرت]] انجام گرفته است.
  
 +
==پیشینه بحث وجوه و نظائر==
  
«وجوه» درباره محتملات معانى به كار مى رود و «نظائر» درباره الفاظ و تعابير. اگر درلفظ يا عبارتى چند معنا احتمال رود، اين معانى را '''وجوه''' گويند؛ به اين معنا كه عبارت مذكور را بتوان بر چند وجـه تـعبير كرد و هر وجهى را تفسيرى شمرد.  
+
در اين زمينه كتاب ها و رساله هاى فراوانى نوشته شده و نيز تأليفاتى با عنوان «غريب القرآن» يا «تأويل مشكل القرآن» ارائه شده است. پيشينيان در اين زمينه كوشش فراوانى نموده و براى حل مشكلات قرآنى آثار نفيسى از خود به يادگار گذارده اند. ظاهرا اولين كسى كه در اين وادى قدم نهاد، [[مقاتل بن سلیمان]] (متوفى 150 ق) از [[تابعین]] است.
  
'''نظائر''' درالفاظ يا تعابير مترادفه به كار مى رود و آن هـنـگـامى است كه چند لفظ (كلمه يا جمله) يك معناى تقريبى واحد را افاده كنند. اين بيش تر در الـفـاظى يـافت مى شود كه داراى معانى متقارب و مترادف باشند و جدا ساختن آن ها گاه دشوار مـى نـمـايـد.  
+
به گفته [[سیوطی|سيوطى]] (متوفى 911 ق)، [[ابوالفرج اصفهانی]] (متوفى 597 ق) محدث و مفسر معروف و [[ابن فارس]] لغوی و ديگران در اين زمينه كتابهايى نوشته اند.
  
در قـرآن ازهـر دو نـوع فـراوان يافت مى شود لذا شناخت «وجوه و نظائر» در قرآن يك ضرورت تفسيرى به شمار مى رود.
+
عمده ترين كتاب موجود در اين زمينه، كتاب «وجوه و نظائر» نوشته ابوالفضل حبيش بن ابراهيم تفليسى (متوفى حدود سال 600 ق) به فارسى است.
  
جـلال الدين سيوطى در تعريف وجوه چنين گويد: ((فالوجوه للفظ المشترك الذى يستعمل في عـدة مـعـان، كلفظ الاُمّة)) وجوه لفظ مشتركى را گويند كه در چندمعنا به كار مى رود, مانند لفظ امت كه به سه معنا آمده : ملت , طريقت و مدت)؛
+
==منابع==
 +
*علوم قرآنی، محمدهادی معرفت.
  
امت به معناى ملت در آيه: «و كذلك جعلناكم امّةً وسطاً» [[سوره بقره]]- 143،(اين چنين است كه ما شمار را ملتى ميانه قرار داديم).
+
{{قرآن}}
  
امت به معناى طـريـقت نظير آيه: «انّا وجدنا آبائنا على امّة و انّا على آثارهم مقتدون» [[سوره زخرف]]- 23،(ما پدرانمان را بر طريقتى [روشى] يافتيم و ما همان را دنبال مى كنيم).
+
{{سنجش کیفی
 
+
|سنجش=نشده
امت به معناى مدت نظير آيه : «و قال الذي نـجـا منهما و ادّكَر بعد امّةٍ» [[سوره یوسف]]- 45،( و آن كس از آن دو [زندانى] كه نجات يافته و پس از مدتى [يوسف را] به خاطرآورده بود, گفت ...).
+
|شناسه= ضعیف
 
+
|عنوان بندی مناسب=
و در تـعـريف نظائر گويد: ((والنظائر, كالالفاظ المتواطئة, نظائر الفاظى را گويند كه با يكديگر هم آهنگ و هم تا باشند)) مانند الفاظ مترادفه كه معانى آن ها يك سان يا نزديك به هم باشند.
+
|کفایت منابع و پی نوشت ها=
 
+
|رعایت سطح مخاطب عام=
وجـوه مـحـتـمله در الفاظ و عبارات قرآن, به ويژه در جمله هاى تركيبى، فـراوان اسـت و تا كسى اين وجوه محتمله را نداند, درست را از نادرست تشخيص نخواهد داد و بر حـقـيقت تفسير آيه آگاه نخواهند شد؛ زیرا پى بردن به حقيقت, به ميزان تشخيص و توانايى جدايى صـحـيـح از سقيم بستگى دارد.
+
|رعایت ادبیات دانشنامه ای=
 
+
|جامعیت=
به هر تقدير در قرآن اين ويژگى وجود دارد كه در بسيارى از تعابير آن راه احتمالات بازاست؛ براى روشن شدن معنا بايد راه احتمالات سد شود.
+
|رعایت اختصار=
 
+
|سیر منطقی=
مولا [[امیرالمؤمنین]] (علیه السلام) فرمود: ((القرآن حمّال ذو وجوه, قرآن محتملات گوناگونى را پذيرا است ))؛ هر يك از آيات كشش معانى مختلفى را دارد لذا بايد انديشيد تا راه درست را براى رسيدن به معانى صـحـيـح يـافـت.
+
}}
 
 
اين سخن را على (علیه السلام) هنگامى به ابن عباس  فرمود كه خواست او را به احتجاج با خوارج روانه كند آن گاه دستور فرمود:((لا تخاصمهم بالقرآن, فان القرآن حمال ذو وجوه تقول و يقولون ولكن حاججهم بالسنة, فانهم لن يجدوا عنها محيصاً)), با قرآن با آنان درگير نشو, زيـرا قـرآن مـعـانـى گـونـاگونى را پذيرا است , مى گويى و مى گويند ولى با سنت با آنان از در گـفـتـگـودرآى , زيرا راه چاره اى جز پذيرفتن و تسليم شدن نخواهند داشت )).
 
 
 
پس درك صحيح قرآن در آن است كه يك مفسر دانا تمامى وجوه محتمله آيات را بداند و بتواند صحيح آن را از سقيم جـدا سـازد. لـذا [[پیامبر]] اكرم (صلی الله علیه و آله )فرموده است: ((القرآن ذلول ذو وجوه, فاحملوه على احسن الوجوه؛ قرآن هم چون شتر رام به هر طرف مى توان او را برد, ولى آن را بر بهترين وجه راه بريد)).
 
 
 
 
 
== نمونه های «وجوه و نظایر» ==
 
 
 
در این قسمت تنها به ذکر نمونه هایی از «وجوه» و «نظایر» موجود در قرآن کریم اشاره می شود:
 
 
 
مرحوم علامه معرفت برای «وجوه» این موارد را ذکر کرده اند: لفظ «امّت»، كه در قرآن به سه معنا آمده، چنان چه يادآور شديم .
 
 
 
همچنین لفظ «بـرهان» در آيه «و لقد همّت به و همّ بها لو لا ان رَاى برهان ربّه» ((سوره یوسف - 24)) که در معنی آن وجوهی را احتمال داده اند، از جمله:
 
 
 
1. حكم قطعى الهى در تحريم زنا, كه عقوبت دنيوى و اخروى دارد.
 
 
 
2. آن چـه را كـه خـداونـد بـه انـبيا داده از مكارم اخلاق و صفات عاليه كه از هرگونه آلودگى بپرهيزند.
 
 
 
3. مقام نبوت كه مانع ارتكاب فحشا و منكر است كه از مقام حكمت انبياسرچشمه گرفته.
 
 
 
4. زليخا در آن هنگام پارچه اى بر چهره بتى كه در كنار اتاق بود افكند تا جلوى او مرتكب فحشا نگردد و اين عمل هشدارى بود براى يوسف تا خود را از ديد خداوند دور نبيند.
 
 
 
5. در سـقـف خـانه نوشته اى پديدار گشت و زشتى و پليدى عمل زنا را براى يوسف روشن تر ساخت.
 
 
 
6. حـضرت يعقوب را در گوشه اتاق, مجسم ديد كه انگشت به دندان گرفته به يوسف يادآور مى شود تا دامن نبوت را لكه دار نكند.
 
 
 
7. ايمان راسخ و مقام عصمت حضرت يوسف از پيش مانع هر گونه دست يازيدن به آلودگى ها بوده است.
 
 
 
در ايـن وجـوه مـحتمله تنها وجه اخير با مقام شامخ عصمت سازگار است و برخى از اين وجوه با مقام منيع نبوت سازش ندارد.
 
 
 
ایشان همچنین برای «نظایر» این موارد را بر می شمرد:
 
 
 
کلماتی مانند قلب و عقل و لُبّ، که هر سه يك معنا دارند: نيروى ادراك وانديشيدن چنان چه در آيات زير است:
 
 
 
((ان فـي ذلـك لـذكـرى لـمـن كـان له قلب او القى السمع و هو شهيد (([[سوره ق]] - 37))
 
 
 
((و قـالـوا لـو كـنـا نـسمع او نعقل ما كنا في اصحاب السعير (([[سوره ملک]] - 10))
 
 
 
((ان فـي ذلـك لذكرى لاولي الالباب (([[سوره زمر]] - 21))
 
 
 
همچنين کلماتی مثل « عَلِم و عقل و رأى و أبصَر و نظَر و فهِم و فقه و فكّر و أيقن و تذكّر و وَعى » تمامى اين الفاظ معناى آگاه شدن و دانستن را مى دهد، چنان كه در اين آيات آمده است.
 
 
 
و نیز «نظائر» در جمله هاى تركيبى مانند: «طبع اللّه على قلوبهم» , «ختم اللّه على قلوبهم» , «قلوبهم في غلف» , «صـرف اللّه قـلـوبـهم» , «اعينهم في غطا», «و على ابصارهم غشاوة» , «ازاغ اللّه قلوبهم» , «في قلوبهم مرض» و...، كـه تـمـامى اين تعابير يك معنا را مى رساند: كج انديشى و كج بينى و كج روى كه بر خلاف فطرت انجام گرفته است.
 
  
 
[[رده:علوم قرآنی]]
 
[[رده:علوم قرآنی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۸ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۴۳


این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon book.jpg

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

يكى از مباحث علوم قرآنى، مسئله «وجوه و نظائر» است، كه راه احتمال را در فهم معانى قرآن باز نموده و گاهى موجب اشتباه برخى و گاه موجب دست‌آويزى براى فتنه‌جويان شده است. فهم معانى قرآن نياز به دقت و انديشه عميق دارد تا امكان سدّ احتمالات ميسر گردد؛ لذا شناخت «وجوه» و احتمالات و نيز اشباه و «نظائر»، يک ضرورت تفسيرى به شمار مى‌رود.

تعریف وجوه و نظائر

«وجوه» درباره محتملات معانى به كار مى رود و «نظائر» درباره الفاظ و تعابير. اگر در لفظ يا عبارتى چند معنا احتمال رود، اين معانى را «وجوه» گويند، و هنگامی که چند لفظ (كلمه يا جمله) يك معناى تقريبى واحد را افاده كنند، آنها را به خاطر اینکه در معنا نظیر یکدیگرند، «نظائر» گویند.

جلال الدین سیوطی در تعريف وجوه چنين گويد: «فالوجوه للفظ المشترك الذى يستعمل في عدة معان، كلفظ الاُمّة»؛ وجوه لفظ مشتركى را گويند كه در چند معنا به كار مى رود. و در تعريف نظائر گويد: «والنظائر، كالالفاظ المتواطئة»؛ نظائر الفاظى را گويند كه با يكديگر هم آهنگ و هم تا باشند.

نمونه ای که سيوطى برای «وجوه» می آورد، لفظ امت است كه به سه معنا آمده: ملت، طريقت و مدت:

  • امت به معناى ملت، در آيه: «وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا» (سوره بقره، 143)، (اين چنين است كه ما شمار را ملتى ميانه قرار داديم).
  • امت به معناى طريقت، در آيه: « إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّقْتَدُونَ» (سوره زخرف، 23)، (ما پدرانمان را بر طريقتى [روشى] يافتيم و ما همان را دنبال مى كنيم).
  • امت به معناى مدت، در آيه: «وَقَالَ الَّذِي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ» (سوره یوسف، 45)، (و آن كس از آن دو (زندانى) كه نجات يافته و پس از مدتى (يوسف را) به خاطرآورده بود، گفت...).

همچنین نمونه برای «نظائر»، سه کلمه قلب و عقل و لُبّ است که هر سه يک معنای شبیه به هم دارند: نيروى ادراک و انديشيدن، چنانچه در آيات زير است:

  • «إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ». (سوره ق، 37)
  • «وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ». (سوره ملک، 10)
  • «إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِأُوْلِي الْأَلْبَابِ». (سوره زمر، 21)

بحث وجوه و نظائر در مورد جملات نیز صدق می کند. یعنی گاهی یک جمله وجوه معنایی مختلف دارد. یا چند جمله متفاوت، معنایی شبیه به هم دارند. برای وجوه معنایی مختلف یک جمله، می‌توان جمله «أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ» (سوره انفال، 24) را نام برد که برای آن حدود پنج وجه معنایی ذکر شده است.

همچنین برای «نظائر»، جمله هایی مانند: «طَبعَ اللّهُ عَلى قلوبِهم» (سوره نحل، 108)، «خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ» (سوره بقره، 7)، «وَعَلَىٰ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ» (سوره بقره، 7)، «قَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ» (سوره بقره، 88)، «صَرَفَ اللهُ قُلُوبَهُمْ» (سوره توبه، 127)، «أَعْيُنُهُمْ فِي غِطَاءٍ» (سوره کهف، 101) و «أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ» (سوره صف، 5) را می توان مثال زد، كه تمامى اين تعابير، يک معنا را مى رساند: كج انديشى و كج بينى و كج روى كه برخلاف فطرت انجام گرفته است.

پیشینه بحث وجوه و نظائر

در اين زمينه كتاب ها و رساله هاى فراوانى نوشته شده و نيز تأليفاتى با عنوان «غريب القرآن» يا «تأويل مشكل القرآن» ارائه شده است. پيشينيان در اين زمينه كوشش فراوانى نموده و براى حل مشكلات قرآنى آثار نفيسى از خود به يادگار گذارده اند. ظاهرا اولين كسى كه در اين وادى قدم نهاد، مقاتل بن سلیمان (متوفى 150 ق) از تابعین است.

به گفته سيوطى (متوفى 911 ق)، ابوالفرج اصفهانی (متوفى 597 ق) محدث و مفسر معروف و ابن فارس لغوی و ديگران در اين زمينه كتابهايى نوشته اند.

عمده ترين كتاب موجود در اين زمينه، كتاب «وجوه و نظائر» نوشته ابوالفضل حبيش بن ابراهيم تفليسى (متوفى حدود سال 600 ق) به فارسى است.

منابع

  • علوم قرآنی، محمدهادی معرفت.
قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن (اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن