حوزه علميه قم: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش جزیی)
(ویرایش)
 
(۵ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
[[پرونده:450px-فیضیه.jpg]]
+
'''«حوزه علمیه قم»'''، مجموعۀ مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر [[قم]] است که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی [[شیعه]] و برخی وظایف دیگر مانند اخذ وجوهات شرعی و ساماندهی هزینه کردن آن و نظارت بر تبلیغات و امور دینی کشور را بر عهده دارد. از هنگام پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ شمسی در [[ایران]]، این [[حوزه علمیه|حوزه علمیه]] به گونه غیر رسمی بر کار دولتهای جمهوری اسلامی نیز نظارت داشته و بسیاری از روحانیان آموزش دیده در این حوزه، مسئولیتهای اجرایی و قضایی بر عهده گرفته‌اند.
−
'''حوزه علمیه قم'''، مجموعۀ دست‌اندرکاران، مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر [[قم]] که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی شیعه و برخی وظایف دیگر مانند اخذ وجوهات شرعی و ساماندهی به هزینه کردن آن و نظارت بر تبلیغات و امور دینی کشور را بر عهده دارند. از هنگام پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ شمسی در ایران، حوزه علمیه قم به گونه غیر رسمی بر کار دولتهای جمهوری اسلامی نیز نظارت داشته و بسیاری از روحانیان آموزش دیده در این حوزه، مسئولیتهای اجرایی و قضایی بر عهده گرفته‌اند.<br />
+
[[پرونده:حوزه قم.jpg|بندانگشتی|]]
−
گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان شیعی در [[قرن دوم]]، شهر قم را به یکی از شهرهای [[مسلمان]] نشین‌شیعه مذهب تبدیل کرد. در دو قرن نخست [[قمری|هجری]]، برخی از اصحاب [[امام صادق(ع)]] و [[امام رضا(ع)]] در این شهر حضور داشتند. [[خاندان برقی]]، [[خاندان حمیر|حِمْیری]]، [[ابراهیم بن هاشم قمی]]، [[ابن متیل|ابن مَتّیل]]/ مُتَّیل، [[خاندان ابن بابویه|ابن بابویه]] از خاندان‌های شیعی [[قرن سوم]] در قم بودند. علاوه بر خاندان‌های دانش پرور، آنچه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار [[علویان]] و [[سادات]] در این شهر بود. قمی‌ها با [[امامان شیعه|امامان معصوم]](ع) ارتباط نزدیک در قالب نامه‌نگاری داشتند.
+
==تاریخچه حوزه علمیه قم==
  
−
در قم همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها تدریس می‌شد و [[علوم قرآنی]]، [[علم کلام|کلام]]، تاریخ و جغرافیا، [[علم رجال|تراجم]] و [[علم رجال]] و [[حدیث|علم حدیث]] از علوم متداول در حوزه علمیه قم بود و بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی [[غلات]] سامان می‌یافت. سبب اصلی پیوند حوزه قم با مسائل اجتماعی و سیاسی به این خاطر بود که قم شهری یکپارچه شیعه نشین بوده است. ازاین رو هم والیان و هم قاضیان از میان شیعیان که اکثریت را در اختیار داشته‌اند، برگزیده می‌شدند.
+
گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان [[شیعه|شیعی]] در قرن دوم، شهر [[قم]] را به یکی از شهرهای [[مسلمان]]<nowiki/>نشین‌ شیعه مذهب تبدیل کرد. در دو قرن نخست هجری، برخی از اصحاب [[امام صادق(ع)]] و [[امام رضا(ع)]] در این شهر حضور داشتند. خاندان [[برقى|برقی]]، [[عبدالله بن جعفر حمیری|حِمْیری]]، [[ابراهیم بن هاشم قمی]]، [[حسن بن متیل قمی|ابن مَتّیل]] (مُتَّیل)، [[علی بن حسین بن بابویه قمی|ابن بابویه]] از خاندان‌های شیعی قرن سوم در قم بودند. علاوه بر خاندان‌های دانش پرور، آنچه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار [[علویان]] و [[سادات]] در این شهر بود. قمی‌ها با [[ائمه اطهار|امامان معصوم]](ع) ارتباط نزدیک در قالب نامه‌نگاری داشتند.
  
−
حوزه علمیه قم قدیم که به ویژه در سده‌های سوم و چهارم شکوه فراوان یافته بود، با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در [[ری]] و سپس [[بغداد]] و به ویژه به علت قدرت یافتن [[سلجوقیان]] سنّی مذهب در سده پنجم، از شکوه پیشین آن کاسته شد. با حمله [[مغول|مغولان]] به [[قم]] و [[کاشان]] و خونریزی و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ حوزه قم نیز روی به زوال نهاد. حمایت‌های کمابیش مداوم [[صفویان]] از علما و مذهب [[شیعه]]، که از عوامل رشد و رونق حوزه‌های شیعی در [[قزوین]] و [[اصفهان]] بود، شامل قم، نیز می‌شد. در سرتاسر دوره صفوی علمای شیعه و لو برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالا تدریس کرده‌اند. در [[قرن سیزدهم]] نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهمترین و مشهورترین آنان [[میرزای قمی|شیخ ابوالقاسم قمی]] (متوفی ۱۲۳۱)، معروف به میرزای قمی، است.
+
در قم همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها تدریس می‌شد و [[علوم قرآنی]]، [[علم کلام|کلام]]، [[تاریخ]] و جغرافیا، تراجم و [[علم رجال]] و [[حدیث|علم حدیث]] از علوم متداول در حوزه علمیه قم بود و بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی [[غلات]] سامان می‌یافت.  
  
 +
حوزه علمیه قم قدیم که به ویژه در سده‌های سوم و چهارم قمری شکوه فراوان یافته بود، با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس [[بغداد]] و به ویژه به علت قدرت یافتن سلجوقیان [[اهل سنت|سنّی]] مذهب در سده پنجم، از شکوه پیشین آن کاسته شد. 
  
−
==تاریخچه==
+
گزارش‌های دو نویسنده [[شیعه]] اهل ری یعنی [[شیخ منتجب الدین رازی|منتجب الدین رازی]] و عبدالجلیل قزوینی رازی از زندگی نامه علما و وضع علمی و آموزش این شهر، نشان می‌دهد که مخصوصاً در قرن ششم، این حوزه به سال‌های رونق پیشین خود نزدیک شده بود. چنانکه گذشت از خاندان دعویدار قمی در سده‌های پنجم تا هفتم عالمان بسیاری برخاستند که چند تن آنان به منصب قضای شهر دست یافتند. 
  
−
قدمت بسیار زیاد حوزه علمیه قم، حاصل دیرینگی مذهب [[شیعه]] در این شهر است که با مهاجرت افراد قبیله اشعریون از [[کوفه]] به [[قم]] پیوند وثیق دارد.<ref>ر.ک:قمی، ص۲۴۰</ref> گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان شیعی در سده دوم، شهر قم را به زودی به یکی از شهرهای [[مسلمان]] نشین شیعه مذهب تبدیل کرد. بررسی زندگی نامه محدّثان و علمای اهل تشیع که در سده دوم، یا حتی اول، در قم زندگی می‌کردند، نشاندهنده تکوین [[حوزه علمیه]] شیعی در این شهر از نخستین دهه‌های سده دوم هجری است. از فهرست ۹۱ تن از دانشمندان و محدّثان خاندان اشعری در قم در فاصله سده اول تا چهارم<ref>مهاجر، ص۱۹۲- ۱۹۵</ref> ۳۳ تن در قرن دوم می‌زیسته‌اند که این رقم خود نشان می‌دهد که از اواخر [[قرن اول]] و در طول قرن دوم حوزه قم کاملا فعال بوده است.
+
بیرون از این خاندان، دانشمندان دیگری نیز این حوزه را رونق بخشیدند. یکی از فقهای مشهور قم در قرن ششم حسن بن حَسّولة بن صالحان قمی خطیب جامع عتیق قم از شاگردان [[ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمى|شاذان بن جبرئیل قمی]] بود.<ref>محمدباقر مجلسی، ج ۱۰۶، ص۴۲</ref> فقیه صاحب فتوا، قاضی ابوابراهیم بابویی، نیز در نیمه نخست سده ششم در قم مطابق مذهب [[اهل البیت|اهل بیت]](ع) حکم می‌کرد.<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹</ref> همچنین محمد بن علی نیشابوری، استادِ فضل اللّه بن علی حسنی راوندی (متوفی ح ۵۵۰)، در حوزه قم فعالیت داشت و صاحب چند اثر از جمله الحدود و الموجَز فی النحو بود.<ref>منتجب الدین رازی، ص۱۰۲ـ ۱۰۳؛عبدالجلیل قزوینی، ص۲۱۲؛امین، ج ۸، ص۴۰۸</ref> زین الدین امیرة بن شرف شاه حسینی نیز از فقهایی بود که به امر قضا و تدریس اشتغال داشت و مدرسه‌ای نیز به نام او در قم دایر بود.<ref>منتجب الدین رازی، ص۳۶؛عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵، ۴۵۹؛ قس ابن حجر عسقلانی، ج ۲، ص۲۱۸ که نامش را امیربن شرف شاه الشریف الحسنی القمی ضبط کرده است</ref>
  
−
==دانشمندان شیعی قرن اول و دوم==
+
به تصریح عبدالجلیل قزوینی<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵</ref> در این شهر کتابخانه‌ها انباشته از کتب طوایف مختلف، و کرسی‌ها و حلقه‌های درس دایر بود. وی از ده مدرسه آباد در قم نام برده است، از جمله: مدرسه سعد، اثیرالملک، شهید سعیدعزالدین مرتضی، ظهیرالدین عبدالعزیز، ابوالحسن کمیج، و مدرسه شمس الدین مرتضی. همچنین در بارگاه [[فاطمه معصومه]] نیز علوم دینی تدریس می‌شد و این مزار اوقافی داشت که هزینه طلاب و استادان و مدرّسان از آن تأمین می‌شد.<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵</ref>
−
[[ابوبکربن عبداللّه اشعری]] (زنده در اواخر قرن اول)، محدّث و صحابی [[امام صادق]](ع) از جمله دانشمندان خاندان اشعری در قم است که از نسل او دانشمندان بسیاری پدید آمدند.<ref>برقی، ص۴۳؛ قمی، ص۲۴۱؛ مهاجر، ص۲۶</ref> نیای ابوبکر بن عبداللّه، [[سعدبن مالک]]، سرسلسله مهاجران خاندان اشعری به قم بوده است.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۱۶</ref> یازده تن دیگر از فرزندان [[عبداللّه بن سعد اشعری]] نیز از راویان و محدّثان سده دوم هجری بوده‌اند<ref>قمی، ص۲۷۸</ref> از جمله: موسی بن عبداللّه بن سعد اشعری (زنده در ۱۱۴)، صحابی امام صادق(ع) که پیشگام تبلیغ و ترویج مذهب شیعه در قم بود؛<ref>برقی، ص۳۰؛ قمی،ص ۲۷۸</ref> [[یسَع بن عبداللّه]] (زنده در ۱۱۴) از راویان امام صادق(ع)<ref>قمی، ص۲۷، ۲۴۱؛ خویی، ج۲۰، ص۱۲۵</ref> [[یعقوب بن عبداللّه]] (زنده در ۱۱۴) صحابی امام صادق(ع)؛<ref>برقی، ص۲۸؛ یاقوت حموی، ذیل «قم»؛ مهاجر، ص۱۸۶ـ ۱۸۷</ref> [[ادریس بن عبداللّه]] (زنده در ۱۸۳)، صحابی امام صادق(ع).<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۶۰؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۱۶۳</ref> یکی دیگر از دانشمندان اشعری در قرن دوم [[عبدالعزیزبن مهتدی بن محمد]] (زنده در ۱۸۳) بود. وی از جانب [[امام رضا]](ع) وکالت داشته و نامش در اسنادِ دستکم شانزده [[حدیث]] در [[کتب اربعه]] حدیثی شیعه آمده است.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۶۰؛ مهاجر، ص۹۶</ref>
 
  
 +
با حمله مغولان به قم و کاشان و خونریزی و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ قمری<ref>ر.ک:ابن اثیر، ج ۱۲، ص۴۱۹</ref> حوزه قم نیز روی به زوال نهاد. [[آقا بزرگ طهرانی]] از عالمانی که نسبت «قمی» داشته‌اند، در قرن ششم ۳۴ نفر<ref>ر.ک:طبقات: الثقات، ص۲۲۵ـ۲۲۶</ref> قرن هفتم ۳ نفر<ref>الحقائق، ص۱۶۵</ref> و در قرن نهم ۷ نفر<ref>الضیاء، ص۱۱۰</ref> را نام برده است. این رقم، رکود حوزه علمیه قم را در این دوره‌ها به خوبی به تصویر می‌کشد.
  
−
==دانشمندان شیعی قرن سوم==
+
در این دوره دیگر از مدارس متعدد و پررونق قم سده ششم خبری نیست. با این همه فعالیت‌های این حوزه، با افت و خیز بسیار زیاد، کمابیش تداوم یافته است. [[ابن طاووس]] (۶۴۷ـ۶۹۳)<ref>ابن طاووس، ص۱۳۱</ref> از مدرسه‌ای به نام رضویه در قم یاد کرده که در روزگار او باقی و دایر بوده است. احتمالا مدرسه‌ای که امروزه با نام مدرسه رضویه در منطقه بازار قدیم قم واقع است یادگاری از همان مدرسه است.
−
شمار علمای شیعه در قرن سوم همچنان روی به افزایش داشته، چنانکه بنابر فهرست پیش گفته<ref>مهاجر، ص۱۹۲ـ۱۹۵</ref> ۴۴ تن در این قرن می‌زیسته‌اند. این رقم اگر در کنار شمار دانشمندان خاندان‌های دیگر از قرن سوم به بعد، مانند [[خاندان برقی]]، [[خاندان حمیر|حِمْیری]]، [[ابراهیم بن هاشم قمی]]، [[ابن مَتّیل]]/ مُتَّیل، [[خاندان ابن بابویه|ابن بابویه]] و دیگر خاندان‌های دانش پرور نهاده شود، گسترش سریع حوزه قم را در قرون سوم به بعد به خوبی نشان می‌دهد. سرسلسله و نخستین دانشمند [[خاندان برقی|خاندان برقی]]، [[محمد بن خالد برقی|ابوعبداللّه محمدبن خالدبن عبدالرحمان برقی]] (زنده قبل از ۲۲۰) از اصحاب [[امام کاظم]](ع) و [[امام رضا]](ع) راوی و محدّث معروف سده دوم و اوایل قرن سوم بوده است. فرزند محمد بن خالد برقی، [[احمد بن محمد بن خالد برقی|احمد بن محمد]] نامدارترین دانشمند این خاندان است.
 
  
−
مشهورترین فرد [[خاندان حمیری]]، [[عبدالله بن جعفر حمیری|ابوالعباس عبداللّه بن جعفر حِمیری]] (متوفی ح ۳۱۰)، از راویان [[امام هادی علیه‌السلام|امام هادی]](ع) و [[امام حسن عسکری|امام عسکری]](ع) بوده که در [[کتب اربعه]] فقهی شیعی بیش از ۱۸۰ حدیث به نقل از وی آمده است. او کتاب‌های بسیاری از جمله [[قرب الاسناد]] را نوشته است.<ref>نجاشی، ج۲، ص۱۸ـ۱۹؛ طوسی، رجال طوسی، ص۳۸۹، ۴۰۰؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص۲۳۸</ref> فرزندش، ابوجعفر محمد نیز از راویان سرشناس و موثق و صاحب تألیفاتی بوده و با [[امام زمان(ع)|امام عصر(عج)]] مکاتبه کرده است.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۳</ref>
+
اما حمایت‌های کمابیش مداوم [[صفویان]] از علما و مذهب [[شیعه]]، که از عوامل رشد و رونق حوزه‌های شیعی در قزوین و [[اصفهان]] بود، شامل قم، نیز می‌شد. در سرتاسر دوره صفوی علمای شیعه ولو برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالا تدریس کرده‌اند. در قرن سیزدهم نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهمترین و مشهورترین آنان [[میرزای قمی|شیخ ابوالقاسم قمی]] (متوفی ۱۲۳۱) معروف به «میرزای قمی» است.  
  
−
[[ابراهیم بن هاشم قمی|ابواسحاق ابراهیم بن هاشم قمی]] (زنده در ۲۴۷) نیز سرسلسله خاندانی علمی در حوزه قم بود. وی اصالتآ کوفی و شاگرد [[یونس بن عبدالرحمان]] و از پیشگامان علم حدیث در قم بود. وی را نخستین محدّثی دانسته‌اند که احادیث کوفیان را در قم نشر داده است.<ref>نجاشی، ج۱، ص۸۹؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۱۱ـ ۱۲</ref> فرزندش، [[علی بن ابراهیم قمی|علی بن ابراهیم قمی]] محدّث و مفسری بسیار مشهور و از مشایخ کلینی بوده است.
+
قدمت بسیار زیاد حوزه علمیه قم، حاصل دیرینگی مذهب شیعه در این شهر است که با مهاجرت افراد قبیله اشعریون از [[کوفه]] به [[قم]] پیوند وثیق دارد.<ref>ر.ک:قمی، ص۲۴۰</ref> بررسی زندگی نامه [[محدث|محدثان]] و علمای اهل [[شیعه|تشیع]] که در سده دوم یا حتی اول قمری در قم زندگی می‌کردند، نشان دهنده تکوین [[حوزه علمیه]] شیعی در این شهر از نخستین دهه‌های سده دوم هجری است. از فهرست ۹۱ تن از دانشمندان و محدّثان خاندان اشعری در قم در فاصله سده اول تا چهارم<ref>مهاجر، ص۱۹۲- ۱۹۵</ref> ۳۳ تن در قرن دوم می‌زیسته‌اند که این رقم خود نشان می‌دهد که از اواخر قرن اول و در طول قرن دوم حوزه قم کاملا فعال بوده است.
  
−
فرزندان مَتّیل/ مُتَّیل قمی نیز در شمار محدّثان برجسته بوده‌اند. [[حسن بن متّیل]] (زنده پس از ۳۰۰) مصنف و محدّث مشهوری در قم بوده و کتابی به نام نوادر داشته است.<ref>نجاشی، ج۱، ص۱۵۵؛ منعّل قمی، ص۳۷</ref> برادرش [[علی بن متیل]]، از مشایخ [[شیخ صدوق]] بوده است.<ref>نائینی، ریاض المحدثین، ص۴۹۵</ref> احمدبن متّیل و فرزندش جعفربن احمد نزد ابوجعفر [[محمد بن عثمان عمری|محمدبن عثمان عَمْری]]، دومین نایب خاص [[امام زمان]](عج) آن چنان قدر و اعتباری داشته‌اند که برخی از علمای شیعه تقریباً مطمئن بودند که پس از محمدبن عثمان، نیابت خاصه به یکی از این دو تن خواهد رسید.<ref>طوسی، ۱۴۱۷، ص۳۶۹</ref>
+
==عالمان و بزرگان حوزه قم==
  
−
===خاندان ابن بابویه===
+
===نخستین علمای شیعه قم===
−
اما بلندآوازه‌ترین خاندان حوزه قم و سپس [[حوزه علمیه ری|ری]] [[خاندان ابن بابویه]] است. خاندان ابن بابویه تا اواخر سده ششم در حوزه‌های قم و ری نامی بلند داشته‌اند. [[منتجب الدین رازی]] آخرین دانشمند این خاندان نیز مانند نخستین دانشمند این خاندان، [[کنیه]] ابن بابویه و نام علی داشته است. [[علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی|ابوالحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی]] (متوفی ۳۲۹) محدّثی بزرگ بوده و [[نجاشی]]<ref>نجاشی، ج ۱، ص۸۹ـ۹۰</ref> وی را شیخ و [[فقیه]] قمیان خوانده و کتاب‌های او را که بسیاری از آنها در احکام فقهی است، نام برده است. فرزندش ابوعبداللّه حسین بن علی نیز همانند پدر کنیه ابن بابویه داشت و از پدرش اجازه نقل [[حدیث]] داشته است.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۱۸۹</ref> او خود گفته که پیش از بیست سالگی مجلس تدریس داشته و حاضرجوابی او در حل احکام فقهی، مستمعان را شگفت زده می‌کرد.<ref>طوسی، ۱۴۱۷، ص۳۲۱</ref> فرزند دیگر ابوالحسن علی بن حسین، [[شیخ صدوق|ابوجعفر محمدبن علی]] معروف به شیخ صدوق و ابن بابویه، معروف‌ترین عضو این خاندان علمی است. کتاب [[من لا یحضره الفقیه|مَن لایحضُرُه الفقیه]]، یکی از [[کتب اربعه]] حدیثی ـ فقهی شیعه از نوشته‌های اوست.<ref>طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۴۴۲ـ۴۴۳</ref> شیخ صدوق را در واقع می‌توان نماد و برجسته‌ترین چهره حوزه قم و سپس ری ـ که پس از ۳۳۹ به آنجا مهاجرت کردـ<ref>ر.ک:ابن بابویه، مقدمه عبدالرحیم ربانی شیرازی، ص۱۸ـ۱۹</ref> دانست.
+
ابوبکر بن عبداللّه اشعری (زنده در اواخر قرن اول)، [[محدث]] و صحابی [[امام صادق]](ع) از جمله دانشمندان خاندان اشعری در [[قم]] است که از نسل او دانشمندان بسیاری پدید آمدند.<ref>برقی، ص۴۳؛ قمی، ص۲۴۱؛ مهاجر، ص۲۶</ref> نیای ابوبکر بن عبداللّه، سعد بن مالک، سرسلسله مهاجران خاندان اشعری به قم بوده است.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۱۶</ref>  
  
−
==حضور علویان و سادات==
+
یازده تن دیگر از فرزندان عبداللّه بن سعد اشعری نیز از راویان و محدّثان سده دوم هجری بوده‌اند<ref>قمی، ص۲۷۸</ref> از جمله: موسی بن عبداللّه بن سعد اشعری (زنده در ۱۱۴)، صحابی امام صادق(ع) که پیشگام تبلیغ و ترویج مذهب [[شیعه]] در قم بود؛<ref>برقی، ص۳۰؛ قمی،ص ۲۷۸</ref> یسَع بن عبداللّه (زنده در ۱۱۴) از راویان امام صادق(ع)<ref>قمی، ص۲۷، ۲۴۱؛ خویی، ج۲۰، ص۱۲۵</ref> یعقوب بن عبداللّه (زنده در ۱۱۴) صحابی امام صادق(ع)؛<ref>برقی، ص۲۸؛ یاقوت حموی، ذیل «قم»؛ مهاجر، ص۱۸۶ـ ۱۸۷</ref> [[ادریس بن عبدالله اشعری قمی|ادریس بن عبداللّه]] (زنده در ۱۸۳)، صحابی امام صادق(ع).<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۶۰؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۱۶۳</ref>  
−
گذشته از این خاندان‌های دانش پرور، آنچه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار علویان و سادات در این شهر بود، علویان دست کم به دو طریق به رونق این حوزه یاری رساندند. نخست آنکه از میان آنان دانشمندان زیادی در طول تاریخ حوزه قم ظهور کردند و دیگر اینکه مزار آنان که سخت مورد احترام مردم بود ضمن تقدس بخشیدن به قم، به کانونی برای تدریس و تعلیم علوم دینی طبق بیان [[امامان شیعه]] تبدیل شد.<ref>برای ستایش از قم در روایات امامان معصوم ر.ک: قمی، ص۹۰ـ۱۰۰؛ محمدباقر مجلسی، ج ۴۸، ص۳۱۷، ج ۵۷، ص۲۱۴، ۲۱۷</ref> در رأس علویان قم باید از خواهر [[امام رضا]](ع)، [[حضرت معصومه|حضرت فاطمه معصومه]](س) نام برد که در ۲۰۲ و در پی ولایتعهدی [[امام هشتم]](ع)، از [[مدینه]] عازم [[خراسان]] شد و در قم درگذشت.<ref>قمی، ص۲۱۳</ref>
 
  
−
* قمی در تاریخ قم<ref>تاریخ قمی، ص۲۲۴ـ۲۲۸</ref> از چند عالم و فقیه علوی که نسلشان از طریق [[علی بن جعفر عریضی|علی بن جعفر عُریضی]] به [[امام صادق(ع)]] می‌رسد نام برده است.
+
یکی دیگر از دانشمندان اشعری در قرن دوم عبدالعزیز بن مهتدی بن محمد (زنده در ۱۸۳) بود. وی از جانب [[امام رضا]](ع) وکالت داشته و نامش در اسنادِ دست کم شانزده [[حدیث]] در [[کتب اربعه]] حدیثی شیعه آمده است.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۶۰؛ مهاجر، ص۹۶</ref>
−
*همچنین در منابع از نسل [[امام کاظم|امام موسی بن جعفر]](ع)، به فاصله پنج پشت، از [[محمدبن موسی بن اسحاق]] با تعبیر فقیه یاد شده است.<ref>ر.ک:نائینی، انوار المشعشعین، ج ۱، ص۵۱۷</ref>
 
−
* [[موسی مبرقع|موسی مبرقَع]] فرزند [[امام جواد]](ع) از فضلایی بود که به قم مهاجرت کرد.<ref>قمی، ص۲۱۵</ref> فرزندان او در قم شهرت رضوی یافتند.<ref>ابن عنبه، ص۲۳۰</ref> فرزندش، احمدبن موسی، پسری به نام [[ابوالحسن موسی بن احمد]] (زنده در ۳۷۱)داشت. وی دانشمندی فروتن و مردمدار بود و درایت وی سبب شد تا با وجود جوانی، نقابت علویان قم، [[آوه]] و [[کاشان]] و [[خورزن]] به او سپرده شود. در زمان او شمار سادات در قم و اطراف از خرد و کلان، ۳۳۱ تن بوده است.<ref>قمی، ص۲۲۰</ref>
 
−
* از دیگر عالمان علوی، [[حمزة بن محمد بن احمد]] از نسل [[زید بن علی|زید بن علی بن الحسین]] است. وی از [[علی بن ابراهیم بن هاشم]] در قم حدیث شنید و خود در [[رجب]] ۳۳۹ در قم برای صدوق حدیث نقل کرد.<ref>ر.ک:ابن بابویه، ص۳۰۱</ref>
 
−
* یکی دیگر از علویان، که نویسنده تاریخ قم<ref>تاریخ قم، ص۲۲۸</ref> وی را از فقهایی شمرده‌اند که از [[امام حسن عسکری(ع)]] روایت کرده، ابوالفضل حسین بن حسن بن علی بن علی بن الحسین(ع) بوده است.<ref>برای علما و فقهای علوی دیگر در تاریخ قم ر.ک: قمی، ص۲۲۵</ref>
 
  
 +
شمار علمای شیعه در قرن سوم همچنان روی به افزایش داشته، چنانکه بنابر فهرست پیش گفته<ref>مهاجر، ص۱۹۲ـ۱۹۵</ref> ۴۴ تن در این قرن می‌زیسته‌اند. این رقم اگر در کنار شمار دانشمندان خاندان‌های دیگر از قرن سوم به بعد، مانند خاندان برقی، حِمْیری و دیگر خاندان‌های دانش پرور نهاده شود، گسترش سریع حوزه قم را در قرون سوم به بعد به خوبی نشان می‌دهد. سرسلسله و نخستین دانشمند خاندان برقی، [[محمد بن خالد برقی|ابوعبداللّه محمد بن خالد برقی]] (زنده قبل از ۲۲۰) از اصحاب [[امام کاظم]](ع) و [[امام رضا]](ع) راوی و محدّث معروف سده دوم و اوایل قرن سوم بوده است. فرزند محمد بن خالد برقی، [[احمد بن محمد بن خالد برقی|احمد بن محمد برقی]] نامدارترین دانشمند این خاندان است.
  
−
==تعداد علمای مشهور==
+
مشهورترین فرد خاندان حمیری، [[عبدالله بن جعفر حمیری|عبداللّه بن جعفر حِمیری]] (متوفی ۳۱۰)، از راویان [[امام هادی علیه‌السلام|امام هادی]](ع) و [[امام حسن عسکری|امام عسکری]](ع) بوده که در [[کتب اربعه]] فقهی شیعی بیش از ۱۸۰ حدیث به نقل از وی آمده است. او کتاب‌های بسیاری از جمله [[قرب الاسناد (کتاب)|قرب الاسناد]] را نوشته است.<ref>نجاشی، ج۲، ص۱۸ـ۱۹؛ طوسی، رجال طوسی، ص۳۸۹، ۴۰۰؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص۲۳۸</ref> فرزندش، ابوجعفر محمد نیز از راویان سرشناس و موثق و صاحب تألیفاتی بوده و با [[امام عصر|امام زمان]](ع) مکاتبه کرده است.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۳</ref>
−
گسترش کمّی حوزه قم چندان بوده که صاحب تاریخ قم،<ref>تاریخ قم، ص۱۸</ref> علمای مشهور شیعه در این شهر را از آغاز تا سده چهارم ۲۶۶ و شمار علمای سنّی را ۱۴تن ذکر کرده است. اقبال به علوم دینی، به ویژه علم حدیث، در قم چندان بوده است که [[محمدتقی مجلسی]]<ref>مجلسی، ج ۱، ص۴۷۷</ref> گفته در کتابی خوانده که در عصر [[شیخ صدوق]] ([[قرن چهارم]]) بالغ بر دویست هزار محدّث در قم می‌زیسته‌اند. مجلسی این رقم بسیار بالای محدّثان را اینگونه برای خود قابل باور ساخته است که در قم عوام و خواص همه به حفظ حدیث می‌کوشیده‌اند. این رقم در هر صورت نشانه اقبال عمومی قمیان به دانش حدیث بوده است.
 
  
 +
[[ابراهیم بن هاشم قمی|ابراهیم بن هاشم قمی]] (زنده در ۲۴۷) نیز سرسلسله خاندانی علمی در حوزه قم بود. وی اصالتا کوفی و شاگرد [[یونس بن عبدالرحمن|یونس بن عبدالرحمان]] و از پیشگامان علم حدیث در قم بود. وی را نخستین محدّثی دانسته‌اند که احادیث کوفیان را در قم نشر داده است.<ref>نجاشی، ج۱، ص۸۹؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۱۱ـ ۱۲</ref> فرزندش، [[علی بن ابراهیم قمی|علی بن ابراهیم قمی]] محدّث و مفسری بسیار مشهور و از [[مشایخ]] [[شیخ کلینی|کلینی]] بوده است.
  
−
==ارتباط نزدیک با امامان معصوم(ع)==
+
فرزندان مَتّیل قمی (مُتَّیل) نیز در شمار محدّثان برجسته بوده‌اند. [[حسن بن متیل قمی|حسن بن متّیل]] (زنده پس از ۳۰۰) مصنف و محدّث مشهوری در قم بوده و کتابی به نام نوادر داشته است.<ref>نجاشی، ج۱، ص۱۵۵؛ منعّل قمی، ص۳۷</ref> برادرش علی بن متیل، از مشایخ [[شیخ صدوق]] بوده است.<ref>نائینی، ریاض المحدثین، ص۴۹۵</ref> احمد بن متّیل و فرزندش [[جعفر بن احمد بن متیل|جعفر بن احمد متیل]] نزد [[محمد بن عثمان عمرى|محمد بن عثمان عَمروی]]، دومین [[نواب اربعه|نایب خاص]] امام زمان(عج) آن چنان قدر و اعتباری داشته‌اند که برخی از علمای شیعه تقریباً مطمئن بودند که پس از محمد بن عثمان، نیابت خاصه به یکی از این دو تن خواهد رسید.<ref>طوسی، ۱۴۱۷، ص۳۶۹</ref>
−
ارتباط نزدیک با [[امامان شیعه|امامان معصوم]](ع) در قالب نامه نگاری صورت می‌گرفته و هم در قالب مسافرت‌های علمای قم به [[عراق]] و [[حجاز]] و [[خراسان]]. از میان ۹۱ تن از علما و محدّثان اشعری قم، ۴۶ تن با یک یا چند امام معصوم(ع) ارتباط و دیدار داشته‌اند.<ref>مهاجر، ص۱۹۲ـ۱۹۵</ref> شمار قمی‌ها صحابی امامان با احتساب علمای غیراشعری از این رقم هم بالاتر می‌رود.<ref>ر.ک:طبسی، ص۱۱۸ـ ۱۲۱</ref> این ارتباط مایه اعتبار روزافزون حوزه قم شده و آن حوزه را به مرجع و معیاری در حوزه علوم اسلامی بدل کرده بوده است. به نوشته [[شیخ طوسی]]<ref>شیخ طوسی، ۱۴۱۷، ص۳۹۰؛و به نقل از او محمدباقر مجلسی، ج ۵۱، ص۳۵۹</ref> یک بار [[حسین بن روح]]، سومین نایب خاص [[امام زمان]](عج) کتابی فقهی ـ کتاب التأدیب ـ را به قم فرستاد تا فقهای آنجا نظر خود را در باب صحت و سقم مطالب آن بازگو کنند.
 
  
 +
اما بلندآوازه‌ترین خاندان حوزه قم و سپس ری، خاندان ابن بابویه است. خاندان ابن بابویه تا اواخر سده ششم در حوزه‌های قم و ری نامی بلند داشته‌اند. [[شیخ منتجب الدین رازی|منتجب الدین رازی]] آخرین دانشمند این خاندان نیز مانند نخستین دانشمند این خاندان، [[کنیه]] ابن بابویه و نام علی داشته است. [[علی بن حسین بن بابویه قمی|علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی]] (متوفی ۳۲۹) محدّثی بزرگ بوده و [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]<ref>نجاشی، ج ۱، ص۸۹ـ۹۰</ref> وی را شیخ و [[فقیه]] قمیان خوانده و کتاب‌های او را که بسیاری از آنها در [[احکام شرعی|احکام]] فقهی است، نام برده است. فرزندش [[حسین بن علی بن حسین بابویه قمی|حسین بن علی قمی]] نیز همانند پدر کنیه ابن بابویه داشت و از پدرش [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] نقل [[حدیث]] داشته است.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۱۸۹</ref> او خود گفته که پیش از بیست سالگی مجلس تدریس داشته و حاضرجوابی او در حل احکام فقهی، مستمعان را شگفت زده می‌کرد.<ref>طوسی، ۱۴۱۷، ص۳۲۱</ref> فرزند دیگر علی بن حسین بابویه، [[شیخ صدوق|ابوجعفر محمد بن علی]] معروف به «شیخ صدوق»، معروف‌ترین عضو این خاندان علمی است. کتاب [[من لا یحضره الفقیه|مَن لایحضُرُه الفقیه]]، یکی از [[کتب اربعه]] حدیثی ـ فقهی شیعه از نوشته‌های اوست.<ref>طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۴۴۲ـ۴۴۳</ref> شیخ صدوق را در واقع می‌توان نماد و برجسته‌ترین چهره حوزه قم و سپس ری ـ که پس از ۳۳۹ به آنجا مهاجرت کردـ<ref>ر.ک:ابن بابویه، مقدمه عبدالرحیم ربانی شیرازی، ص۱۸ـ۱۹</ref> دانست.
  
−
==دانش ها==
+
===حضور سادات و علویان===
−
بر پایه منابع گوناگون می‌توان دریافت که در حوزه قم تقریبآ همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها ـ البته باتوجه به ابتدایی بودن مراحل پاره‌ای از آن علم‌ها تدریس می‌شد. [[ابوجعفر برقی]] (متوفی ۲۷۴ یا ۲۸۰) در علوم ادبی و بلاغی تبحر داشت. وی در این حوزه دو کتاب به نامهای الشعر و الشعراء و النحو را تألیف کرد.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶</ref> یکی از شاگردان او، ابوعبداللّه محمدبن عبیداللّه (عبداللّه) ملقب به ماجیلویه نیز فقیهی ادیب بود.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۱</ref> دیگر استاد برجسته علوم ادبی در حوزه قم ابوعلی احمدبن اسماعیل ملقب به سمکه بود. وی چند کتاب داشت که [[نجاشی]]<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۴۶</ref> آنها را بی‌مانند خوانده است.
+
گذشته از این خاندان‌های دانش پرور، آنچه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار [[علویان]] و [[سادات]] در این شهر بود، علویان دست کم به دو طریق به رونق این حوزه یاری رساندند. نخست آنکه از میان آنان دانشمندان زیادی در طول تاریخ حوزه قم ظهور کردند و دیگر اینکه مزار آنان که سخت مورد احترام مردم بود ضمن تقدس بخشیدن به قم، به کانونی برای تدریس و تعلیم علوم دینی طبق بیان [[ائمه اطهار|امامان]] شیعه تبدیل شد.<ref>برای ستایش از قم در روایات امامان معصوم ر.ک: قمی، ص۹۰ـ۱۰۰؛ محمدباقر مجلسی، ج ۴۸، ص۳۱۷، ج ۵۷، ص۲۱۴، ۲۱۷</ref> در رأس علویان قم باید از خواهر [[امام رضا]](ع)، [[حضرت معصومه|حضرت فاطمه معصومه]](س) نام برد که در سال ۲۰۲ و در پی [[ولایت عهدی امام رضا علیه السلام|ولایتعهدی]] امام هشتم(ع)، از [[مدینه]] عازم [[خراسان]] شد و در قم درگذشت.<ref>قمی، ص۲۱۳</ref>
 +
 
 +
قمی در تاریخ قم<ref>تاریخ قمی، ص۲۲۴ـ۲۲۸</ref> از چند عالم و فقیه علوی که نسلشان از طریق علی بن جعفر عُریضی به [[امام صادق(ع)]] می‌رسد نام برده است. همچنین در منابع از نسل [[امام کاظم|امام موسی بن جعفر]](ع)، به فاصله پنج پشت، از محمد بن موسی بن اسحاق با تعبیر [[فقیه]] یاد شده است.<ref>ر.ک:نائینی، انوار المشعشعین، ج ۱، ص۵۱۷</ref>
 +
 
 +
[[موسی مبرقع|موسی مبرقَع]] فرزند [[امام جواد]](ع) از فضلایی بود که به قم مهاجرت کرد.<ref>قمی، ص۲۱۵</ref> فرزندان او در قم شهرت رضوی یافتند.<ref>ابن عنبه، ص۲۳۰</ref> فرزندش، احمدبن موسی، پسری به نام ابوالحسن موسی بن احمد (زنده در ۳۷۱) داشت. وی دانشمندی فروتن و مردمدار بود و درایت وی سبب شد تا با وجود جوانی، نقابت علویان قم، کاشان و خورزن به او سپرده شود. در زمان او شمار سادات در قم و اطراف از خرد و کلان، ۳۳۱ تن بوده است.<ref>قمی، ص۲۲۰</ref>
 +
 
 +
از دیگر عالمان علوی، حمزة بن محمد بن احمد از نسل [[زید بن علی بن الحسین]] است. وی از [[علی بن ابراهیم قمی|علی بن ابراهیم بن هاشم]] در قم حدیث شنید و خود در [[رجب]] ۳۳۹ در قم برای [[شیخ صدوق]] حدیث نقل کرد.<ref>ر.ک:ابن بابویه، ص۳۰۱</ref>
 +
 
 +
یکی دیگر از علویان، که نویسنده تاریخ قم<ref>تاریخ قم، ص۲۲۸</ref> وی را از فقهایی شمرده‌ که از [[امام حسن عسکری(ع)]] روایت کرده اند، حسین بن حسن بن علی بن علی بن الحسین(ع) بوده است.<ref>برای علما و فقهای علوی دیگر در تاریخ قم ر.ک: قمی، ص۲۲۵</ref>
 +
 
 +
===تعداد علمای مشهور===
 +
گسترش کمّی حوزه قم چندان بوده که صاحب تاریخ قم،<ref>تاریخ قم، ص۱۸</ref> علمای مشهور [[شیعه]] در این شهر را از آغاز تا سده چهارم ۲۶۶ تن و شمار علمای [[اهل سنت|سنّی]] را ۱۴ تن ذکر کرده است. اقبال به علوم دینی، به ویژه علم [[حدیث]]، در قم چندان بوده است که [[محمدتقی مجلسی]] گفته در کتابی خوانده که در عصر [[شیخ صدوق]] (قرن چهارم) بالغ بر دویست هزار [[محدث]] در قم می‌زیسته‌اند.<ref>مجلسی، ج ۱، ص۴۷۷</ref> مجلسی این رقم بسیار بالای محدّثان را اینگونه برای خود قابل باور ساخته است که در قم عوام و خواص همه به حفظ حدیث می‌کوشیده‌اند. این رقم در هر صورت نشانه اقبال عمومی قمیان به دانش حدیث بوده است.
 +
===ارتباط با امامان معصوم===
 +
ارتباط نزدیک با [[ائمه اطهار|امامان معصوم]](ع) در قالب نامه نگاری صورت می‌گرفته و هم در قالب مسافرت‌های علمای [[قم]] به [[عراق]] و [[حجاز]] و [[خراسان]]. از میان ۹۱ تن از علما و محدّثان اشعری قم، ۴۶ تن با یک یا چند امام معصوم(ع) ارتباط و دیدار داشته‌اند.<ref>مهاجر، ص۱۹۲ـ۱۹۵</ref> شمار قمی‌های صحابی ائمه با احتساب علمای غیراشعری از این رقم هم بالاتر می‌رود.<ref>ر.ک:طبسی، ص۱۱۸ـ ۱۲۱</ref> این ارتباط مایه اعتبار روزافزون حوزه قم شده و آن حوزه را به مرجع و معیاری در حوزه [[علوم اسلامی]] بدل کرده بوده است. به نوشته [[شیخ طوسی]]<ref>شیخ طوسی، ۱۴۱۷، ص۳۹۰؛و به نقل از او محمدباقر مجلسی، ج ۵۱، ص۳۵۹</ref> یک بار [[حسین بن روح]]، سومین نایب خاص [[امام زمان]](عج) کتابی فقهی ـ کتاب التأدیب ـ را به قم فرستاد تا فقهای آنجا نظر خود را در باب صحت و سقم مطالب آن بازگو کنند.
 +
==علوم اسلامی رایج در حوزه قم==
 +
بر پایه منابع گوناگون می‌توان دریافت که در حوزه قم تقریبا همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها ـ البته باتوجه به ابتدایی بودن مراحل پاره‌ای از آن علم‌ها تدریس می‌شد. [[احمد بن محمد بن خالد برقى|ابوجعفر احمد برقی]] (متوفی ۲۷۴ یا ۲۸۰) در علوم ادبی و [[بلاغت|بلاغی]] تبحر داشت. وی در این حوزه دو کتاب به نامهای «الشعر و الشعراء» و «النحو» را تألیف کرد.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶</ref> یکی از شاگردان او، محمدبن عبیداللّه (عبداللّه) ملقب به ماجیلویه نیز فقیهی ادیب بود.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۱</ref> دیگر استاد برجسته علوم ادبی در حوزه قم ابوعلی احمد بن اسماعیل ملقب به سمکه بود. وی چند کتاب داشت که [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۴۶</ref> آنها را بی‌مانند خوانده است.
  
 
===علوم قرآنی===
 
===علوم قرآنی===
−
علوم [[قرآن|قرآنی]] نیز محل توجه حوزه قم بود. [[ابوطالب عبداللّه بن صلت قمی]] از راویان [[امام رضا]](ع) کتابی در [[تفسیر قرآن]] نوشته بود.<ref>ر.ک:نجاشی، ج ۲، ص۱۳ـ۱۴</ref> [[ابوعبداللّه برقی]] کتابی در تفسیر با نام کتاب التنزیل و التعبیر، و نیز کتاب دیگری به نام التفسیر داشت.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۲۰ـ۲۲۱</ref> برادرش حسن بن خالد نیز کتاب تفسیری در ۱۲۰ جلد داشت که [[امام حسن عسکری]](ع) آن را املا کرده بود.<ref>ابن شهرآشوب، ص۳۴؛شوشتری، ج ۳، ص۲۲۸</ref> [[محمد بن حسن صفار]] (متوفی ۲۹۰)، از محدّثان ارجمند قم و نویسنده کتاب‌های فقهی بسیار، کتابی درباره قرآن با نام فضل القرآن داشت.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۲</ref> [[سعدبن عبداللّه اشعری قمی|ابوالقاسم سعدبن عبداللّه اشعری قمی]]، شیخ و فقیه خاندان اشعری در همین باره کتابی نوشت، با نام ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۴۰۱ـ۴۰۲، ۴۰۴</ref> در همین دوره [[تفسیر علی بن ابراهیم قمی|تفسیر علی بن ابراهیم بن هاشم قمی]] (زنده در ۳۰۷) نوشته شد که پایه بسیاری از تفاسیر مأثور بعدی قرار گرفت.
+
[[علوم قرآنی]] نیز محل توجه حوزه قم بود. [[عبدالله بن صلت قمی|عبداللّه بن صلت قمی]] از راویان [[امام رضا]](ع) کتابی در [[تفسیر قرآن]] نوشته بود.<ref>ر.ک:نجاشی، ج ۲، ص۱۳ـ۱۴</ref> [[محمد بن خالد برقی|ابوعبداللّه برقی]] کتابی در [[تفسیر قرآن|تفسیر]] با نام کتاب التنزیل و التعبیر، و نیز کتاب دیگری به نام التفسیر داشت.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۲۰ـ۲۲۱</ref> برادرش حسن بن خالد نیز کتاب تفسیری در ۱۲۰ جلد داشت که [[امام حسن عسکری]](ع) آن را املا کرده بود.<ref>ابن شهرآشوب، ص۳۴؛شوشتری، ج ۳، ص۲۲۸</ref> [[محمد بن حسن صفار]] (متوفی ۲۹۰)، از محدّثان ارجمند قم و نویسنده کتاب‌های فقهی بسیار، کتابی درباره قرآن با نام فضل القرآن داشت.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۲</ref> [[سعد بن عبدالله اشعری قمی|سعد بن عبداللّه اشعری قمی]]، شیخ و فقیه خاندان اشعری در همین باره کتابی نوشت، با نام ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۴۰۱ـ۴۰۲، ۴۰۴</ref> در همین دوره [[تفسیر قمی (کتاب)|تفسیر علی بن ابراهیم قمی]] (زنده در ۳۰۷) نوشته شد که پایه بسیاری از [[تفسیر روایی|تفاسیر مأثور]] بعدی قرار گرفت.
  
−
===کلام===
+
===علم کلام===
−
موضوع دیگرِ تألیف و تدریس در حوزه قم قدیم مسائل اعتقادی و کلامی بود و مباحث مربوط به [[غیبت امام زمان|غیبت امام دوازدهم]](عج) و [[امامت]] در نقطه مرکزی این مباحثات قرار داشت. برای نمونه می‌توان از این کتابها نام برد: کتاب الجبر و التفویض و کتابُ مایفعل الناسُ حین یفْقُدون الامام، درباره وظایف مؤمنان در وضع فقدان امام، از [[احمدبن ابی زاهر اشعری قمی|ابوجعفر احمدبن ابی زاهر اشعری قمی]] (زنده قبل از ۲۶۲)<ref>نجاشی، ج۱،ص۲۳۰ـ۲۳۱</ref> کتاب الغیبة و کتاب الامامة از [[عبدالله بن جعفر حمیری|ابوالعباس عبداللّه بن جعفر حمیری قمی]] (متوفی ح ۳۱۰)<ref>طوسی، فهرست کتب الشیعة،ص۲۹۴؛قس نجاشی، ج۲،ص۱۸ـ۱۹، که نام کتاب نخست را الغیبة و الحیرة ضبط کرده است</ref> کتاب الامامة و التبصرة من الحیرة از [[علی بن حسین بن بابویه]] (متوفی ۳۲۹)<ref>نجاشی، ج ۲، ص۸۹؛موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص۲۸۴</ref>
+
موضوع دیگرِ تألیف و تدریس در حوزه قم قدیم مسائل اعتقادی و [[علم کلام|کلامی]] بود و مباحث مربوط به [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت امام دوازدهم]](عج) و [[امامت]] در نقطه مرکزی این مباحثات قرار داشت. برای نمونه می‌توان از این کتابها نام برد: کتاب الجبر و التفویض و کتابُ مایفعل الناسُ حین یفْقُدون الامام، درباره وظایف مؤمنان در وضع فقدان امام، از [[احمد بن ابی زاهر قمی|احمد بن ابی زاهر اشعری قمی]] (زنده قبل از ۲۶۲)<ref>نجاشی، ج۱،ص۲۳۰ـ۲۳۱</ref> کتاب الغیبة و کتاب الامامة از [[عبدالله بن جعفر حمیری|عبداللّه بن جعفر حمیری قمی]] (متوفی ح ۳۱۰)<ref>طوسی، فهرست کتب الشیعة،ص۲۹۴؛قس نجاشی، ج۲،ص۱۸ـ۱۹، که نام کتاب نخست را الغیبة و الحیرة ضبط کرده است</ref> کتاب [[الامامة و التبصرة من الحیرة (کتاب)|الامامة و التبصرة من الحیرة]] از [[علی بن حسین بن بابویه قمی|علی بن حسین بن بابویه]] (متوفی ۳۲۹).<ref>نجاشی، ج ۲، ص۸۹؛موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص۲۸۴</ref>
  
−
===مبارزه با غلات===
+
بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی [[غلات]] سامان می‌یافت. [[حسین بن سعید اهوازی|حسین بن سعید اهوازی]] (زنده در ۲۲۰)<ref>ر.ک:طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۱۴۹ـ ۱۵۰</ref> [[محمد بن حسن صفار|محمد بن حسن صفار قمی]] (متوفی ۲۹۰)<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۲</ref> و [[سعد بن عبدالله اشعری قمی|سعد بن عبداللّه اشعری]]، شیخ و فقیه برجسته شیعه (متوفی ح ۲۹۹ تا ۳۰۰)<ref>نجاشی، ج ۱، ص۴۰۱ـ۴۰۲</ref> هریک کتابی در رد غلات نوشتند.
−
بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی [[غلات]] سامان می‌یافت. [[حسین بن سعید اهوازی|حسین بن سعیدِ اهوازی]](زنده در ۲۲۰)<ref>ر.ک:طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۱۴۹ـ ۱۵۰</ref> [[محمد بن حسن صفار قمی]] (متوفی ۲۹۰)<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۲</ref> و [[سعدبن عبداللّه بن ابی خلف اشعری|ابوالقاسم سعدبن عبداللّه بن ابی خلف اشعری]]، شیخ و فقیه برجسته شیعه (متوفی ح ۲۹۹ تا ۳۰۰)<ref>نجاشی، ج ۱، ص۴۰۱ـ۴۰۲</ref> هریک کتابی در رد غلات نوشتند.
 
  
 
===تاریخ و جغرافیا===
 
===تاریخ و جغرافیا===
−
از دیگر علوم محل توجه در حوزه قم قدیم، تاریخ و جغرافیا بود. [[ابوعبداللّه برقی]] به نوشته نجاشی<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۲۱</ref> به اخبار و علوم عرب آگاه بود و چند کتاب، از جمله کتاب مکة و المدینة و کتاب حروب الاوس و الخزرج، نوشت. پسرش [[ابوجعفر برقی]] از ادیبان و مورخان حوزه قم، چندین کتاب با گرایش تاریخ تألیف کرد از جمله: انساب الامم، الاوائل، بنات النبی و ازواجه، کتاب التاریخ، کتاب المغازی، و طبقات الرجال؛
+
از دیگر علوم محل توجه در حوزه قم قدیم، [[تاریخ]] و جغرافیا بود. [[محمد بن خالد برقی|ابوعبداللّه برقی]] به نوشته [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۲۱</ref> به اخبار و علوم عرب آگاه بود و چند کتاب، از جمله کتاب مکة و المدینة و کتاب حروب الاوس و الخزرج، نوشت. پسرش [[احمد بن محمد بن خالد برقى|ابوجعفر برقی]] از ادیبان و مورخان حوزه قم، چندین کتاب با گرایش تاریخ تألیف کرد از جمله: انساب الامم، الاوائل، بنات النبی و ازواجه، کتاب التاریخ، کتاب المغازی، و طبقات الرجال؛
−
همچنان که کتابی در موضوع جغرافیا با عنوان البلدان و المساحة نوشت که از مآخذ تاریخ قم نیز بود.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶</ref> شاگرد ابوجعفر برقی، [[احمدبن اسماعیل سمکه|احمدبن اسماعیل]]، ملقب به سمکه نیز در دانش تاریخ تبحر داشت. از جمله تألیفات تاریخی او، کتاب العباسی بوده که به گفته نجاشی<ref>نجاشی،ج ۱، ص۲۴۶ـ۲۴۷</ref> ده هزار ورق داشته و نجاشی اخبار امین عباسی را در این کتاب دیده و آن را ستوده است. از این اثر، [[حسن بن محمد قمی]]، مؤلف تاریخ قم<ref>تاریخ قم، ص۲۳۷</ref> هم استفاده کرده است. [[محمدبن عبداللّه بن جعفر حمیری|ابوجعفرمحمدبن عبداللّه بن جعفر حمیری]] نیز به تاریخ و جغرافیا آگاه بود و کتاب المساحة و البلدان را براساس کتاب ابوجعفر برقی تألیف کرد.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۳</ref> [[ابن قولویه|ابوالقاسم جعفربن محمدبن جعفر]]، معروف به ابن قولویه (متوفی ۳۶۸)، از نامورترین مشایخ فقه و حدیث و استاد [[شیخ مفید]]، نیز چند اثر در تاریخ داشت از جمله تاریخ الشهور و الحوادث فیها.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶</ref>
+
همچنان که کتابی در موضوع جغرافیا با عنوان البلدان و المساحة نوشت که از مآخذ تاریخ قم نیز بود.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶</ref> شاگرد ابوجعفر برقی، احمد بن اسماعیل سمکه نیز در دانش تاریخ تبحر داشت. از جمله تألیفات تاریخی او، کتاب العباسی بوده که به گفته نجاشی<ref>نجاشی،ج ۱، ص۲۴۶ـ۲۴۷</ref> ده هزار ورق داشته و نجاشی اخبار [[امین (خلیفه عباسی)|امین عباسی]] را در این کتاب دیده و آن را ستوده است. [[محمد بن عبدالله حمیری قمی|محمد بن عبداللّه بن جعفر حمیری]] نیز به تاریخ و جغرافیا آگاه بود و کتاب المساحة و البلدان را براساس کتاب ابوجعفر برقی تألیف کرد.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۲۵۳</ref> [[ابن قولویه|جعفر بن محمد بن جعفر]]، معروف به ابن قولویه (متوفی ۳۶۸)، از نامورترین مشایخ فقه و حدیث و استاد [[شیخ مفید]]، نیز چند اثر در تاریخ داشت از جمله تاریخ الشهور و الحوادث فیها.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶</ref>
  
 
===تراجم و علم رجال===
 
===تراجم و علم رجال===
−
علمای قم درباره [[تراجم]] و [[علم رجال]] نیز تألیفات قابل ملاحظه‌ای داشتند. ظاهرآ [[ابوجعفر برقی]] اثری به نام کتاب الرجال داشت. علاوه بر وی، علمای دیگر چون [[احمدبن اسحاق اشعری|ابوعلی احمدبن اسحاق اشعری]] (زنده در ۲۶۰)، [[محمدبن یحیی اشعری|ابوجعفرمحمدبن یحیی اشعری]] (متوفی ح ۲۸۰)، [[سعدبن عبداللّه اشعری]] (متوفی بین ۲۹۹ تا ۳۰۰)، [[محمدبن حسن بن ولید]] (متوفی ۳۴۳)، [[ابن دؤل قمی]] (متوفی ۳۵۰)، [[ابن داوود قمی]] (متوفی ۳۶۸)، [[شیخ صدوق]] و برادرزاده‌اش [[حسین بن حسن بابویه قمی]] (قرن چهارم) هریک کتابی در علم رجال داشته‌اند.<ref>ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱۰، ص۸۳، ۸۵، ۹۴، ۱۱۲، ۱۱۸، ۱۴۲- ۱۴۳</ref> نیز [[ابن بُطّه قمی]]، [[ابن قولویه]] و [[شیخ صدوق]]، هرکدام کتابی در ذکر فهرست کتابهای تألیف شده نوشته‌اند.<ref>ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۱۶، ص۳۷۴ـ۳۷۵</ref>
+
علمای قم درباره [[تراجم]] و [[علم رجال]] نیز تألیفات قابل ملاحظه‌ای داشتند. ظاهرا ابوجعفر برقی اثری به نام کتاب الرجال داشت. علاوه بر وی، علمای دیگر چون احمدبن اسحاق اشعری (زنده در ۲۶۰)، [[محمد بن احمد اشعری قمی|محمد بن یحیی اشعری]] (متوفی ح ۲۸۰)، [[سعد بن عبدالله اشعری قمی|سعد بن عبداللّه اشعری]] (متوفی بین ۲۹۹ تا ۳۰۰)، [[محمد بن حسن بن ولید]] (متوفی ۳۴۳)، ابن دؤل قمی (متوفی ۳۵۰)، ابن داوود قمی (متوفی ۳۶۸)، [[شیخ صدوق]] و برادرزاده‌اش حسین بن حسن بابویه قمی (قرن چهارم) هریک کتابی در علم رجال داشته‌اند.<ref>ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱۰، ص۸۳، ۸۵، ۹۴، ۱۱۲، ۱۱۸، ۱۴۲- ۱۴۳</ref> نیز ابن بُطّه قمی، [[ابن قولویه]] و [[شیخ صدوق]]، هرکدام کتابی در ذکر فهرست کتابهای تألیف شده نوشته‌اند.<ref>ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۱۶، ص۳۷۴ـ۳۷۵</ref>
  
 
===علم حدیث===
 
===علم حدیث===
−
رواج این علوم متنوع در حوزه قم قدیم، البته به هیچ رو به گستردگی رواج علم [[حدیث]] در آنجا نبوده است. حدیث را باید نه تنها مسلط‌ترین دانش، بلکه گسترده‌ترین جنبش علمی شیعه در سده دوم تا چهارم به شمار آورد. احادیث امامان که نخست در [[مدینه]] و [[کوفه]] روایت می‌شد، در حوزه قم تهذیب و تدوین می‌گردید. بررسی در سلسله اسناد کتاب‌هایی چون [[المحاسن]]، نوشته [[احمد بن محمد بن خالد برقی]]، شاهدی بر این مدعاست. یکی از بزرگترین محدّثان این حوزه، [[ابراهیم بن هاشم قمی]]، در کثرت روایت بی‌مانند بود و نامش در اسناد بیش از ۶۴۱۴ حدیث آمده است.<ref>خویی، ج ۱۱، ص۳۱۸</ref> بخش عظیمی از احادیث [[اصول کافی|کافی]] از [[علی بن ابراهیم]]، از طریق پدرش [[ابراهیم بن هاشم]] نقل شده است. مطالعه در اسناد احادیث کتاب کافی نشان می‌دهد که بیش از هشتاد درصد از مشایخ حدیثی [[کلینی]] قمی‌اند. این خود حاکی از آن است که کلینی زمان نه چندان کوتاهی را از محضر عالمان حوزه قم استفاده کرده است.<ref>جعفریان، ج ۱، ص۲۰۹</ref>
+
رواج این علوم متنوع در حوزه قم قدیم، البته به هیچ رو به گستردگی رواج علم [[حدیث]] در آنجا نبوده است. حدیث را نه تنها مسلط‌ترین دانش، بلکه باید گسترده‌ترین جنبش علمی شیعه در سده دوم تا چهارم به شمار آورد. احادیث [[ائمه اطهار|امامان]] که نخست در [[مدینه]] و [[کوفه]] روایت می‌شد، در حوزه قم تهذیب و تدوین می‌گردید. بررسی در سلسله اسناد کتاب‌هایی چون [[المحاسن]]، نوشته [[احمد بن محمد بن خالد برقی]]، شاهدی بر این مدعاست. یکی از بزرگترین محدّثان این حوزه، [[ابراهیم بن هاشم قمی]]، در کثرت روایت بی‌مانند بود و نامش در اسناد بیش از ۶۴۱۴ حدیث آمده است.<ref>خویی، ج ۱۱، ص۳۱۸</ref> بخش عظیمی از احادیث [[اصول کافی|کافی]] از [[علی بن ابراهیم]]، از طریق پدرش ابراهیم بن هاشم نقل شده است. مطالعه در اسناد احادیث کتاب کافی نشان می‌دهد که بیش از هشتاد درصد از [[مشایخ]] حدیثی [[کلینی]] قمی‌اند. این خود حاکی از آن است که کلینی زمان نه چندان کوتاهی را از محضر عالمان حوزه قم استفاده کرده است.<ref>جعفریان، ج ۱، ص۲۰۹</ref>
−
 
 
−
'''ویژگی‌های مدرسه حدیثی قم'''
 
−
* از شاخصه‌های مدرسه حدیثی قم، توجه به متن حدیث و ساماندهی آنها در موضوعات مختلف دینی بوده است. [[شیخ صدوق]] که نماد این مکتب حدیثی به شمار می‌رود، علاوه بر نگارش چند اثر فقهی ـ حدیثی مهم، آثاری نیز در مباحث کلامی بر مبنای حدیث تألیف کرد، که از مشهورترین آنها کتاب [[التوحید]] در مباحث الهیات و [[کمال الدین و تمام النعمة]] در استدلال بر امامت [[امام زمان|حضرت محمدبن الحسن العسکری]](عج) و [[غیبت]] و طول عمر ایشان است.
 
−
* محدّثان قم احادیث را با اصول و قواعد روایتِ حدیث و معیارهای نقد حدیث می‌سنجیدند و هر روایتی را با هر کیفیتی نمی‌پذیرفتند و به ویژه برای پیشگیری از ورود احادیث مجعول غالیان سختگیری جدی داشتند و با افرادی که از راویان ضعیف و غیرمعتمد روایت می‌کردند، به تندی رفتار می‌کردند؛ چنانکه [[احمد بن محمد بن عیسی|ابوجعفر احمدبن محمدبن عیسی]] (زنده در ۲۷۴)، از محدّثان بزرگ قم و بالاترین شخصیت علمی قم در آن زمان<ref>ر.ک:نجاشی، ج ۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷</ref> [[سهل بن زیاد آدمی]] را ـ ازآن رو که وی را غالی و دروغ پرداز می‌دانست ـ از قم بیرون کرد و مردم را از سَماع حدیث و روایت آن از او بازداشت؛<ref>نجاشی، ج ۱، ص۴۱۷</ref> حتی وی [[احمد بن محمد بن خالد برقی]] را به سبب نقل روایات از افراد ضعیف از شهر قم تبعید کرد ولی به زودی او را بازگرداند و از وی پوزش خواست و خود در [[تشییع جنازه]] برقی پا برهنه و بی‌عمامه شرکت کرد و در مرگ او بسیار متأثر شد.<ref>ابن غضائری، ص۳۹</ref>
 
−
 
 
−
==شیوه‌های آموزشی==
 
−
شیوه‌های آموزش در همه حوزه‌های دینی کمابیش همسان بود. یک روش بسیار معمول به ویژه در آموزش [[حدیث]] این بوده که طالبان دانش، گروهی یا فردی، نزد استاد گرد می‌آمدند و استاد احادیث را از حفظ یا از روی نوشته بر آنان می‌خواند و آنان درس استاد را به حافظه سپرده و می‌نوشتند. کتاب‌های امالی و مجالس حاصل این گونه از آموزش بوده است.<ref>ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۲، ص۳۰۵ـ۳۰۶</ref> گاه نیز شاگرد کتابی از آن استاد یا دیگری را نزد استادش قرائت می‌کرد و استاد آن را می‌شنید و تأیید می‌کرد. به هر روی، استاد پس از اطمینان از تبحر شاگرد در سماع و فهم حدیث و وثاقت و امانت او به وی اجازه روایت می‌داد. معمولا این اجازه‌ها بر کاغذی یا در پایان کتابِ اجازه داده شده نوشته می‌شد. به نوشته [[شیخ طوسی|طوسی]]<ref>طوسی، رجال الطوسی، ص۴۱۰ـ۴۱۱</ref> [[ابن ابی جید قمی]] در سال ۳۵۶ از [[احمد بن محمد عطار قمی]] اجازه روایت دریافت کرده است.
 
  
 +
از شاخصه‌های مدرسه حدیثی قم، توجه به متن حدیث و ساماندهی آنها در موضوعات مختلف دینی بوده است. [[شیخ صدوق]] که نماد این مکتب حدیثی به شمار می‌رود، علاوه بر نگارش چند اثر فقهی ـ حدیثی مهم، آثاری نیز در مباحث کلامی بر مبنای حدیث تألیف کرد، که از مشهورترین آنها کتاب [[التوحید]] در مباحث الهیات و [[کمال الدین و تمام النعمه (کتاب)|کمال الدین و تمام النعمة]] در استدلال بر امامت [[امام زمان|حضرت مهدی]] (عج) و [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت]] و طول عمر ایشان است.
  
−
==اقتصاد حوزه==
+
همچنین محدّثان قم احادیث را با اصول و قواعد روایتِ حدیث و معیارهای نقد حدیث می‌سنجیدند و هر روایتی را با هر کیفیتی نمی‌پذیرفتند و به ویژه برای پیشگیری از ورود [[حدیث جعلی|احادیث مجعول]] غالیان سختگیری جدی داشتند و با افرادی که از راویان ضعیف و غیرمعتمد روایت می‌کردند، به تندی رفتار می‌کردند؛ چنانکه [[احمد بن محمد بن عیسی اشعری|احمد بن محمد بن عیسی]] (زنده در ۲۷۴)، از محدّثان بزرگ قم و بالاترین شخصیت علمی قم در آن زمان<ref>ر.ک:نجاشی، ج ۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷</ref>، [[احمد بن محمد بن خالد برقی]] را به سبب نقل روایات از افراد ضعیف از شهر قم تبعید کرد ولی به زودی او را بازگرداند و از وی پوزش خواست.<ref>ابن غضائری، ص۳۹</ref>
−
از محتویات منابع قدیم اطلاع چندانی درباره نظام مالی و اداری حوزه قدیم قم نصیب محقق نمی‌شود. از این منابع همین برمی‌آید که معیشت علما عموماً از طریق کسب و کار تأمین می‌شد و استادان و شاگردان در کنار درس و بحث، کار می‌کردند.
 
  
−
[[حسن بن علی حجّال]]، محدّث و صاحب کتاب بزرگ الجامع فی ابواب الشریعة به اتفاق [[محمدبن حسن بن ولید قمی]] (متوفی ۳۴۳) به اشتراک تجارت می‌کردند.<ref>ر.ک: نجاشی، ج ۱، ص۱۵۵</ref> به گفته نجاشی<ref>ر.ک: نجاشی، ج ۱، ص۱۵۵</ref> وی را چون در کار فروش حجل (= خلخال) بود، حجّال گفته‌اند.
+
===شیوه‌های آموزشی===
 +
شیوه‌های آموزش در همه حوزه‌های دینی از جمله حوزه علمیه قم کمابیش همسان بود. یک روش بسیار معمول به ویژه در آموزش [[حدیث]] این بوده که طالبان دانش، گروهی یا فردی، نزد استاد گرد می‌آمدند و استاد احادیث را از حفظ یا از روی نوشته بر آنان می‌خواند و آنان درس استاد را به حافظه سپرده و می‌نوشتند. کتاب‌های [[الأمالی|امالی]] و مجالس حاصل این گونه از آموزش بوده است.<ref>ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۲، ص۳۰۵ـ۳۰۶</ref> گاه نیز شاگرد کتابی از آن استاد یا دیگری را نزد استادش قرائت می‌کرد و استاد آن را می‌شنید و تأیید می‌کرد. به هر روی، استاد پس از اطمینان از تبحر شاگرد در [[سماع (علم الحدیث)|سماع]] و فهم حدیث و وثاقت و امانت او به وی [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] روایت می‌داد. معمولا این اجازه‌ها بر کاغذی یا در پایان کتابِ اجازه داده شده نوشته می‌شد. به نوشته [[شیخ طوسی|شیخ طوسی]]<ref>طوسی، رجال الطوسی، ص۴۱۰ـ۴۱۱</ref> [[علی بن احمد بن ابی جید قمی|ابن ابی جید قمی]] در سال ۳۵۶ از [[محمد بن یحیی عطار قمی|احمد بن محمد عطار قمی]] اجازه روایت دریافت کرده است.
 +
==اقتصاد حوزه علمیه قم==
 +
در منابع گذشته اطلاع چندانی درباره نظام مالی و اداری حوزه قدیم قم یافت نمی‌شود. از این منابع همین برمی‌آید که معیشت علما عموماً از طریق کسب و کار تأمین می‌شد و استادان و شاگردان در کنار درس و بحث، کار می‌کردند.
  
−
یا [[وهْب بن محمد قمّی|ابونصر وهْب بن محمد قمّی]]، صاحب کتابی با نام النوادر، بزّاز<ref>ر.ک:نجاشی، ج ۲، ص۳۹۲</ref> و [[محمد بن حسن صفار]] (متوفی ۲۹۰)، صاحب [[بصائر الدرجات]] رویگر<ref>نجاشی، ج۲، ص۲۵۲</ref>
+
حسن بن علی حجّال، محدّث و صاحب کتاب بزرگ «الجامع فی ابواب الشریعة» به اتفاق [[محمد بن حسن بن ولید|محمد بن حسن بن ولید قمی]] (متوفی ۳۴۳) به اشتراک تجارت می‌کردند.<ref>ر.ک: نجاشی، ج ۱، ص۱۵۵</ref> به گفته [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]<ref>ر.ک: نجاشی، ج ۱، ص۱۵۵</ref> وی را چون در کار فروش حجل (= خلخال) بود، حجّال گفته‌اند.
  
−
[[حسین بن شاذویه]](قرن چهارم)، از محدّثان قم و از استادان [[ابن قولویه|ابوالقاسم جعفربن محمدبن قولویه]]، صحّاف بود.<ref>نجاشی، ج۱، ص۱۸۴</ref>
+
یا ابونصر وهْب بن محمد قمّی، صاحب کتابی با نام النوادر، بزّاز،<ref>ر.ک:نجاشی، ج ۲، ص۳۹۲</ref> و [[محمد بن حسن صفار]] (متوفی ۲۹۰)، صاحب [[بصائر الدرجات]] رویگر،<ref>نجاشی، ج۲، ص۲۵۲</ref> حسین بن شاذویه (قرن چهارم)، از محدّثان قم و از استادان [[ابن قولویه|جعفر بن محمد بن قولویه]]، صحّاف بود.<ref>نجاشی، ج۱، ص۱۸۴</ref>
  
−
در تاریخ قم<ref>تاریخ قم،ص ۲۷۹</ref> آمده که اشعری‌های قم، خانه‌ها و آبادی‌ها و زمین‌های کشاورزی فراوانی را وقف [[امامان شیعه|امامان معصوم]](ع) می‌کردند و همچنین [[خمس]] اموال خود را از طریق وکلای ائمه که بسیاری از آنها نیز قمی بوده‌اند، نزد امامان می‌فرستادند. می‌توان احتمال داد که یکی از مصارف این اوقاف، تأمین هزینه طلاب و مراکز علمی بوده است.
+
در تاریخ قم<ref>تاریخ قم،ص ۲۷۹</ref> آمده که اشعری‌های قم، خانه‌ها و آبادی‌ها و زمین‌های کشاورزی فراوانی را [[وقف]] امامان معصوم(ع) می‌کردند و همچنین [[خمس]] اموال خود را از طریق وکلای [[ائمه اطهار|ائمه]] که بسیاری از آنها نیز قمی بوده‌اند، نزد امامان می‌فرستادند. می‌توان احتمال داد که یکی از مصارف این اوقاف، تأمین هزینه طلاب و مراکز علمی بوده است.
−
 
+
==حوزه قم در عرصه سیاست==
−
 
+
در بررسی جامع درباره حوزه علمیه قم قدیم، نمی‌توان پیوند آن را با حوزه سیاست و اجتماع در نظر نیاورد. این پیوند دو گونه تجلی داشته است: یکی دخالت علمای حوزه در امور سیاسی و تصدّی مناصب [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوانی]] شهر، دوم ـ که خود از عامل حضور اجتماعی و سیاسی علما ناشی می‌شده ـ توجه به تألیف و پژوهش نظری در باب مسائل مبتلابه عملی از منظر دینی.
−
==عرصه سیاست==
 
−
عرصه سیاست. در بررسی جامع درباره حوزه علمیه قم قدیم، نمی‌توان پیوند آن را با حوزه سیاست و اجتماع در نظر نیاورد. این پیوند دو گونه تجلی داشته است: یکی دخالت علمای حوزه در امور سیاسی و تصدّی مناصب دیوانی شهر، دوم ـ که خود از عامل حضور اجتماعی و سیاسی علما ناشی می‌شده ـ توجه به تألیف و پژوهش نظری در باب مسائل مبتلا به عملی از منظر دینی.
 
  
 
===والیان شیعی===
 
===والیان شیعی===
−
سبب اصلی پیوند حوزه قم با مسائل اجتماعی و سیاسی به این خاطر بود که قم شهری یکپارچه [[شیعه]] نشین بوده است. ازاین رو هم والیان و هم قاضیان از میان شیعیان که اکثریت را در اختیار داشته‌اند، برگزیده می‌شدند.<ref>ر.ک:عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹</ref> برای نمونه، [[هارون الرشید]] (حکومت: ۱۷۹ـ۱۹۳) [[حمزة بن یسَع بن عبداللّه قمی]]، از راویان [[امام رضا]](ع) را والی قم کرد و به او اجازه داد تا قم را از [[اصفهان]] مستقل و در آنجا [[نماز جمعه]] برپا کند.<ref>قمی، ص۲۸</ref> همین خلیفه در سال ۱۹۲، [[عامربن عمران اشعری]] را به ولایت قم برگزید.<ref>قمی، ص۱۰۲</ref> اگر هم حاکم شهراز میان علمای حوزه انتخاب نمی‌شد، وی بر خود لازم می‌دید تا برای موفقیت در اداره شهر نظر آنان را جلب نماید، چنانکه والی قم به همین منظور با [[احمدبن محمدبن عیسی اشعری]] دیدار می‌کرد.<ref>ر.ک: نجاشی، ج ۱، ص۲۱۶ـ۲۱۷</ref>
+
سبب اصلی پیوند حوزه قم با مسائل اجتماعی و سیاسی به این خاطر بود که قم شهری یکپارچه [[شیعه]] نشین بوده است. ازاین رو هم والیان و هم قاضیان از میان شیعیان که اکثریت را در اختیار داشته‌اند، برگزیده می‌شدند.<ref>ر.ک:عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹</ref> برای نمونه، [[هارون الرشید]] (حکومت: ۱۷۹ـ۱۹۳) [[حمزة بن یعلی اشعری قمی|حمزة بن یعلی بن عبداللّه قمی]]، از راویان [[امام رضا]](ع) را والی قم کرد و به او اجازه داد تا قم را از [[اصفهان]] مستقل و در آنجا [[نماز جمعه]] برپا کند.<ref>قمی، ص۲۸</ref> همین خلیفه در سال ۱۹۲، عامر بن عمران اشعری را به ولایت قم برگزید.<ref>قمی، ص۱۰۲</ref> اگر هم حاکم شهر از میان علمای حوزه انتخاب نمی‌شد، وی بر خود لازم می‌دید تا برای موفقیت در اداره شهر نظر آنان را جلب نماید، چنانکه والی قم به همین منظور با [[احمد بن محمد بن عیسی اشعری]] دیدار می‌کرد.<ref>ر.ک: نجاشی، ج ۱، ص۲۱۶ـ۲۱۷</ref>
  
 
===مسند قضاوت===
 
===مسند قضاوت===
−
علاوه بر والی، قاضی نیز بر مذهب مردم شهر بود. آنچنان که از تاریخ قم<ref>تاریخ قم، ص۱۷</ref> برمی‌آید، قاضی را نیز تا اواخر قرن سوم، مردم شهر خود برمی‌گزیدند، تا اینکه مکتفی (حک : ۲۸۹ـ۲۹۵) رسم انتصاب قضات را معمول و آنان را از مرکز خلافت به قم گسیل کرد. در این صورت نیز قضات معمولا از میان علمای شیعه شهر معین می‌شدند. از بین علمای شهر قم [[خاندان دعویدار]] قمی که به گفته [[عبدالجلیل قزوینی]]<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۲۱۲</ref> همه زاهد، عالم، اهل [[فتوا]] و تقوا بودند، عمدتآ به کار قضا می‌پرداختند، از جمله: [[ظهیر الدین علی بن هبة الله|ابوالمناقب ظهیرالدین علی بن هبةاللّه]]، [[محمدبن علی بن هبةاللّه|علاءالدین محمدبن علی بن هبةاللّه]]، [[محمدبن سعدبن هبةاللّه|رکن الدین محمدبن سعدبن هبةاللّه]].<ref>منتجب الدین رازی، ص۱۲۲</ref> همچنین از عالمان دیگری نیز به عنوان قاضی قم یاد شده است، مانند [[ابومحمدبن حسن قمی|سدیدالدین ابومحمدبن حسن قمی]]،<ref>ر.ک:منتجب الدین رازی، ص۴۰</ref> قاضی [[ابوابراهیم بابویی]] که در سرتاسر نیمه نخست [[قرن ششم]] دست در کار قضا در قم بود.<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹</ref> این چنین بود که به گفته عبدالجلیل قزوینی<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹</ref> در قم «همه فتاوی و حکومت بر مذهب صادق و باقر» و قاضی شهر علوی یا شیعی بود.
+
علاوه بر والی، قاضی نیز بر مذهب مردم شهر بود. آنچنان که از تاریخ قم<ref>تاریخ قم، ص۱۷</ref> برمی‌آید، قاضی را نیز تا اواخر قرن سوم، مردم شهر خود برمی‌گزیدند، تا اینکه [[مکتفی (خلیفه عباسی)|مکتفی]] (حکومت: ۲۸۹ـ۲۹۵) رسم انتصاب قضات را معمول و آنان را از مرکز [[خلافت]] به قم گسیل کرد. در این صورت نیز قضات معمولا از میان علمای شیعه شهر معین می‌شدند. از بین علمای شهر قم خاندان دعویدار قمی که به گفته عبدالجلیل قزوینی<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۲۱۲</ref> همه زاهد، عالم، اهل [[فتوا]] و [[تقوا]] بودند، عمدتا به کار قضا می‌پرداختند، از جمله: ظهیرالدین علی بن هبةاللّه و محمد بن علی بن هبةاللّه.<ref>منتجب الدین رازی، ص۱۲۲</ref> همچنین از عالمان دیگری نیز به عنوان قاضی قم یاد شده است، مانند سدیدالدین ابومحمد بن حسن قمی،<ref>ر.ک:منتجب الدین رازی، ص۴۰</ref> قاضی ابوابراهیم بابویی که در سرتاسر نیمه نخست قرن ششم دست در کار قضا در قم بود.<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹</ref> این چنین بود که به گفته عبدالجلیل قزوینی<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹</ref> در قم «همه فتاوی و حکومت بر مذهب صادق و باقر» و قاضی شهر علوی یا شیعی بود.
  
 
===در مباحث نظری===
 
===در مباحث نظری===
−
علمای حوزه قم علاوه بر تصدی مناصب دیوانی، به ویژه منصب قضا، در مباحث نظری نیز کمابیش به موضوعات حکومتی مانند [[خراج]]، [[خمس]]، [[زکات]]، [[قضا]]، مناسبات مسلمانان با نامسلمانان، دفاع و [[جهاد]] توجه نشان می‌دادند؛
+
علمای حوزه قم علاوه بر تصدی مناصب دیوانی، به ویژه منصب قضا، در مباحث نظری نیز کمابیش به موضوعات حکومتی مانند [[خراج]]، [[خمس]]، [[زکات]]، مناسبات مسلمانان با نامسلمانان، دفاع و [[جهاد]] توجه نشان می‌دادند؛
−
از جمله تألیفاتی که در مسیر همین مباحث بوده، اثری است از [[ابن قولویه|ابوالقاسم جعفربن محمدبن قولویه]] (ح ۲۹۰ـ۳۶۸) با نام القضاء و آداب الحکام.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶</ref> نمونه دیگر کتابی است با نامِ الرسالة فی عمل السلطان، تألیف [[محمدبن احمدبن داوود|ابوالحسن محمدبن احمدبن داوود]] (متوفی ۳۶۸) فقیه و شیخ قمیان در روزگار خود.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۳۰۴ـ۳۰۵</ref>
+
از جمله تألیفاتی که در مسیر همین مباحث بوده، اثری است از [[ابن قولویه|جعفر بن محمد بن قولویه]] (ح ۲۹۰ـ۳۶۸) با نام القضاء و آداب الحکام.<ref>نجاشی، ج ۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶</ref> نمونه دیگر کتابی است با نام الرسالة فی عمل السلطان، تألیف محمد بن احمد بن داوود (متوفی ۳۶۸) فقیه و شیخ قمیان در روزگار خود.<ref>نجاشی، ج ۲، ص۳۰۴ـ۳۰۵</ref>
−
 
 
−
 
 
−
==قرن ششم تا نهم==
 
−
===تاریخچه===
 
−
حوزه علمیه قم قدیم که به ویژه در سده‌های سوم و چهارم شکوه فراوان یافته بود، با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به ویژه به علت قدرت یافتن [[سلجوقیان]] سنّی مذهب در سده پنجم، از شکوه پیشین آن کاسته شد. با این همه، گزارش‌های دو نویسنده [[شیعه]] اهل ری یعنی [[منتجب الدین رازی]] و [[عبدالجلیل قزوینی رازی]] از زندگی نامه علما و وضع علمی و آموزش این شهر، نشان می‌دهد که مخصوصاً در [[قرن ششم]]، این حوزه به سال‌های رونق پیشین خود نزدیک شده بود. چنانکه گذشت از [[خاندان دعویدار قمی]] در سده‌های پنجم تا هفتم عالمان بسیاری برخاستند که چند تن آنان به منصب قضای شهر دست یافتند. بیرون از این خاندان، دانشمندان دیگری نیز این حوزه را رونق بخشیدند. یکی از فقهای مشهور قم در قرن ششم [[حسن بن حَسّولةبن صالحان قمی|ابومحمدحسن بن حَسّولةبن صالحان قمی]] خطیب جامع عتیق قم بود که نزد [[جعفربن محمد دُوریستی|ابوعبداللّه جعفربن محمد دُوریستی]] (از مردم طرشت) درس خوانده و نیز از شاگردان [[شاذان بن جبرئیل قمی]] بود.<ref>محمدباقر مجلسی، ج ۱۰۶، ص۴۲</ref> فقیه صاحب فتوا، [[قاضی ابوابراهیم بابویی]]، نیز در نیمه نخست سده ششم در قم مطابق مذهب [[اهل بیت(ع)]] حکم می‌کرد.<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹</ref> همچنین [[محمدبن علی نیشابوری|ابوجعفر محمدبن علی نیشابوری]]، استادِ [[فضل اللّه بن علی حسنی راوندی]] (متوفی ح ۵۵۰)، در حوزه قم فعالیت داشت و صاحب چند اثر از جمله الحدود و الموجَز فی النحو بود.<ref>منتجب الدین رازی، ص۱۰۲ـ ۱۰۳؛عبدالجلیل قزوینی، ص۲۱۲؛امین، ج ۸، ص۴۰۸</ref> از [[خاندان علوی سیدزکی]]، [[مرتضی کبیر شرف الدین محمدبن علی]] ـ که مدرسه‌ای نیز داشت ـ در علم و پارسایی شهره بود و برادرانش تاج الدین و امیر [[شمس الدین ابوالفضل رضوی]] در سده ششم در حوزه قم فعال بودند.<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵، ۲۲۴ـ۲۲۵</ref> [[امیرة بن شرف شاه حسینی|زین الدین امیرةبن شرف شاه حسینی]] نیز از فقهایی بود که به امر قضا و تدریس اشتغال داشت و مدرسه‌ای نیز به نام او در قم دایر بود.<ref>منتجب الدین رازی، ص۳۶؛عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵، ۴۵۹؛ قس ابن حجر عسقلانی، ج ۲، ص۲۱۸ که نامش را امیربن شرف شاه الشریف الحسنی القمی ضبط کرده است</ref>
 
  
−
===مدارس===
+
==پانویس==
−
مدرسه [[امیرة بن شرف شاه]] تنها مدرسه دایر در قم در سده ششم نبود و به تصریح عبدالجلیل قزوینی<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵</ref> در این شهر کتابخانه‌ها انباشته از کتب طوایف مختلف، و کرسی‌ها و حلقه‌های درس دایر بود. وی از ده مدرسه آباد در قم نام برده است، از جمله: مدرسه سعد، اثیرالملک، شهید سعیدعزالدین مرتضی، ظهیرالدین عبدالعزیز، ابوالحسن کمیج، و مدرسه شمس الدین مرتضی. همچنین در بارگاه [[فاطمه معصومه]] نیز علوم دینی تدریس می‌شد و این مزار اوقافی داشت که هزینه طلاب و استادان و مدرّسان از آن تأمین می‌شد.<ref>عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵</ref>
 
−
 
 
−
===در حمله مغول===
 
−
با حمله مغولان به قم و [[کاشان]] و خونریزی و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱<ref>ر.ک:ابن اثیر، ج ۱۲، ص۴۱۹</ref> حوزه قم نیز روی به زوال نهاد. [[آقا بزرگ طهرانی]] از عالمانی که نسبت «قمی» داشته‌اند، در قرن ششم ۳۴ نفر<ref>ر.ک:طبقات: الثقات، ص۲۲۵ـ۲۲۶</ref> [[قرن هفتم]] ۳ نفر<ref>الحقائق، ص۱۶۵</ref> و در [[قرن نهم]] ۷ نفر<ref>الضیاء، ص۱۱۰</ref> را نام برده است. این رقم ـ صرف نظر از این فرض که ممکن است همه آنها اهل و مقیم قم نباشند ـ در مقایسه با شمار عالمان [[حلّه]] در قرن ششم: ۱۶ نفر<ref>ر.ک: الثقات، ص۸۵ـ۸۶</ref> در قرن هفتم: ۳۴ نفر<ref>الانوار، ص۵۵ـ۵۶</ref> در [[قرن هشتم]]: ۳۸ نفر<ref>الحقائق، ص۶۱ـ۶۲</ref> و در قرن نهم: ۱۰ نفر<ref>،الضیاء، ص۵۴</ref> رکود حوزه علمیه قم را در این دوره‌ها به خوبی به تصویر می‌کشد.
 
−
 
 
−
در این دوره دیگر از مدارس متعدد و پررونق قم سده ششم خبری نیست. با این همه فعالیت‌های این حوزه، با افت و خیز بسیار زیاد، کمابیش تداوم یافته است. [[ابن طاووس]] (۶۴۷ـ۶۹۳)<ref>ابن طاووس، ص۱۳۱</ref> از مدرسه‌ای به نام رضویه در قم یاد کرده که در روزگار او باقی و دایر بوده است. احتمالا مدرسه‌ای که امروزه با نام [[مدرسه رضویه]] در منطقه بازار قدیم قم واقع است یادگاری از همان مدرسه است. [[ابن عنبه]]<ref>ابن عنبه، ص۹۲</ref> نیز از مدرسه‌ای واقع در محله سورانیک واقع در بازار قم که [[ناصرالدین علی بطحانی]] از نوادگان [[امام حسن مجتبی]](ع) در آن مدفون بوده، یاد کرده است. خواندمیر در دستورالوزراء<ref>خواندمیر، ص۳۷۷ـ۳۸۰</ref> در شرح حال [[برهان الدین عبدالحمید کرمانی]] (متوفی ح ۸۷۷) از وزرای شاهان گورکانی، از مدرسه‌ای در قم یاد کرده است که وی در آن منزل گزیده بود. [[مدرسی طباطبائی]]<ref>مدرسی طباطبائی، ص۳۷ـ۳۸</ref> احتمال داده که این همان [[مدرسه غیاثیه]] بوده که در حدود ۷۳۰ به دستور [[خواجه غیاث الدین امیر محمد]] پسر رشیدالدین فضل اللّه بنا شده بود و اکنون نیز سردر و مناره‌های آن باقی است.
 
−
 
 
−
==عصر صفوی تا قاجار==
 
−
با آنکه حوزه قم از سده هفتم تا نهم رو به افول نهاده بود، اهمیت مذهبی قم و اصالت و قدمت حوزه علمیه آن و ریشه‌دار بودن علمای شیعه در این شهر مانع فروپاشی یک باره و زوال کامل این حوزه شد. حمایت‌های کمابیش مداوم [[صفویان]] از علما و مذهب [[شیعه]]، که از عوامل رشد و رونق حوزه‌های شیعی در [[قزوین]] و [[اصفهان]] بود، می‌بایست شامل قم، باسابقه‌ترین شهر شیعی ایران، نیز شده باشد. صرف نظر از [[مدرسه فیضیه]] که تا اواخر [[قرن یازدهم]] با نام مدرسه آستانه شناخته می‌شد، تقریبآ در سرتاسر دوره صفوی علمای شیعه و لو برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالا تدریس کرده‌اند. از جمله آنان این دانشمندان در خور ذکرند:
 
−
* [[بهاءالدین عاملی]]؛<ref>ر.ک:مدرسی طباطبائی، ص۱۲۸</ref>
 
−
* [[مولی حاج حسین یزدی]]، از شاگردان بزرگ بهاءالدین عاملی، متکلم و ریاضی دان که شرحی مفصّل بر تجرید [[خواجه نصیر طوسی]] نوشت و در اواخر عمر در [[مدرسه معصومیه قم]] تدریس می‌کرد؛<ref>افندی اصفهانی، ج ۲، ص۱۹۵ـ۱۹۶، ۴۵۲ـ۴۵۳</ref>
 
−
* [[ملاصدرا|صدرالدین شیرازی]] مشهوربه ملاصدرا؛<ref>صدرالدین شیرازی، مقدمه نصر، صپنج ـ شش</ref>
 
−
* [[فیض کاشانی]] (متوفی ۱۰۹۱) که به گفته خود<ref>فیض کاشانی، ص۱۵۱</ref> هشت سال در قم نزد صدرالدین شیرازی به تلمذ و ریاضت پرداخت؛
 
−
* [[ملا عبدالرزاق لاهیجی]] (متوفی ۱۰۷۲) شاگرد و داماد صدرالدین شیرازی و یکی از بزرگترین متکلمان چهار قرن اخیر، بلکه یکی از محقق‌ترین متکلمان دوره اسلامی، نویسنده کتاب‌های معروف [[شوارق الالهام]] و [[گوهر مراد]] که اصلا اهل لاهیجان بود ولی به سبب اقامت طولانی در قم به قمی مشهور شد. او در مدرسه معصومیه قم مَدْرَسی خاص داشت؛<ref>نصرآبادی، ص۲۲۶؛منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۱، ص۲۷۲؛افندی اصفهانی، ج۳، ص۱۱۴</ref>
 
−
* [[مولی محمدطاهر قمی]] (متوفی ۱۰۹۸) از مشایخ اجازه [[علامه مجلسی]]؛<ref>ر.ک:مجلسی، ج۱۱۰، ص۱۲۹ـ ۱۳۱</ref> وی [[شیخ الاسلام]] قم بود و در آن شهر به اداره امور مذهبی مردم اشتغال داشت و کتابهای متعددی در [[علم کلام|کلام]] و [[حدیث]] و نقد [[تصوف]] نوشت؛<ref>نصرآبادی، ص۲۳۸؛افندی اصفهانی، ج ۵، ص۱۱۱</ref>
 
−
* [[قاضی سعید قمی]] (متوفی ۱۱۰۷) نویسنده شرح معروف بر التوحید [[ابن بابویه]] که آثاری چون رساله ششم از کتاب الاَرْبَعینیات لِکشفِ انوارِ القُدسیات خود را تحت عنوان الاَنوارُالقُدسیةُ فی تحقیقِ الهَیولی و الصُّورةِ و النَّفسِ و فوائِدَ اُخَر در [[محرّم]] ۱۰۸۵<ref>ر.ک:قاضی سعیدقمی، ص۱۹۵</ref> و رساله هفتم آن را تحت عنوان المَقَصدُ الاَسْنی فی تحقیقِ ماهیة الحرکةِ و وجودِها در ۱۰۸۸<ref>ر.ک: قاضی سعیدقمی، ص۲۱۱</ref> در قم به اتمام رساند؛
 
−
* صدرالدین، فرزند [[مولی محمدطاهر قمی]]، که او نیز در [[علم کلام]] تبحر داشت و در قم در مدرسه معصومیه تدریس می‌کرد؛<ref>جزایری، ص۱۴۲</ref>
 
−
* [[میرزاحسن لاهیجی]] (متوفی ۱۱۲۱)، فرزند [[ملاعبدالرزاق لاهیجی]]، که مانند پدرش حکیم و متکلمی بزرگ بود. وی در قم زاده شد و همانجا تحصیل و تدریس و تألیف کرد و در همان شهر درگذشت؛<ref>ر.ک:قزوینی، ص۱۱۱؛افندی اصفهانی، ج ۱، ص۲۰۷ـ۲۰۸؛منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، ج ۳، ص۲۱۹</ref>
 
−
* [[مولی فخرالدین ماوراءالنهری]] که معاصر [[شاه عباس دوم]] بود. وی که از مذهب [[اهل سنت]] به مذهب [[شیعه]] گرویده بود از [[ماوراءالنهر]] به قم آمد و در همانجا ساکن شد و نزد علمای قم درس خواند. وی آثاری نیز دارد.<ref>ر.ک:افندی اصفهانی، ج ۴، ص۳۳۱ـ۳۳۲</ref>
 
−
 
 
−
 
 
−
==در قرن سیزدهم==
 
−
===میرزای قمی===
 
−
در قرن سیزدهم نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهمترین و مشهورترین آنان [[میرزای قمی|شیخ ابوالقاسم قمی]] (متوفی ۱۲۳۱)، معروف به میرزای قمی، است. وی از شاگردان مبرِّز [[وحید بهبهانی]] بود و از [[جاپلق]]، که پدرش در آنجا ساکن شده بود، به قم مهاجرت کرد و در آنجا به تدریس و تألیف پرداخت. [[زنوزی]]، که در زمان حیات میرزای قمی کتاب خود را نوشته، از او به عنوان عالم فاضل کامل [[مجتهد]] و ماهر در علم [[اصول فقه]] یاد کرده و کتاب [[القوانین المحکمه]] او را، که تألیف آن در آخر [[ربیع الثانی]] ۱۲۰۵ در قم به پایان رسید، ستوده است.<ref> ر.ک:روضه۴، قسم۱، ص۵۲۳</ref> از نوشته زنوزی معلوم می‌شود که این کتاب در زمان حیات مؤلفش شهرت داشته و بی‌سبب نیست که بعدها یکی از کتب معتبر درسی در حوزه‌های علمیه شده است. میرزای قمی در [[فقه]] نیز کتاب‌ها و رساله‌های بسیار دارد از جمله غنائم الایام و جامع الشتات. وی در دوران اقامت در [[عتبات]] [[عراق]]، شاگردان متعدد مشهوری داشت از جمله [[ملااحمد نراقی]]، [[سید عبدالله شبر]] و [[سیدمحمدجواد عاملی]]، صاحب [[مفتاح الکرامه]]<ref> ر.ک:میرزای قمی، ج۱، مقدمه تبریزیان، ص۴۸ـ۴۹</ref> بسیاری از شاگردان قمی، این شهر را ترک کردند و به مراکز علمی فعال تر، و از همه مهمتر، [[نجف]] رفتند. با این حال، او در دوران اقامت خود در قم موجب رونق بیشتر علمی قم گردید و حضور او به تداوم رشته تعلیم و تعلم دینی در قم انجامید.
 
−
 
 
−
===عالمان پس از میرازی قمی===
 
−
از کسانی که در حیات و نیز پس از مرگ میرزای قمی در قم به فعالیت علمی پرداخته‌اند از این افراد می‌توان نام برد :
 
−
* [[محمدتقی برغانی]] (متوفی ۱۲۶۳) که مدت‌ها در قم نزد [[میرزای قمی]] تحصیل کر؛<ref> امامی خوئی، ج۱، ص۳۱۴ـ۳۱۵</ref>
 
−
* [[سیدجواد فاطمی قمی]] (متوفی۱۳۰۳) از فقهای دانشمند مقیم قم که در نجف نزد [[شیخ انصاری]] درس خوانده بود و در قم ریاست دینی شهر را برعهده داشت؛<ref> ر.ک:امامی خوئی، ج۱، ص۳۶۳ـ۳۶۴</ref>
 
−
* [[شیخ ابوالقاسم قمی]] (متوفی ۱۳۵۳) از مشاهیر علمای قم که با بیشتر علوم آشنایی داشت و آنها را تدریس می‌کرد.<ref> ر.ک:امامی خوئی، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۳</ref>
 
−
 
 
−
 
 
−
==علمای عهد ناصرالدین شاه==
 
−
[[محمدتقی بیک ارباب قمی]]، مؤلف تاریخ دارالایمان قم در اواخر عهد [[ناصرالدین شاه]] قاجار، از برخی علمای آن عصر قم نام برده است، از جمله؛
 
−
* [[حاجی ملامحمد صادق]] که وی از علمای نافذالحکم قم بود.
 
−
* شیخ محمدحسن که در علم معقول و منقول سرآمد بوده
 
−
* میرزاحسن
 
−
* آقاسیدعبداللّه
 
−
* آخوند ملاعلی
 
−
* [[حاج آقا جلال امام جمعه]]
 
−
* [[میرزاابوالقاسم شیخ الاسلام]]، نواده میرزای قمی (رجوع کنید به ص۳۰ـ۳۱)
 
−
 
 
−
===علمای اواخر دوره قاجار===
 
−
از علمای اواخر دوره قاجاری
 
−
* [[حاج سیدصادق قمی]] (متوفی۱۳۳۸)، از درس آموختگان حوزه‌های [[عتبات]]،
 
−
* [[حاج میرزا محمد ارباب قمی]]، شاگرد [[حبیب الله رشتی|میرزا حبیب اللّه رشتی]] و [[آخوند خراسانی]] و از استادانِ [[شیخ عباس قمی]] و مؤلف چند کتاب و نیز مصحح کتاب‌هایی چون [[الغیبة نعمانی]] (چاپ ۱۳۱۸) و اثبات الوصیه (چاپ ۱۳۲۰) بوده‌اند.<ref> دانشوران قم، ص۱۲۱ـ۱۲۲، ص۱۲۵ـ۱۲۶</ref>
 
−
 
 
−
==جستارهای وابسته==
 
−
 
 
−
*[[حوزه علمیه قم در دوره معاصر]]
 
−
*[[حوزه علمیه قم (دوران جمهوری اسلامی)]]
 
−
 
 
−
 
 
−
== پانویس ==
 
 
{{پانویس|اندازه=ریز=|4}}
 
{{پانویس|اندازه=ریز=|4}}
−
 
+
==منابع==
−
== منابع ==
+
*[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]].
−
 
+
==مطالب مرتبط==
−
*محمدمحسن [[آقابزرگ]] طهرانی، [[الذریعة]] الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
+
*[[حوزه علمیه]]
−
*محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الانوار الساطعة فی المائة السابعة، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
+
*[[مدرسه فیضیه]]
−
*محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
 
−
*محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الحقائق الراهنة فی المائة الثامنة، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۹۷۵.
 
−
*محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الضیاء اللامع فی القرن التاسع، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ش.
 
−
*ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
 
−
*ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
 
−
*ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
 
−
*ابن طاووس، فرحةالغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، قم، ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
 
−
*ابن عنبه، عمدةالطالب فی انساب آل ابیطالب، بیروت: دارمکتبةالحیاة، بی‌تا.
 
−
*ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۲۲.
 
−
*ابن ندیم (تهران).
 
−
*محمدبن علی اردبیلی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
 
−
*احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، در ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، تهران ۱۳۸۳ش.
 
−
*رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، ج ۱، قم ۱۳۷۵ش.
 
−
*غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسی، تهران ۱۳۵۵ش.
 
−
*لطف اللّه صافی، «بین العَلَمین: الشیخ الصدوق و الشیخ المفید»، ترجمة محمدرضا آل صادق، در المقالات و الرسالات،ش ۱۸، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳.
 
−
*حسن طارمی راد، «صدوق و مفید در بحارالانوار مجلسی»، در مقالات فارسی،ش ۵۲، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳.
 
−
*محمدجواد طبسی، قم عاصمة الحضارة الشیعیة، قم ۱۳۸۴ش.
 
−
*محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۲۰الف.
 
−
*محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰ب.
 
−
*محمدبن حسن طوسی، کتاب الغیبة، چاپ عبادالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۷.
 
−
*عبدالجلیل قزوینی، نقض، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش.
 
−
*حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسنبن علی قمی، چاپ جلال الدین طهرانی، تهران ۱۳۶۱ش.
 
−
*محمدبن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، تلخیص محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
 
−
*محمدباقربن محمدتقی مجلسی؛ محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، المشتهر بشرح الفقیه، ج ۱، قم ۱۴۱۴.
 
−
*حسین مدرسی طباطبائی، قم در قرن نهم هجری، قم ۱۳۵۰ش.
 
−
*مجید معارف، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران ۱۳۷۴ش.
 
−
*محمدبن محمد مفید، اوائل المقالات، چاپ ابراهیم انصاری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
 
−
*محمدبن محمد مفید، الحکایات فی مخالفاتالمعتزلة من العدلیة والفرق بینهم و بین الشیعة الامامیة من امالی الامام الشیخ المفید، عرض و روایة شریف مرتضی، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۱۳.
 
−
*علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.
 
−
*نورالدین علی منعّل قمی، تذکره مشایخ قم، چاپ مدرسی طباطبائی، قم ۱۳۵۳ش.
 
−
*موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
 
−
*جعفر مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمة علیهم السلام، قم ۱۴۲۹.
 
−
*محمدعلی بن حسین نائینی، انوارالمشعشعین فی ذکر شرافة قم و القمیین، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ش الف.
 
−
*محمدعلی بن حسین نائینی، ریاض المحدثین فی ترجمة الرواة و العلماء القمیین من المتقدمین و المتأخرین، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۱ش ب.
 
−
*احمدبن علی نجاشی، رجال النجاشی، چاپ محمدجواد نائینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ یاقوت حموی.
 
−
*محمدتقی ارباب قمی، تاریخ دارالایمان قم، چاپ حسین مدرسی طباطبایی، قم ۱۳۵۳ش.
 
−
*عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
 
−
*محمدامین امامی خوئی، مرآةالشرق: موسوعة تراجم اعلام الشیعة الامامیة فی القرنی الثالث عشر و الرابع عشر، چاپ علی صدرائی خوئی، قم ۱۳۸۵ش.
 
−
*عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
 
−
*دانشوران قم: نگاهی به زندگی ۲۰۴ تن از دانشمندان و بزرگان قمی یا مدفون در قم، گزیده ستارگان حرم (۱ـ ۱۵)، تلخیص علی رضا هزار، تدوین محمدتقی ادهم نژاد، قم: زائر، ۱۳۸۴ش.
 
−
*محمدحسن بن عبدالرسول زنوزی، ریاض الجنة، روضه ۴، قسم ۱، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۷۰ش.
 
−
*محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)، رساله سه اصل، چاپ حسین نصر، تهران ۱۳۴۰ش.
 
−
*محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، شرح صدر فیض کاشانی، چاپ شهرام پازوکی، در عرفان ایران مجموعه مقالات (۲۹ و ۳۰)، گردآوری و تدوین مصطفی آزمایش، تهران: حقیقت، ۱۳۸۵ش.
 
−
*محمدسعیدبن محمد مفید قاضی سعید قمی، الاربعینیات لکشف انوارالقدسیات، چاپ نجف قلی حبیبی، تهران ۱۳۸۱ش.
 
−
*عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم املالآمل، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۷؛ مجلسی.
 
−
*حسین مدرسی طباطبائی، «مدرسه آستانه مقدسه (فیضیه)»، وحید،ش ۱ (فروردین ۱۳۵۰).
 
−
*منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران: از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر، چاپ جلال الدین آشتیانی، ج۱، تهران: انیستیتو ایران و فرانسه، ۱۳۵۱ش، ج ۳، تهران: انجمن فلسفه، ۱۳۵۵ش.
 
−
*ابوالقاسمبن محمدحسن میرزای قمی، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، ۱۳۷۵ـ۱۳۷۸ش.
 
−
*محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ احمد مدقّق یزدی، یزد ۱۳۷۸ش.
 
−
 
 
−
 
 
−
==پیوند به بیرون==
 
−
*منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
 
−
برگرفته از ویکی شیعه
 
−
 
 
  
 
[[رده:حوزه‌های علمیه شیعه‎‌]]
 
[[رده:حوزه‌های علمیه شیعه‎‌]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ مارس ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۱۴

«حوزه علمیه قم»، مجموعۀ مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر قم است که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی شیعه و برخی وظایف دیگر مانند اخذ وجوهات شرعی و ساماندهی هزینه کردن آن و نظارت بر تبلیغات و امور دینی کشور را بر عهده دارد. از هنگام پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ شمسی در ایران، این حوزه علمیه به گونه غیر رسمی بر کار دولتهای جمهوری اسلامی نیز نظارت داشته و بسیاری از روحانیان آموزش دیده در این حوزه، مسئولیتهای اجرایی و قضایی بر عهده گرفته‌اند.

حوزه قم.jpg

تاریخچه حوزه علمیه قم

گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان شیعی در قرن دوم، شهر قم را به یکی از شهرهای مسلماننشین‌ شیعه مذهب تبدیل کرد. در دو قرن نخست هجری، برخی از اصحاب امام صادق(ع) و امام رضا(ع) در این شهر حضور داشتند. خاندان برقی، حِمْیری، ابراهیم بن هاشم قمی، ابن مَتّیل (مُتَّیل)، ابن بابویه از خاندان‌های شیعی قرن سوم در قم بودند. علاوه بر خاندان‌های دانش پرور، آنچه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار علویان و سادات در این شهر بود. قمی‌ها با امامان معصوم(ع) ارتباط نزدیک در قالب نامه‌نگاری داشتند.

در قم همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها تدریس می‌شد و علوم قرآنی، کلام، تاریخ و جغرافیا، تراجم و علم رجال و علم حدیث از علوم متداول در حوزه علمیه قم بود و بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی غلات سامان می‌یافت.

حوزه علمیه قم قدیم که به ویژه در سده‌های سوم و چهارم قمری شکوه فراوان یافته بود، با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به ویژه به علت قدرت یافتن سلجوقیان سنّی مذهب در سده پنجم، از شکوه پیشین آن کاسته شد.

گزارش‌های دو نویسنده شیعه اهل ری یعنی منتجب الدین رازی و عبدالجلیل قزوینی رازی از زندگی نامه علما و وضع علمی و آموزش این شهر، نشان می‌دهد که مخصوصاً در قرن ششم، این حوزه به سال‌های رونق پیشین خود نزدیک شده بود. چنانکه گذشت از خاندان دعویدار قمی در سده‌های پنجم تا هفتم عالمان بسیاری برخاستند که چند تن آنان به منصب قضای شهر دست یافتند.

بیرون از این خاندان، دانشمندان دیگری نیز این حوزه را رونق بخشیدند. یکی از فقهای مشهور قم در قرن ششم حسن بن حَسّولة بن صالحان قمی خطیب جامع عتیق قم از شاگردان شاذان بن جبرئیل قمی بود.[۱] فقیه صاحب فتوا، قاضی ابوابراهیم بابویی، نیز در نیمه نخست سده ششم در قم مطابق مذهب اهل بیت(ع) حکم می‌کرد.[۲] همچنین محمد بن علی نیشابوری، استادِ فضل اللّه بن علی حسنی راوندی (متوفی ح ۵۵۰)، در حوزه قم فعالیت داشت و صاحب چند اثر از جمله الحدود و الموجَز فی النحو بود.[۳] زین الدین امیرة بن شرف شاه حسینی نیز از فقهایی بود که به امر قضا و تدریس اشتغال داشت و مدرسه‌ای نیز به نام او در قم دایر بود.[۴]

به تصریح عبدالجلیل قزوینی[۵] در این شهر کتابخانه‌ها انباشته از کتب طوایف مختلف، و کرسی‌ها و حلقه‌های درس دایر بود. وی از ده مدرسه آباد در قم نام برده است، از جمله: مدرسه سعد، اثیرالملک، شهید سعیدعزالدین مرتضی، ظهیرالدین عبدالعزیز، ابوالحسن کمیج، و مدرسه شمس الدین مرتضی. همچنین در بارگاه فاطمه معصومه نیز علوم دینی تدریس می‌شد و این مزار اوقافی داشت که هزینه طلاب و استادان و مدرّسان از آن تأمین می‌شد.[۶]

با حمله مغولان به قم و کاشان و خونریزی و ویرانی گسترده در این شهرها در سال ۶۲۱ قمری[۷] حوزه قم نیز روی به زوال نهاد. آقا بزرگ طهرانی از عالمانی که نسبت «قمی» داشته‌اند، در قرن ششم ۳۴ نفر[۸] قرن هفتم ۳ نفر[۹] و در قرن نهم ۷ نفر[۱۰] را نام برده است. این رقم، رکود حوزه علمیه قم را در این دوره‌ها به خوبی به تصویر می‌کشد.

در این دوره دیگر از مدارس متعدد و پررونق قم سده ششم خبری نیست. با این همه فعالیت‌های این حوزه، با افت و خیز بسیار زیاد، کمابیش تداوم یافته است. ابن طاووس (۶۴۷ـ۶۹۳)[۱۱] از مدرسه‌ای به نام رضویه در قم یاد کرده که در روزگار او باقی و دایر بوده است. احتمالا مدرسه‌ای که امروزه با نام مدرسه رضویه در منطقه بازار قدیم قم واقع است یادگاری از همان مدرسه است.

اما حمایت‌های کمابیش مداوم صفویان از علما و مذهب شیعه، که از عوامل رشد و رونق حوزه‌های شیعی در قزوین و اصفهان بود، شامل قم، نیز می‌شد. در سرتاسر دوره صفوی علمای شیعه ولو برای مدتی معین در قم اقامت و احتمالا تدریس کرده‌اند. در قرن سیزدهم نیز شماری از عالمان در قم به فعالیت علمی اشتغال داشتند که مهمترین و مشهورترین آنان شیخ ابوالقاسم قمی (متوفی ۱۲۳۱) معروف به «میرزای قمی» است.

قدمت بسیار زیاد حوزه علمیه قم، حاصل دیرینگی مذهب شیعه در این شهر است که با مهاجرت افراد قبیله اشعریون از کوفه به قم پیوند وثیق دارد.[۱۲] بررسی زندگی نامه محدثان و علمای اهل تشیع که در سده دوم یا حتی اول قمری در قم زندگی می‌کردند، نشان دهنده تکوین حوزه علمیه شیعی در این شهر از نخستین دهه‌های سده دوم هجری است. از فهرست ۹۱ تن از دانشمندان و محدّثان خاندان اشعری در قم در فاصله سده اول تا چهارم[۱۳] ۳۳ تن در قرن دوم می‌زیسته‌اند که این رقم خود نشان می‌دهد که از اواخر قرن اول و در طول قرن دوم حوزه قم کاملا فعال بوده است.

عالمان و بزرگان حوزه قم

نخستین علمای شیعه قم

ابوبکر بن عبداللّه اشعری (زنده در اواخر قرن اول)، محدث و صحابی امام صادق(ع) از جمله دانشمندان خاندان اشعری در قم است که از نسل او دانشمندان بسیاری پدید آمدند.[۱۴] نیای ابوبکر بن عبداللّه، سعد بن مالک، سرسلسله مهاجران خاندان اشعری به قم بوده است.[۱۵]

یازده تن دیگر از فرزندان عبداللّه بن سعد اشعری نیز از راویان و محدّثان سده دوم هجری بوده‌اند[۱۶] از جمله: موسی بن عبداللّه بن سعد اشعری (زنده در ۱۱۴)، صحابی امام صادق(ع) که پیشگام تبلیغ و ترویج مذهب شیعه در قم بود؛[۱۷] یسَع بن عبداللّه (زنده در ۱۱۴) از راویان امام صادق(ع)[۱۸] یعقوب بن عبداللّه (زنده در ۱۱۴) صحابی امام صادق(ع)؛[۱۹] ادریس بن عبداللّه (زنده در ۱۸۳)، صحابی امام صادق(ع).[۲۰]

یکی دیگر از دانشمندان اشعری در قرن دوم عبدالعزیز بن مهتدی بن محمد (زنده در ۱۸۳) بود. وی از جانب امام رضا(ع) وکالت داشته و نامش در اسنادِ دست کم شانزده حدیث در کتب اربعه حدیثی شیعه آمده است.[۲۱]

شمار علمای شیعه در قرن سوم همچنان روی به افزایش داشته، چنانکه بنابر فهرست پیش گفته[۲۲] ۴۴ تن در این قرن می‌زیسته‌اند. این رقم اگر در کنار شمار دانشمندان خاندان‌های دیگر از قرن سوم به بعد، مانند خاندان برقی، حِمْیری و دیگر خاندان‌های دانش پرور نهاده شود، گسترش سریع حوزه قم را در قرون سوم به بعد به خوبی نشان می‌دهد. سرسلسله و نخستین دانشمند خاندان برقی، ابوعبداللّه محمد بن خالد برقی (زنده قبل از ۲۲۰) از اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) راوی و محدّث معروف سده دوم و اوایل قرن سوم بوده است. فرزند محمد بن خالد برقی، احمد بن محمد برقی نامدارترین دانشمند این خاندان است.

مشهورترین فرد خاندان حمیری، عبداللّه بن جعفر حِمیری (متوفی ۳۱۰)، از راویان امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) بوده که در کتب اربعه فقهی شیعی بیش از ۱۸۰ حدیث به نقل از وی آمده است. او کتاب‌های بسیاری از جمله قرب الاسناد را نوشته است.[۲۳] فرزندش، ابوجعفر محمد نیز از راویان سرشناس و موثق و صاحب تألیفاتی بوده و با امام زمان(ع) مکاتبه کرده است.[۲۴]

ابراهیم بن هاشم قمی (زنده در ۲۴۷) نیز سرسلسله خاندانی علمی در حوزه قم بود. وی اصالتا کوفی و شاگرد یونس بن عبدالرحمان و از پیشگامان علم حدیث در قم بود. وی را نخستین محدّثی دانسته‌اند که احادیث کوفیان را در قم نشر داده است.[۲۵] فرزندش، علی بن ابراهیم قمی محدّث و مفسری بسیار مشهور و از مشایخ کلینی بوده است.

فرزندان مَتّیل قمی (مُتَّیل) نیز در شمار محدّثان برجسته بوده‌اند. حسن بن متّیل (زنده پس از ۳۰۰) مصنف و محدّث مشهوری در قم بوده و کتابی به نام نوادر داشته است.[۲۶] برادرش علی بن متیل، از مشایخ شیخ صدوق بوده است.[۲۷] احمد بن متّیل و فرزندش جعفر بن احمد متیل نزد محمد بن عثمان عَمروی، دومین نایب خاص امام زمان(عج) آن چنان قدر و اعتباری داشته‌اند که برخی از علمای شیعه تقریباً مطمئن بودند که پس از محمد بن عثمان، نیابت خاصه به یکی از این دو تن خواهد رسید.[۲۸]

اما بلندآوازه‌ترین خاندان حوزه قم و سپس ری، خاندان ابن بابویه است. خاندان ابن بابویه تا اواخر سده ششم در حوزه‌های قم و ری نامی بلند داشته‌اند. منتجب الدین رازی آخرین دانشمند این خاندان نیز مانند نخستین دانشمند این خاندان، کنیه ابن بابویه و نام علی داشته است. علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (متوفی ۳۲۹) محدّثی بزرگ بوده و نجاشی[۲۹] وی را شیخ و فقیه قمیان خوانده و کتاب‌های او را که بسیاری از آنها در احکام فقهی است، نام برده است. فرزندش حسین بن علی قمی نیز همانند پدر کنیه ابن بابویه داشت و از پدرش اجازه نقل حدیث داشته است.[۳۰] او خود گفته که پیش از بیست سالگی مجلس تدریس داشته و حاضرجوابی او در حل احکام فقهی، مستمعان را شگفت زده می‌کرد.[۳۱] فرزند دیگر علی بن حسین بابویه، ابوجعفر محمد بن علی معروف به «شیخ صدوق»، معروف‌ترین عضو این خاندان علمی است. کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، یکی از کتب اربعه حدیثی ـ فقهی شیعه از نوشته‌های اوست.[۳۲] شیخ صدوق را در واقع می‌توان نماد و برجسته‌ترین چهره حوزه قم و سپس ری ـ که پس از ۳۳۹ به آنجا مهاجرت کردـ[۳۳] دانست.

حضور سادات و علویان

گذشته از این خاندان‌های دانش پرور، آنچه بر رونق حوزه قم افزود، حضور پرشمار علویان و سادات در این شهر بود، علویان دست کم به دو طریق به رونق این حوزه یاری رساندند. نخست آنکه از میان آنان دانشمندان زیادی در طول تاریخ حوزه قم ظهور کردند و دیگر اینکه مزار آنان که سخت مورد احترام مردم بود ضمن تقدس بخشیدن به قم، به کانونی برای تدریس و تعلیم علوم دینی طبق بیان امامان شیعه تبدیل شد.[۳۴] در رأس علویان قم باید از خواهر امام رضا(ع)، حضرت فاطمه معصومه(س) نام برد که در سال ۲۰۲ و در پی ولایتعهدی امام هشتم(ع)، از مدینه عازم خراسان شد و در قم درگذشت.[۳۵]

قمی در تاریخ قم[۳۶] از چند عالم و فقیه علوی که نسلشان از طریق علی بن جعفر عُریضی به امام صادق(ع) می‌رسد نام برده است. همچنین در منابع از نسل امام موسی بن جعفر(ع)، به فاصله پنج پشت، از محمد بن موسی بن اسحاق با تعبیر فقیه یاد شده است.[۳۷]

موسی مبرقَع فرزند امام جواد(ع) از فضلایی بود که به قم مهاجرت کرد.[۳۸] فرزندان او در قم شهرت رضوی یافتند.[۳۹] فرزندش، احمدبن موسی، پسری به نام ابوالحسن موسی بن احمد (زنده در ۳۷۱) داشت. وی دانشمندی فروتن و مردمدار بود و درایت وی سبب شد تا با وجود جوانی، نقابت علویان قم، کاشان و خورزن به او سپرده شود. در زمان او شمار سادات در قم و اطراف از خرد و کلان، ۳۳۱ تن بوده است.[۴۰]

از دیگر عالمان علوی، حمزة بن محمد بن احمد از نسل زید بن علی بن الحسین است. وی از علی بن ابراهیم بن هاشم در قم حدیث شنید و خود در رجب ۳۳۹ در قم برای شیخ صدوق حدیث نقل کرد.[۴۱]

یکی دیگر از علویان، که نویسنده تاریخ قم[۴۲] وی را از فقهایی شمرده‌ که از امام حسن عسکری(ع) روایت کرده اند، حسین بن حسن بن علی بن علی بن الحسین(ع) بوده است.[۴۳]

تعداد علمای مشهور

گسترش کمّی حوزه قم چندان بوده که صاحب تاریخ قم،[۴۴] علمای مشهور شیعه در این شهر را از آغاز تا سده چهارم ۲۶۶ تن و شمار علمای سنّی را ۱۴ تن ذکر کرده است. اقبال به علوم دینی، به ویژه علم حدیث، در قم چندان بوده است که محمدتقی مجلسی گفته در کتابی خوانده که در عصر شیخ صدوق (قرن چهارم) بالغ بر دویست هزار محدث در قم می‌زیسته‌اند.[۴۵] مجلسی این رقم بسیار بالای محدّثان را اینگونه برای خود قابل باور ساخته است که در قم عوام و خواص همه به حفظ حدیث می‌کوشیده‌اند. این رقم در هر صورت نشانه اقبال عمومی قمیان به دانش حدیث بوده است.

ارتباط با امامان معصوم

ارتباط نزدیک با امامان معصوم(ع) در قالب نامه نگاری صورت می‌گرفته و هم در قالب مسافرت‌های علمای قم به عراق و حجاز و خراسان. از میان ۹۱ تن از علما و محدّثان اشعری قم، ۴۶ تن با یک یا چند امام معصوم(ع) ارتباط و دیدار داشته‌اند.[۴۶] شمار قمی‌های صحابی ائمه با احتساب علمای غیراشعری از این رقم هم بالاتر می‌رود.[۴۷] این ارتباط مایه اعتبار روزافزون حوزه قم شده و آن حوزه را به مرجع و معیاری در حوزه علوم اسلامی بدل کرده بوده است. به نوشته شیخ طوسی[۴۸] یک بار حسین بن روح، سومین نایب خاص امام زمان(عج) کتابی فقهی ـ کتاب التأدیب ـ را به قم فرستاد تا فقهای آنجا نظر خود را در باب صحت و سقم مطالب آن بازگو کنند.

علوم اسلامی رایج در حوزه قم

بر پایه منابع گوناگون می‌توان دریافت که در حوزه قم تقریبا همه شاخه‌های علوم دینی و مقدمات آنها ـ البته باتوجه به ابتدایی بودن مراحل پاره‌ای از آن علم‌ها تدریس می‌شد. ابوجعفر احمد برقی (متوفی ۲۷۴ یا ۲۸۰) در علوم ادبی و بلاغی تبحر داشت. وی در این حوزه دو کتاب به نامهای «الشعر و الشعراء» و «النحو» را تألیف کرد.[۴۹] یکی از شاگردان او، محمدبن عبیداللّه (عبداللّه) ملقب به ماجیلویه نیز فقیهی ادیب بود.[۵۰] دیگر استاد برجسته علوم ادبی در حوزه قم ابوعلی احمد بن اسماعیل ملقب به سمکه بود. وی چند کتاب داشت که نجاشی[۵۱] آنها را بی‌مانند خوانده است.

علوم قرآنی

علوم قرآنی نیز محل توجه حوزه قم بود. عبداللّه بن صلت قمی از راویان امام رضا(ع) کتابی در تفسیر قرآن نوشته بود.[۵۲] ابوعبداللّه برقی کتابی در تفسیر با نام کتاب التنزیل و التعبیر، و نیز کتاب دیگری به نام التفسیر داشت.[۵۳] برادرش حسن بن خالد نیز کتاب تفسیری در ۱۲۰ جلد داشت که امام حسن عسکری(ع) آن را املا کرده بود.[۵۴] محمد بن حسن صفار (متوفی ۲۹۰)، از محدّثان ارجمند قم و نویسنده کتاب‌های فقهی بسیار، کتابی درباره قرآن با نام فضل القرآن داشت.[۵۵] سعد بن عبداللّه اشعری قمی، شیخ و فقیه خاندان اشعری در همین باره کتابی نوشت، با نام ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه.[۵۶] در همین دوره تفسیر علی بن ابراهیم قمی (زنده در ۳۰۷) نوشته شد که پایه بسیاری از تفاسیر مأثور بعدی قرار گرفت.

علم کلام

موضوع دیگرِ تألیف و تدریس در حوزه قم قدیم مسائل اعتقادی و کلامی بود و مباحث مربوط به غیبت امام دوازدهم(عج) و امامت در نقطه مرکزی این مباحثات قرار داشت. برای نمونه می‌توان از این کتابها نام برد: کتاب الجبر و التفویض و کتابُ مایفعل الناسُ حین یفْقُدون الامام، درباره وظایف مؤمنان در وضع فقدان امام، از احمد بن ابی زاهر اشعری قمی (زنده قبل از ۲۶۲)[۵۷] کتاب الغیبة و کتاب الامامة از عبداللّه بن جعفر حمیری قمی (متوفی ح ۳۱۰)[۵۸] کتاب الامامة و التبصرة من الحیرة از علی بن حسین بن بابویه (متوفی ۳۲۹).[۵۹]

بخش قابل توجهی از فعالیت‌های کلامی حوزه قم، در چهارچوب مبارزه با اندیشه‌های انحرافی غلات سامان می‌یافت. حسین بن سعید اهوازی (زنده در ۲۲۰)[۶۰] محمد بن حسن صفار قمی (متوفی ۲۹۰)[۶۱] و سعد بن عبداللّه اشعری، شیخ و فقیه برجسته شیعه (متوفی ح ۲۹۹ تا ۳۰۰)[۶۲] هریک کتابی در رد غلات نوشتند.

تاریخ و جغرافیا

از دیگر علوم محل توجه در حوزه قم قدیم، تاریخ و جغرافیا بود. ابوعبداللّه برقی به نوشته نجاشی[۶۳] به اخبار و علوم عرب آگاه بود و چند کتاب، از جمله کتاب مکة و المدینة و کتاب حروب الاوس و الخزرج، نوشت. پسرش ابوجعفر برقی از ادیبان و مورخان حوزه قم، چندین کتاب با گرایش تاریخ تألیف کرد از جمله: انساب الامم، الاوائل، بنات النبی و ازواجه، کتاب التاریخ، کتاب المغازی، و طبقات الرجال؛ همچنان که کتابی در موضوع جغرافیا با عنوان البلدان و المساحة نوشت که از مآخذ تاریخ قم نیز بود.[۶۴] شاگرد ابوجعفر برقی، احمد بن اسماعیل سمکه نیز در دانش تاریخ تبحر داشت. از جمله تألیفات تاریخی او، کتاب العباسی بوده که به گفته نجاشی[۶۵] ده هزار ورق داشته و نجاشی اخبار امین عباسی را در این کتاب دیده و آن را ستوده است. محمد بن عبداللّه بن جعفر حمیری نیز به تاریخ و جغرافیا آگاه بود و کتاب المساحة و البلدان را براساس کتاب ابوجعفر برقی تألیف کرد.[۶۶] جعفر بن محمد بن جعفر، معروف به ابن قولویه (متوفی ۳۶۸)، از نامورترین مشایخ فقه و حدیث و استاد شیخ مفید، نیز چند اثر در تاریخ داشت از جمله تاریخ الشهور و الحوادث فیها.[۶۷]

تراجم و علم رجال

علمای قم درباره تراجم و علم رجال نیز تألیفات قابل ملاحظه‌ای داشتند. ظاهرا ابوجعفر برقی اثری به نام کتاب الرجال داشت. علاوه بر وی، علمای دیگر چون احمدبن اسحاق اشعری (زنده در ۲۶۰)، محمد بن یحیی اشعری (متوفی ح ۲۸۰)، سعد بن عبداللّه اشعری (متوفی بین ۲۹۹ تا ۳۰۰)، محمد بن حسن بن ولید (متوفی ۳۴۳)، ابن دؤل قمی (متوفی ۳۵۰)، ابن داوود قمی (متوفی ۳۶۸)، شیخ صدوق و برادرزاده‌اش حسین بن حسن بابویه قمی (قرن چهارم) هریک کتابی در علم رجال داشته‌اند.[۶۸] نیز ابن بُطّه قمی، ابن قولویه و شیخ صدوق، هرکدام کتابی در ذکر فهرست کتابهای تألیف شده نوشته‌اند.[۶۹]

علم حدیث

رواج این علوم متنوع در حوزه قم قدیم، البته به هیچ رو به گستردگی رواج علم حدیث در آنجا نبوده است. حدیث را نه تنها مسلط‌ترین دانش، بلکه باید گسترده‌ترین جنبش علمی شیعه در سده دوم تا چهارم به شمار آورد. احادیث امامان که نخست در مدینه و کوفه روایت می‌شد، در حوزه قم تهذیب و تدوین می‌گردید. بررسی در سلسله اسناد کتاب‌هایی چون المحاسن، نوشته احمد بن محمد بن خالد برقی، شاهدی بر این مدعاست. یکی از بزرگترین محدّثان این حوزه، ابراهیم بن هاشم قمی، در کثرت روایت بی‌مانند بود و نامش در اسناد بیش از ۶۴۱۴ حدیث آمده است.[۷۰] بخش عظیمی از احادیث کافی از علی بن ابراهیم، از طریق پدرش ابراهیم بن هاشم نقل شده است. مطالعه در اسناد احادیث کتاب کافی نشان می‌دهد که بیش از هشتاد درصد از مشایخ حدیثی کلینی قمی‌اند. این خود حاکی از آن است که کلینی زمان نه چندان کوتاهی را از محضر عالمان حوزه قم استفاده کرده است.[۷۱]

از شاخصه‌های مدرسه حدیثی قم، توجه به متن حدیث و ساماندهی آنها در موضوعات مختلف دینی بوده است. شیخ صدوق که نماد این مکتب حدیثی به شمار می‌رود، علاوه بر نگارش چند اثر فقهی ـ حدیثی مهم، آثاری نیز در مباحث کلامی بر مبنای حدیث تألیف کرد، که از مشهورترین آنها کتاب التوحید در مباحث الهیات و کمال الدین و تمام النعمة در استدلال بر امامت حضرت مهدی (عج) و غیبت و طول عمر ایشان است.

همچنین محدّثان قم احادیث را با اصول و قواعد روایتِ حدیث و معیارهای نقد حدیث می‌سنجیدند و هر روایتی را با هر کیفیتی نمی‌پذیرفتند و به ویژه برای پیشگیری از ورود احادیث مجعول غالیان سختگیری جدی داشتند و با افرادی که از راویان ضعیف و غیرمعتمد روایت می‌کردند، به تندی رفتار می‌کردند؛ چنانکه احمد بن محمد بن عیسی (زنده در ۲۷۴)، از محدّثان بزرگ قم و بالاترین شخصیت علمی قم در آن زمان[۷۲]، احمد بن محمد بن خالد برقی را به سبب نقل روایات از افراد ضعیف از شهر قم تبعید کرد ولی به زودی او را بازگرداند و از وی پوزش خواست.[۷۳]

شیوه‌های آموزشی

شیوه‌های آموزش در همه حوزه‌های دینی از جمله حوزه علمیه قم کمابیش همسان بود. یک روش بسیار معمول به ویژه در آموزش حدیث این بوده که طالبان دانش، گروهی یا فردی، نزد استاد گرد می‌آمدند و استاد احادیث را از حفظ یا از روی نوشته بر آنان می‌خواند و آنان درس استاد را به حافظه سپرده و می‌نوشتند. کتاب‌های امالی و مجالس حاصل این گونه از آموزش بوده است.[۷۴] گاه نیز شاگرد کتابی از آن استاد یا دیگری را نزد استادش قرائت می‌کرد و استاد آن را می‌شنید و تأیید می‌کرد. به هر روی، استاد پس از اطمینان از تبحر شاگرد در سماع و فهم حدیث و وثاقت و امانت او به وی اجازه روایت می‌داد. معمولا این اجازه‌ها بر کاغذی یا در پایان کتابِ اجازه داده شده نوشته می‌شد. به نوشته شیخ طوسی[۷۵] ابن ابی جید قمی در سال ۳۵۶ از احمد بن محمد عطار قمی اجازه روایت دریافت کرده است.

اقتصاد حوزه علمیه قم

در منابع گذشته اطلاع چندانی درباره نظام مالی و اداری حوزه قدیم قم یافت نمی‌شود. از این منابع همین برمی‌آید که معیشت علما عموماً از طریق کسب و کار تأمین می‌شد و استادان و شاگردان در کنار درس و بحث، کار می‌کردند.

حسن بن علی حجّال، محدّث و صاحب کتاب بزرگ «الجامع فی ابواب الشریعة» به اتفاق محمد بن حسن بن ولید قمی (متوفی ۳۴۳) به اشتراک تجارت می‌کردند.[۷۶] به گفته نجاشی[۷۷] وی را چون در کار فروش حجل (= خلخال) بود، حجّال گفته‌اند.

یا ابونصر وهْب بن محمد قمّی، صاحب کتابی با نام النوادر، بزّاز،[۷۸] و محمد بن حسن صفار (متوفی ۲۹۰)، صاحب بصائر الدرجات رویگر،[۷۹] حسین بن شاذویه (قرن چهارم)، از محدّثان قم و از استادان جعفر بن محمد بن قولویه، صحّاف بود.[۸۰]

در تاریخ قم[۸۱] آمده که اشعری‌های قم، خانه‌ها و آبادی‌ها و زمین‌های کشاورزی فراوانی را وقف امامان معصوم(ع) می‌کردند و همچنین خمس اموال خود را از طریق وکلای ائمه که بسیاری از آنها نیز قمی بوده‌اند، نزد امامان می‌فرستادند. می‌توان احتمال داد که یکی از مصارف این اوقاف، تأمین هزینه طلاب و مراکز علمی بوده است.

حوزه قم در عرصه سیاست

در بررسی جامع درباره حوزه علمیه قم قدیم، نمی‌توان پیوند آن را با حوزه سیاست و اجتماع در نظر نیاورد. این پیوند دو گونه تجلی داشته است: یکی دخالت علمای حوزه در امور سیاسی و تصدّی مناصب دیوانی شهر، دوم ـ که خود از عامل حضور اجتماعی و سیاسی علما ناشی می‌شده ـ توجه به تألیف و پژوهش نظری در باب مسائل مبتلابه عملی از منظر دینی.

والیان شیعی

سبب اصلی پیوند حوزه قم با مسائل اجتماعی و سیاسی به این خاطر بود که قم شهری یکپارچه شیعه نشین بوده است. ازاین رو هم والیان و هم قاضیان از میان شیعیان که اکثریت را در اختیار داشته‌اند، برگزیده می‌شدند.[۸۲] برای نمونه، هارون الرشید (حکومت: ۱۷۹ـ۱۹۳) حمزة بن یعلی بن عبداللّه قمی، از راویان امام رضا(ع) را والی قم کرد و به او اجازه داد تا قم را از اصفهان مستقل و در آنجا نماز جمعه برپا کند.[۸۳] همین خلیفه در سال ۱۹۲، عامر بن عمران اشعری را به ولایت قم برگزید.[۸۴] اگر هم حاکم شهر از میان علمای حوزه انتخاب نمی‌شد، وی بر خود لازم می‌دید تا برای موفقیت در اداره شهر نظر آنان را جلب نماید، چنانکه والی قم به همین منظور با احمد بن محمد بن عیسی اشعری دیدار می‌کرد.[۸۵]

مسند قضاوت

علاوه بر والی، قاضی نیز بر مذهب مردم شهر بود. آنچنان که از تاریخ قم[۸۶] برمی‌آید، قاضی را نیز تا اواخر قرن سوم، مردم شهر خود برمی‌گزیدند، تا اینکه مکتفی (حکومت: ۲۸۹ـ۲۹۵) رسم انتصاب قضات را معمول و آنان را از مرکز خلافت به قم گسیل کرد. در این صورت نیز قضات معمولا از میان علمای شیعه شهر معین می‌شدند. از بین علمای شهر قم خاندان دعویدار قمی که به گفته عبدالجلیل قزوینی[۸۷] همه زاهد، عالم، اهل فتوا و تقوا بودند، عمدتا به کار قضا می‌پرداختند، از جمله: ظهیرالدین علی بن هبةاللّه و محمد بن علی بن هبةاللّه.[۸۸] همچنین از عالمان دیگری نیز به عنوان قاضی قم یاد شده است، مانند سدیدالدین ابومحمد بن حسن قمی،[۸۹] قاضی ابوابراهیم بابویی که در سرتاسر نیمه نخست قرن ششم دست در کار قضا در قم بود.[۹۰] این چنین بود که به گفته عبدالجلیل قزوینی[۹۱] در قم «همه فتاوی و حکومت بر مذهب صادق و باقر» و قاضی شهر علوی یا شیعی بود.

در مباحث نظری

علمای حوزه قم علاوه بر تصدی مناصب دیوانی، به ویژه منصب قضا، در مباحث نظری نیز کمابیش به موضوعات حکومتی مانند خراج، خمس، زکات، مناسبات مسلمانان با نامسلمانان، دفاع و جهاد توجه نشان می‌دادند؛ از جمله تألیفاتی که در مسیر همین مباحث بوده، اثری است از جعفر بن محمد بن قولویه (ح ۲۹۰ـ۳۶۸) با نام القضاء و آداب الحکام.[۹۲] نمونه دیگر کتابی است با نام الرسالة فی عمل السلطان، تألیف محمد بن احمد بن داوود (متوفی ۳۶۸) فقیه و شیخ قمیان در روزگار خود.[۹۳]

پانویس

  1. ↑ محمدباقر مجلسی، ج ۱۰۶، ص۴۲
  2. ↑ عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹
  3. ↑ منتجب الدین رازی، ص۱۰۲ـ ۱۰۳؛عبدالجلیل قزوینی، ص۲۱۲؛امین، ج ۸، ص۴۰۸
  4. ↑ منتجب الدین رازی، ص۳۶؛عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵، ۴۵۹؛ قس ابن حجر عسقلانی، ج ۲، ص۲۱۸ که نامش را امیربن شرف شاه الشریف الحسنی القمی ضبط کرده است
  5. ↑ عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵
  6. ↑ عبدالجلیل قزوینی، ص۱۹۵
  7. ↑ ر.ک:ابن اثیر، ج ۱۲، ص۴۱۹
  8. ↑ ر.ک:طبقات: الثقات، ص۲۲۵ـ۲۲۶
  9. ↑ الحقائق، ص۱۶۵
  10. ↑ الضیاء، ص۱۱۰
  11. ↑ ابن طاووس، ص۱۳۱
  12. ↑ ر.ک:قمی، ص۲۴۰
  13. ↑ مهاجر، ص۱۹۲- ۱۹۵
  14. ↑ برقی، ص۴۳؛ قمی، ص۲۴۱؛ مهاجر، ص۲۶
  15. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۲۱۶
  16. ↑ قمی، ص۲۷۸
  17. ↑ برقی، ص۳۰؛ قمی،ص ۲۷۸
  18. ↑ قمی، ص۲۷، ۲۴۱؛ خویی، ج۲۰، ص۱۲۵
  19. ↑ برقی، ص۲۸؛ یاقوت حموی، ذیل «قم»؛ مهاجر، ص۱۸۶ـ ۱۸۷
  20. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۲۶۰؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۱۶۳
  21. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۶۰؛ مهاجر، ص۹۶
  22. ↑ مهاجر، ص۱۹۲ـ۱۹۵
  23. ↑ نجاشی، ج۲، ص۱۸ـ۱۹؛ طوسی، رجال طوسی، ص۳۸۹، ۴۰۰؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص۲۳۸
  24. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۲۵۳
  25. ↑ نجاشی، ج۱، ص۸۹؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۱۱ـ ۱۲
  26. ↑ نجاشی، ج۱، ص۱۵۵؛ منعّل قمی، ص۳۷
  27. ↑ نائینی، ریاض المحدثین، ص۴۹۵
  28. ↑ طوسی، ۱۴۱۷، ص۳۶۹
  29. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۸۹ـ۹۰
  30. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۱۸۹
  31. ↑ طوسی، ۱۴۱۷، ص۳۲۱
  32. ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۴۴۲ـ۴۴۳
  33. ↑ ر.ک:ابن بابویه، مقدمه عبدالرحیم ربانی شیرازی، ص۱۸ـ۱۹
  34. ↑ برای ستایش از قم در روایات امامان معصوم ر.ک: قمی، ص۹۰ـ۱۰۰؛ محمدباقر مجلسی، ج ۴۸، ص۳۱۷، ج ۵۷، ص۲۱۴، ۲۱۷
  35. ↑ قمی، ص۲۱۳
  36. ↑ تاریخ قمی، ص۲۲۴ـ۲۲۸
  37. ↑ ر.ک:نائینی، انوار المشعشعین، ج ۱، ص۵۱۷
  38. ↑ قمی، ص۲۱۵
  39. ↑ ابن عنبه، ص۲۳۰
  40. ↑ قمی، ص۲۲۰
  41. ↑ ر.ک:ابن بابویه، ص۳۰۱
  42. ↑ تاریخ قم، ص۲۲۸
  43. ↑ برای علما و فقهای علوی دیگر در تاریخ قم ر.ک: قمی، ص۲۲۵
  44. ↑ تاریخ قم، ص۱۸
  45. ↑ مجلسی، ج ۱، ص۴۷۷
  46. ↑ مهاجر، ص۱۹۲ـ۱۹۵
  47. ↑ ر.ک:طبسی، ص۱۱۸ـ ۱۲۱
  48. ↑ شیخ طوسی، ۱۴۱۷، ص۳۹۰؛و به نقل از او محمدباقر مجلسی، ج ۵۱، ص۳۵۹
  49. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶
  50. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۲۵۱
  51. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۲۴۶
  52. ↑ ر.ک:نجاشی، ج ۲، ص۱۳ـ۱۴
  53. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۲۲۰ـ۲۲۱
  54. ↑ ابن شهرآشوب، ص۳۴؛شوشتری، ج ۳، ص۲۲۸
  55. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۲۵۲
  56. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۴۰۱ـ۴۰۲، ۴۰۴
  57. ↑ نجاشی، ج۱،ص۲۳۰ـ۲۳۱
  58. ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعة،ص۲۹۴؛قس نجاشی، ج۲،ص۱۸ـ۱۹، که نام کتاب نخست را الغیبة و الحیرة ضبط کرده است
  59. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۸۹؛موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص۲۸۴
  60. ↑ ر.ک:طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۱۴۹ـ ۱۵۰
  61. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۲۵۲
  62. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۴۰۱ـ۴۰۲
  63. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۲۲۱
  64. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۲۰۴ـ۲۰۶
  65. ↑ نجاشی،ج ۱، ص۲۴۶ـ۲۴۷
  66. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۲۵۳
  67. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶
  68. ↑ ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱۰، ص۸۳، ۸۵، ۹۴، ۱۱۲، ۱۱۸، ۱۴۲- ۱۴۳
  69. ↑ ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۱۶، ص۳۷۴ـ۳۷۵
  70. ↑ خویی، ج ۱۱، ص۳۱۸
  71. ↑ جعفریان، ج ۱، ص۲۰۹
  72. ↑ ر.ک:نجاشی، ج ۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷
  73. ↑ ابن غضائری، ص۳۹
  74. ↑ ر.ک:آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج ۲، ص۳۰۵ـ۳۰۶
  75. ↑ طوسی، رجال الطوسی، ص۴۱۰ـ۴۱۱
  76. ↑ ر.ک: نجاشی، ج ۱، ص۱۵۵
  77. ↑ ر.ک: نجاشی، ج ۱، ص۱۵۵
  78. ↑ ر.ک:نجاشی، ج ۲، ص۳۹۲
  79. ↑ نجاشی، ج۲، ص۲۵۲
  80. ↑ نجاشی، ج۱، ص۱۸۴
  81. ↑ تاریخ قم،ص ۲۷۹
  82. ↑ ر.ک:عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹
  83. ↑ قمی، ص۲۸
  84. ↑ قمی، ص۱۰۲
  85. ↑ ر.ک: نجاشی، ج ۱، ص۲۱۶ـ۲۱۷
  86. ↑ تاریخ قم، ص۱۷
  87. ↑ عبدالجلیل قزوینی، ص۲۱۲
  88. ↑ منتجب الدین رازی، ص۱۲۲
  89. ↑ ر.ک:منتجب الدین رازی، ص۴۰
  90. ↑ عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹
  91. ↑ عبدالجلیل قزوینی، ص۴۵۹
  92. ↑ نجاشی، ج ۱، ص۳۰۵ـ۳۰۶
  93. ↑ نجاشی، ج ۲، ص۳۰۴ـ۳۰۵

منابع

مطالب مرتبط

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=حوزه_علميه_قم&oldid=138226»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا