حضرت حوّا: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{مدخل دائرة المعارف|دانشنامه جهان اسلام}} {{الگو:نیازمند ویرایش فنی}} حَوّا ، ...' ایجاد کرد) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
||
| (۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{خوب}} |
| − | + | '''حضرت حَوّا'''، نخستین زن، همسر [[حضرت آدم علیه السلام|حضرت آدم]] علیه السلام و مادر نسل [[بشر]] است. آدم و حوّا در پى وسوسه [[شیطان]] و خوردن میوه ممنوعه، از [[بهشت]] رانده شدند. | |
| − | + | ==واژه شناسى== | |
| + | نام «حوّا» در عهد عتیق به عبرى به صورت «حَوّاه» آمده است.<ref>رجوع کنید به سفر پیدایش، ۲۰:۳.</ref> این واژه در ترجمه یونانىِ [[تورات]]، Evα و در لاتینى، Heva بوده و از لاتینى نیز به صورت Eve وارد زبانهاى غربى شده است.<ref>اسکینر، ص۸۵؛ کولر و باومگارتنر، ص۲۸۰؛ د.دین و اخلاق، ذیل "Eve"</ref> درباره ریشه شناسى واژه حوا اختلاف هست؛ چنان که نُه ریشه محتمل براى آن ذکر کرده اند.<ref>رجوع کنید به کولر و باومگارتنر، ص۲۸۰ـ۲۸۱.</ref> | ||
| − | بنابر عهد | + | بنابر عهد عتیق، [[حضرت آدم علیه السلام|حضرت آدم]] همسر خود را حوّا نامید، ازآن رو که او مادر همه زندگان است. بدین ترتیب، واژه حوّا باید به معناى زندگى و مشتق از مادّه حاوا ــ صورت کهنتر مادّه عبرى حایاه و عربى آن (حَىَّ)ــ به معناى زیستن و زندگى بخشیدن باشد.<ref>گزنیوس، ص cclxiv-cclxii، cclxxiv-cclxxiii؛ د. دین و اخلاق، همانجا؛ <دانشنامه معیار کتاب مقدس>، ذیل "Eve" </ref> یا ممکن است تغییریافته کلمه حَیاه (به معناى حىّ) باشد؛<ref>گزنیوس، ص cclxiv،cclxxiv ؛ کولر و باومگارتنر، همانجا.</ref> |
| − | + | بنابراین واژه حوّا باید نخست متضمن معناى حیات و سپس منبع حیات، یعنى مادر باشد. البته در این اشتقاق تردیدهایى هم وجود دارد، از جمله این که ظاهراً ساخت واژه حوّا عبرى نیست و معناى آن نیز با ریشه شناسى پیشنهاد شده در عهد قدیم ناهماهنگ است زیرا همه زندگان حیوانات را نیز شامل مى شود ولى در اینجا به نوع بشر محدود شده است.<ref>همانجا؛ نیز رجوع کنید به <دایرةالمعارف یهود>، ذیل "Eve" </ref> | |
| − | + | ریشه شناسى دیگرى، مبتنى بر شباهت آوایى واژه حوّا با واژه آرامى حیوى یا حِویا به معناى مار است. بنابراین ریشه شناسى، وجه تسمیه حوا این است که او در فریفتن آدم مانند مار عمل کرد؛ همانطور که مار موجب هلاکت حوّا شد، حوّا هم مارِ همسرش شد. به این ترتیب، برخى از محققان معاصر معتقدند که حوّا به معناى مار است و شواهدى نیز در سِفر پیدایش یافته اند مبنى بر این که زندگى روى زمین با مار آغاز شده، چنانکه در اسطوره آفرینش بابلى همه چیز از اژدهایى به نام تیامات به وجود آمده است. <ref>رجوع کنید به د.دین و اخلاق؛ <دایرةالمعارف یهود>، همانجاها؛ براى اطلاع بیشتر از این اسطوره و مقایسه آن با باب نخست سفر پیدایش رجوع کنید به هوک، ص۴۱ـ۴۵، ۱۰۶، ۱۱۹، ۱۴۱ـ۱۴۳.</ref> | |
| − | در | + | در منابع واژه شناسى زبان عربى نیز درباره اشتقاق حوّاء اختلاف هست که ذیل دو ریشه «حوو» و «حوى» به آن اشاره کرده اند؛ در عین حال، حوّاء در نظر لغتشناسان اسم خاص است و در معناى آن بدون بیان هر گونه وجه و ارتباط لغوى، فقط عبارت «زوج آدم» را آورده اند.<ref>رجوع کنید به ابن سیده؛ فیروزآبادى؛ زَبیدى، ذیل «حوو»؛ ابن منظور، ذیل «حوى».</ref> |
| − | + | به طور کلى صورت نوشتارى واژه حَوّاء در زبان عربى در چند معناى اصلى یافت مى شود: یکى ذیل مادّه «ح و و» (دالّ بر سیاه شبیه به سبز یا قرمز مایل به سیاه)، مؤنث أحوى، صفت چیزى یا زنى که رنگ تیره و مایل به سیاه دارد؛<ref>ابن سیده؛ فیروزآبادى، همانجاها؛ طریحى، ذیل «حوو»؛ زبیدى، همانجا؛ قس ابن منظور که آن را ذیل «حوى» آورده است.</ref> دیگرى ذیل مادّه «ح ى ى» (با دو دلالت زندگى و مار) به معناى مارگیر.<ref>ابن سیده؛ فیروزآبادى، همانجاها؛ قس خلیلبن احمد، که آن را ذیل «حیو» آورده است.</ref> در فرهنگ عربى پیش از [[اسلام]] از نام حوّاء براى نامگذارى زنان استفاده مى شده است.<ref>رجوع کنید به هوروویتس، ص۱۰۹.</ref> | |
| − | در قرآن | + | ==حوّا در قرآن و احادیث== |
| + | در [[قرآن کریم]] واژه «حوّا» ذکر نشده و ذیل آیات راجع به [[حضرت آدم علیه السلام|حضرت آدم]] از حوّا با عنوان همسر آدم (زَوْجک) یاد شده است.<ref>رجوع کنید به [[سوره بقره]]: ۳۵؛ [[سوره اعراف]]: ۱۹؛ [[سوره طه]]: ۱۱۷.</ref> البته در [[احادیث]] و کتب تاریخى و [[تفسیر قرآن|تفسیرى]]، همسر آدم حوا نامیده شده و گفته شده این نامگذارى از آن رو بوده که حوّا مادر همه زندگان <ref>رجوع کنید به ابن سعد، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، به نقل از ابن عباس.</ref> یا از حىّ (=موجود زنده، یعنى آدم) خلق شده است.<ref>طبرى، ذیل [[سوره بقره]]: ۳۵؛ ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، ج۱، ص۲، ۱۶؛ همو، ۱۳۶۱ش، ص۴۸؛ قس مجلسى، ج۱۱، ص۱۰۰ـ۱۰۱ که در این اشتقاق مناقشه کرده است؛ نیز رجوع کنید به بخش قبلى مقاله.</ref> | ||
| − | در قرآن | + | در قرآن کریم از آفرینش حوّا سخنى به میان نیامده است، اما تأکید شده است که آدم از خاک آفریده شد<ref>[[سوره آل عمران]]: ۵۹؛ [[سوره حجر]]: ۲۸؛ [[سوره ص]]: ۷۱؛ نیز رجوع کنید به [[سوره اعراف]]: ۱۲؛ [[سوره اسراء]]: ۶۱.</ref> و نیز آمده: «[خدا] شما را از نفسى واحد خلق کرد و جفتش را از او آفرید».<ref>[[سوره نساء]]: ۱؛ [[سوره اعراف]]: ۱۸۹؛ [[سوره زمر]]: ۶.</ref> عموم مفسران متقدم بر این عقیده اند که در این آیات منظور از نفس، آدم و منظور از زوج حوّاست و بنابر روایات خدا او را از یکى از دنده هاى آدم<ref>رجوع کنید به ابن ماجه، ج۱، ص۱۷۵؛ قمى، ذیل [[سوره نساء]]: ۱؛ ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، ج۲، ص۴۷۱.</ref> یا از زیاده خاکى که آدم را از آن خلق کرده بود،<ref>رجوع کنید به عیاشى، ذیل [[سوره نساء]]: ۱؛ ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص۲۵۹ـ۲۶۰.</ref> آفرید. <ref>نیز رجوع کنید به طوسى؛ زمخشرى؛ طبرسى؛ فخررازى، ذیل آیات.</ref> |
| − | + | به نظر برخى مفسران، مراد این آیات آن است که خدا جفت آدم را از جنس او آفرید، همانطور که در آیات دیگر عبارت «مِن أنفسکم»<ref>رجوع کنید به [[سوره توبه]]: ۱۲۸؛ [[سوره نحل]]: ۷۲؛ [[سوره روم]]: ۲۱؛ [[سوره شورى]]: ۱۱.</ref> به همین معناست. به علاوه این تفاسیر با ادامه آیه ۱۸۹ [[سوره اعراف]] که مى گوید «تا بدان آرام گیرد»، سازگارتر است زیرا هر کس به همجنس خود متمایل است و بدان انس مى گیرد.<ref>شریف رضى، ص۳۰۸ـ۳۰۹، به نقل از ابوالعباس مبرد؛ زمخشرى، ذیل [[سوره اعراف]]: ۱۸۹؛ فخررازى، ذیل [[سوره نساء]]: ۱، به نقل از ابومسلم بحر اصفهانى، [[سوره اعراف]]: ۱۸۹؛ نیز رجوع کنید به طباطبائى، ذیل [[سوره نساء]]: ۱؛ سبحانى، ج۱، ص۹۲ـ۹۳.</ref> برخى از معاصران گفته اند که مراد از نفس واحد آدم ابوالبشر نیست بلکه منظور از آن، اصل و منشأ خلقت انسان (اعم از مرد و زن) است و نتیجه گرفته اند که زن و مرد، هر دو از گوهرى واحد آفریده شده اند.<ref>رجوع کنید به رشیدرضا، ذیل [[سوره نساء]]: ۱؛ جوادى آملى، ص۴۲ـ۴۴؛ براى رد این دیدگاه رجوع کنید به طباطبائى، همانجا.</ref> | |
| − | + | بنابر آیات قرآن، آدم و همسرش به خواست خدا در [[بهشت]] ساکن شدند. آنها مى توانستند از هر خوراکى در بهشت استفاده کنند، جز میوه یک درخت و در صورت نزدیک شدن به آن درخت از ظالمان محسوب مى شدند. [[شیطان|شیطان]] هر دوى آنها را فریب داد و آنها میوه ممنوعه را خوردند. در پى آن بدی هاى آنها بر یکدیگر پدیدار شد و آنها کوشیدند با برگهاى بهشتى خود را بپوشانند. سپس از خدا خواستند که آنها را ببخشد. خدا نیز به آنها گفت که باید به زمین بروند و در آنجا زندگى کنند.<ref>[[سوره بقره]]: ۳۵ـ۳۸؛ [[سوره اعراف]]: ۱۹ـ۲۵؛ [[سوره طه]]: ۱۱۵ـ۱۲۳.</ref> | |
| − | + | در [[قرآن]] هیچ اشاره اى به نقش حوّا در نخستین [[گناه]] آدم نشده است. بنابر عهد عتیق (سفر پیدایش، ۳: ۱ـ۷) مار، حوا را و او نیز آدم را فریب داد، در حالى که به گفته قرآن، شیطان هر دوى آنها را [[وسوسه]] کرد.<ref>[[سوره بقره]]: ۳۶؛ [[سوره اعراف]]: ۲۰.</ref> حتى در [[آیه 120 سوره طه|آیه ۱۲۰ سوره طه]] فقط از گفتگوى شیطان با آدم و وسوسه او سخن گفته شده و شیطان مستقیماً به او خطاب کرده است اما در این آیه به این که خطاب شیطان به حوّا بوده، اشاره اى نشده است. بنابراین در حالى که در سنّت یهودى ـ مسیحى، حوّا شخصیتى فریب خورده و گمراه کننده معرفى شده است، در قرآن، آدم و حوّا هر دو به یک اندازه مسئول شناخته شده و به عنوان نخستین زوج بشرى به اخراج از بهشت محکوم شده اند.<ref>عبدالحلیم، ص۱۲۹؛ قس د.اسلام، چاپ اول، ذیل مادّه؛ نیز براى تحلیلى متفاوت در این باره رجوع کنید به اسپلبرگ، ص۳۰۷.</ref> هر چند در [[حدیث|احادیث]] تفسیرى، درباره جزئیات وسوسه شیطان و نقش حوّا در رانده شدن خود و همسرش از بهشت مطالبى آمده،<ref>رجوع کنید به طبرى، جامع، ذیل [[سوره بقره]]: ۳۶؛ قس یعقوبى، ج۱، ص۵ـ۶ که این ماجرا را بدون تأکید بر نقش منفى حوا بازمى گوید.</ref> که ظاهراً برگرفته از داستان مذکور در سفر پیدایش در عهد عتیق است.<ref>رجوع کنید به طباطبائى، ج۱، ص۱۴۰.</ref> | |
| + | |||
| + | آدم و حوّا در پى تخلف از امر الهى و خوردن میوه ممنوعه، محکوم و از بهشت رانده شدند. پس از رانده شدن از بهشت، آدم در هند و حوّا در [[جدّه]] فرود آمد و پس از [[توبه]]، در [[عرفات]] با یکدیگر ملاقات کردند. آنان بعضى از مناسک [[حج]] را به جاى آوردند و حوّا براى نخستین بار حیض شد. آدم پایش را بر زمین کوبید و آب زمزم جارى شد و حوّا با آن [[غسل]] کرد. حوّا از بیست بار وضع حمل چهل بچه به دنیا آورد. او یک سال پس از آدم درگذشت و در جوارش به خاک سپرده شد.<ref>رجوع کنید به ابن هشام، ص۱۴ـ۲۶؛ ابن قتیبه، ص۱۵؛ طبرى، تاریخ، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۹؛ ثعلبى، ص۲۵ـ۴۱؛ ابن عساکر، ج۶۹، ص۱۰۱ـ۱۱۱؛ ابن اثیر، الکامل، ج۱، ص۳۲ـ۵۳؛ قس مجلسى، ج۱۱، ص۹۹ـ۱۲۲.</ref> درباره مدفن آدم و حوا اختلاف هست. قبرى در جدّه به حوا منسوب بود که حکومت سعودى آن را تخریب کرد.<ref>رجوع کنید به جده؛ د.ا.د.ترک، ذیل "Cidde"</ref> | ||
| + | ==پانویس== | ||
| + | <references /> | ||
| + | ==منابع== | ||
| + | *[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، جلد ۱۴، مدخل "حوّا" از سید على آقایی (با تلخیص). | ||
| + | {{قرآن}} | ||
[[رده:زنان مطرح شده در قرآن]] | [[رده:زنان مطرح شده در قرآن]] | ||
[[رده:قصه‌های قرآنی]] | [[رده:قصه‌های قرآنی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۷ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۲۱
حضرت حَوّا، نخستین زن، همسر حضرت آدم علیه السلام و مادر نسل بشر است. آدم و حوّا در پى وسوسه شیطان و خوردن میوه ممنوعه، از بهشت رانده شدند.
واژه شناسى
نام «حوّا» در عهد عتیق به عبرى به صورت «حَوّاه» آمده است.[۱] این واژه در ترجمه یونانىِ تورات، Evα و در لاتینى، Heva بوده و از لاتینى نیز به صورت Eve وارد زبانهاى غربى شده است.[۲] درباره ریشه شناسى واژه حوا اختلاف هست؛ چنان که نُه ریشه محتمل براى آن ذکر کرده اند.[۳]
بنابر عهد عتیق، حضرت آدم همسر خود را حوّا نامید، ازآن رو که او مادر همه زندگان است. بدین ترتیب، واژه حوّا باید به معناى زندگى و مشتق از مادّه حاوا ــ صورت کهنتر مادّه عبرى حایاه و عربى آن (حَىَّ)ــ به معناى زیستن و زندگى بخشیدن باشد.[۴] یا ممکن است تغییریافته کلمه حَیاه (به معناى حىّ) باشد؛[۵]
بنابراین واژه حوّا باید نخست متضمن معناى حیات و سپس منبع حیات، یعنى مادر باشد. البته در این اشتقاق تردیدهایى هم وجود دارد، از جمله این که ظاهراً ساخت واژه حوّا عبرى نیست و معناى آن نیز با ریشه شناسى پیشنهاد شده در عهد قدیم ناهماهنگ است زیرا همه زندگان حیوانات را نیز شامل مى شود ولى در اینجا به نوع بشر محدود شده است.[۶]
ریشه شناسى دیگرى، مبتنى بر شباهت آوایى واژه حوّا با واژه آرامى حیوى یا حِویا به معناى مار است. بنابراین ریشه شناسى، وجه تسمیه حوا این است که او در فریفتن آدم مانند مار عمل کرد؛ همانطور که مار موجب هلاکت حوّا شد، حوّا هم مارِ همسرش شد. به این ترتیب، برخى از محققان معاصر معتقدند که حوّا به معناى مار است و شواهدى نیز در سِفر پیدایش یافته اند مبنى بر این که زندگى روى زمین با مار آغاز شده، چنانکه در اسطوره آفرینش بابلى همه چیز از اژدهایى به نام تیامات به وجود آمده است. [۷]
در منابع واژه شناسى زبان عربى نیز درباره اشتقاق حوّاء اختلاف هست که ذیل دو ریشه «حوو» و «حوى» به آن اشاره کرده اند؛ در عین حال، حوّاء در نظر لغتشناسان اسم خاص است و در معناى آن بدون بیان هر گونه وجه و ارتباط لغوى، فقط عبارت «زوج آدم» را آورده اند.[۸]
به طور کلى صورت نوشتارى واژه حَوّاء در زبان عربى در چند معناى اصلى یافت مى شود: یکى ذیل مادّه «ح و و» (دالّ بر سیاه شبیه به سبز یا قرمز مایل به سیاه)، مؤنث أحوى، صفت چیزى یا زنى که رنگ تیره و مایل به سیاه دارد؛[۹] دیگرى ذیل مادّه «ح ى ى» (با دو دلالت زندگى و مار) به معناى مارگیر.[۱۰] در فرهنگ عربى پیش از اسلام از نام حوّاء براى نامگذارى زنان استفاده مى شده است.[۱۱]
حوّا در قرآن و احادیث
در قرآن کریم واژه «حوّا» ذکر نشده و ذیل آیات راجع به حضرت آدم از حوّا با عنوان همسر آدم (زَوْجک) یاد شده است.[۱۲] البته در احادیث و کتب تاریخى و تفسیرى، همسر آدم حوا نامیده شده و گفته شده این نامگذارى از آن رو بوده که حوّا مادر همه زندگان [۱۳] یا از حىّ (=موجود زنده، یعنى آدم) خلق شده است.[۱۴]
در قرآن کریم از آفرینش حوّا سخنى به میان نیامده است، اما تأکید شده است که آدم از خاک آفریده شد[۱۵] و نیز آمده: «[خدا] شما را از نفسى واحد خلق کرد و جفتش را از او آفرید».[۱۶] عموم مفسران متقدم بر این عقیده اند که در این آیات منظور از نفس، آدم و منظور از زوج حوّاست و بنابر روایات خدا او را از یکى از دنده هاى آدم[۱۷] یا از زیاده خاکى که آدم را از آن خلق کرده بود،[۱۸] آفرید. [۱۹]
به نظر برخى مفسران، مراد این آیات آن است که خدا جفت آدم را از جنس او آفرید، همانطور که در آیات دیگر عبارت «مِن أنفسکم»[۲۰] به همین معناست. به علاوه این تفاسیر با ادامه آیه ۱۸۹ سوره اعراف که مى گوید «تا بدان آرام گیرد»، سازگارتر است زیرا هر کس به همجنس خود متمایل است و بدان انس مى گیرد.[۲۱] برخى از معاصران گفته اند که مراد از نفس واحد آدم ابوالبشر نیست بلکه منظور از آن، اصل و منشأ خلقت انسان (اعم از مرد و زن) است و نتیجه گرفته اند که زن و مرد، هر دو از گوهرى واحد آفریده شده اند.[۲۲]
بنابر آیات قرآن، آدم و همسرش به خواست خدا در بهشت ساکن شدند. آنها مى توانستند از هر خوراکى در بهشت استفاده کنند، جز میوه یک درخت و در صورت نزدیک شدن به آن درخت از ظالمان محسوب مى شدند. شیطان هر دوى آنها را فریب داد و آنها میوه ممنوعه را خوردند. در پى آن بدی هاى آنها بر یکدیگر پدیدار شد و آنها کوشیدند با برگهاى بهشتى خود را بپوشانند. سپس از خدا خواستند که آنها را ببخشد. خدا نیز به آنها گفت که باید به زمین بروند و در آنجا زندگى کنند.[۲۳]
در قرآن هیچ اشاره اى به نقش حوّا در نخستین گناه آدم نشده است. بنابر عهد عتیق (سفر پیدایش، ۳: ۱ـ۷) مار، حوا را و او نیز آدم را فریب داد، در حالى که به گفته قرآن، شیطان هر دوى آنها را وسوسه کرد.[۲۴] حتى در آیه ۱۲۰ سوره طه فقط از گفتگوى شیطان با آدم و وسوسه او سخن گفته شده و شیطان مستقیماً به او خطاب کرده است اما در این آیه به این که خطاب شیطان به حوّا بوده، اشاره اى نشده است. بنابراین در حالى که در سنّت یهودى ـ مسیحى، حوّا شخصیتى فریب خورده و گمراه کننده معرفى شده است، در قرآن، آدم و حوّا هر دو به یک اندازه مسئول شناخته شده و به عنوان نخستین زوج بشرى به اخراج از بهشت محکوم شده اند.[۲۵] هر چند در احادیث تفسیرى، درباره جزئیات وسوسه شیطان و نقش حوّا در رانده شدن خود و همسرش از بهشت مطالبى آمده،[۲۶] که ظاهراً برگرفته از داستان مذکور در سفر پیدایش در عهد عتیق است.[۲۷]
آدم و حوّا در پى تخلف از امر الهى و خوردن میوه ممنوعه، محکوم و از بهشت رانده شدند. پس از رانده شدن از بهشت، آدم در هند و حوّا در جدّه فرود آمد و پس از توبه، در عرفات با یکدیگر ملاقات کردند. آنان بعضى از مناسک حج را به جاى آوردند و حوّا براى نخستین بار حیض شد. آدم پایش را بر زمین کوبید و آب زمزم جارى شد و حوّا با آن غسل کرد. حوّا از بیست بار وضع حمل چهل بچه به دنیا آورد. او یک سال پس از آدم درگذشت و در جوارش به خاک سپرده شد.[۲۸] درباره مدفن آدم و حوا اختلاف هست. قبرى در جدّه به حوا منسوب بود که حکومت سعودى آن را تخریب کرد.[۲۹]
پانویس
- ↑ رجوع کنید به سفر پیدایش، ۲۰:۳.
- ↑ اسکینر، ص۸۵؛ کولر و باومگارتنر، ص۲۸۰؛ د.دین و اخلاق، ذیل "Eve"
- ↑ رجوع کنید به کولر و باومگارتنر، ص۲۸۰ـ۲۸۱.
- ↑ گزنیوس، ص cclxiv-cclxii، cclxxiv-cclxxiii؛ د. دین و اخلاق، همانجا؛ <دانشنامه معیار کتاب مقدس>، ذیل "Eve"
- ↑ گزنیوس، ص cclxiv،cclxxiv ؛ کولر و باومگارتنر، همانجا.
- ↑ همانجا؛ نیز رجوع کنید به <دایرةالمعارف یهود>، ذیل "Eve"
- ↑ رجوع کنید به د.دین و اخلاق؛ <دایرةالمعارف یهود>، همانجاها؛ براى اطلاع بیشتر از این اسطوره و مقایسه آن با باب نخست سفر پیدایش رجوع کنید به هوک، ص۴۱ـ۴۵، ۱۰۶، ۱۱۹، ۱۴۱ـ۱۴۳.
- ↑ رجوع کنید به ابن سیده؛ فیروزآبادى؛ زَبیدى، ذیل «حوو»؛ ابن منظور، ذیل «حوى».
- ↑ ابن سیده؛ فیروزآبادى، همانجاها؛ طریحى، ذیل «حوو»؛ زبیدى، همانجا؛ قس ابن منظور که آن را ذیل «حوى» آورده است.
- ↑ ابن سیده؛ فیروزآبادى، همانجاها؛ قس خلیلبن احمد، که آن را ذیل «حیو» آورده است.
- ↑ رجوع کنید به هوروویتس، ص۱۰۹.
- ↑ رجوع کنید به سوره بقره: ۳۵؛ سوره اعراف: ۱۹؛ سوره طه: ۱۱۷.
- ↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، به نقل از ابن عباس.
- ↑ طبرى، ذیل سوره بقره: ۳۵؛ ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، ج۱، ص۲، ۱۶؛ همو، ۱۳۶۱ش، ص۴۸؛ قس مجلسى، ج۱۱، ص۱۰۰ـ۱۰۱ که در این اشتقاق مناقشه کرده است؛ نیز رجوع کنید به بخش قبلى مقاله.
- ↑ سوره آل عمران: ۵۹؛ سوره حجر: ۲۸؛ سوره ص: ۷۱؛ نیز رجوع کنید به سوره اعراف: ۱۲؛ سوره اسراء: ۶۱.
- ↑ سوره نساء: ۱؛ سوره اعراف: ۱۸۹؛ سوره زمر: ۶.
- ↑ رجوع کنید به ابن ماجه، ج۱، ص۱۷۵؛ قمى، ذیل سوره نساء: ۱؛ ابن بابویه، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶، ج۲، ص۴۷۱.
- ↑ رجوع کنید به عیاشى، ذیل سوره نساء: ۱؛ ابن بابویه، ۱۴۱۷، ص۲۵۹ـ۲۶۰.
- ↑ نیز رجوع کنید به طوسى؛ زمخشرى؛ طبرسى؛ فخررازى، ذیل آیات.
- ↑ رجوع کنید به سوره توبه: ۱۲۸؛ سوره نحل: ۷۲؛ سوره روم: ۲۱؛ سوره شورى: ۱۱.
- ↑ شریف رضى، ص۳۰۸ـ۳۰۹، به نقل از ابوالعباس مبرد؛ زمخشرى، ذیل سوره اعراف: ۱۸۹؛ فخررازى، ذیل سوره نساء: ۱، به نقل از ابومسلم بحر اصفهانى، سوره اعراف: ۱۸۹؛ نیز رجوع کنید به طباطبائى، ذیل سوره نساء: ۱؛ سبحانى، ج۱، ص۹۲ـ۹۳.
- ↑ رجوع کنید به رشیدرضا، ذیل سوره نساء: ۱؛ جوادى آملى، ص۴۲ـ۴۴؛ براى رد این دیدگاه رجوع کنید به طباطبائى، همانجا.
- ↑ سوره بقره: ۳۵ـ۳۸؛ سوره اعراف: ۱۹ـ۲۵؛ سوره طه: ۱۱۵ـ۱۲۳.
- ↑ سوره بقره: ۳۶؛ سوره اعراف: ۲۰.
- ↑ عبدالحلیم، ص۱۲۹؛ قس د.اسلام، چاپ اول، ذیل مادّه؛ نیز براى تحلیلى متفاوت در این باره رجوع کنید به اسپلبرگ، ص۳۰۷.
- ↑ رجوع کنید به طبرى، جامع، ذیل سوره بقره: ۳۶؛ قس یعقوبى، ج۱، ص۵ـ۶ که این ماجرا را بدون تأکید بر نقش منفى حوا بازمى گوید.
- ↑ رجوع کنید به طباطبائى، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ رجوع کنید به ابن هشام، ص۱۴ـ۲۶؛ ابن قتیبه، ص۱۵؛ طبرى، تاریخ، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۹؛ ثعلبى، ص۲۵ـ۴۱؛ ابن عساکر، ج۶۹، ص۱۰۱ـ۱۱۱؛ ابن اثیر، الکامل، ج۱، ص۳۲ـ۵۳؛ قس مجلسى، ج۱۱، ص۹۹ـ۱۲۲.
- ↑ رجوع کنید به جده؛ د.ا.د.ترک، ذیل "Cidde"
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۴، مدخل "حوّا" از سید على آقایی (با تلخیص).
