مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری (کتاب)
«مناجاتنامه» یا «الهی‌نامه»، رساله‌ای عرفانی ـ ادبی به زبان فارسی است، که شامل بخشی از مناجات‌ها و سخنان عارفانه و حكیمانه خواجه عبدالله انصاری (۳۹۶-۴۸۱ ق) در قالب نثری مسجّع و موزون می‌باشد؛ از این رو، هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی، اثری ارزشمند بشمار می‌رود.
 | |
| نویسنده | خواجه عبدالله انصاری |
| موضوع | عرفان |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
مؤلف
خواجه عبدالله انصاری (۳۹۶-۴۸۱ ق)، محدث، ادیب و عارف نامدار قرن پنجم هجری و از نوادگان ابو ایوب انصاری است. خواجه عبداالله نه تنها محدث و مفسر و عارفی وارسته بود، بلکه خطیبی بلیغ، واعظی توانا و شاعری بزرگ نیز بود.
ابوسعید ابوالخیر و ابوالحسن خرقانی از جمله اساتید خواجه عبدالله در عرفان هستند.
علاوه بر «مناجات نامه»، برخی دیگر از آثار او عبارت است از: منازل السائرین، زادالعارفین، تفسیر الهروى، صد میدان، الاربعین فى الصفات.
معرفی کتاب
"مناجات نامه" -که بیشتر شهرت خواجه عبدالله انصاری به سبب این کتاب است-، از قدیمی ترین و مهمترین متون عرفانی فارسی است. و چون اكثر مناجات های این کتاب با خطاب "الهی" آغاز شده است، آن را "الهی نامه" نیز نامیده اند.
سبک و ساختار "مناجات نامه" و همچنین مشابهت برخی عبارات و مطالب آن با دیگر آثار خواجه عبدالله انصاری و نیز تکرار بسیاری از بندهای آن در سایر مصنفات او، در انتساب آن به خواجه جای تردیدی باقی نمی‌گذارد؛ اما طرف دیگر این امر، نشان از آن دارد که این رساله تألیف مستقلی نیست، بلکه گزیده‌ای است از مناجات‌ها و کلمات قصار عرفانی او که در سده‌های بعد، به همت مریدان یا علاقه مندان او جمع آمده است.
"مناجات نامه" به نثر مسجّع و موزون روان فارسى نگاشته است. نثر خواجه در مناجات نامه، مانند یک شعر آكنده از شور و ذوق و جذبه و عرفان است. ازاین رو، هم از لحاظ عرفانی و هم از نظر ادبی، اثری ارزشمند است.
محتوای کتاب
کتاب "مناجات نامه" (الهی نامه)، فاقد هرگونه باب‌بندی و فصل‌بندی است. این کتاب، شامل مناجات‌ها، دعاها و سخنان وجدآمیز عرفانی است. مناجات نامه، هر چند رساله ای عرفانی است، ولی از جهت تعلیمی و حكمی نیز قابل توجه است؛ از همین روست كه محتوای كلمات قصار خواجه را بر سه گونه دانسته اند: عرفانی، حكمی و تعلیمی.
از آنجا كه این رساله گزیده ای از آثار مختلف خواجه است، مباحث عرفانی آن نیز متنوع است و از اصول و مبانی عرفانی تا سلوك عملی، احكام و مقررات دینی و زهد آمیز را شامل می شود. مهمترین مباحث عرفانی این رساله عبارت است از: توحید، آفرینش، تجلی ذات و صفات، عشق و عنایت، ابلیس و موضوع تقدیر، علم و عمل، ذمّ كرامت و نكوهش معارف رسمی و عبادت بر سبیل عادت.
خواجه عبدالله انصاری نخستین نویسنده‌ای است که معانی بلند عرفانی را در قالب نثر مسجع بیان داشته. سجع‌پردازی این اثر، بیشتر به شیوه کلمات قصار و نزدیک به شعر است. خواجه در حوزه مناجات، بیشترین سجع را به کار برده، که البته قالب اکثر این مناجات‌ها و برخی از قطعات آنها، علاوه بر موسیقی بیرونی، از موسیقی درونی نیز برخوردار است و در آنها آهنگ خوش کلام و معانی بلند عرفانی و دینی در هم آمیخته است. او نخست مفهومی را در قالب نثر سلیس و روان و درعین حال موزون آورده و سپس همان را در قالب شعری دلکش بیان می‌کند؛ به گونه‌ای که نه تنها گسستگی‌ای میان اجزای کلام واقع نمی‌شود، بلکه حفظ رابطه فنی و معنایی نظم و نثر، بر زیبایی و دلنشینی کلام می‌افزاید. این شیوه نگارش، یا به تعبیری بهتر، املای خواجه، تأثیر بسیاری در متون ادبی-عرفانی سده‌های بعد بر جای نهاد. بااین همه می‌توان گفت که الهی نامه، صرف نظر از جنبه ادبی آن، از جنبه فنی نیز به عنوان ابزاری برای بیان معانی عرفانی، شایان اهمیت است.
مؤلف که در شمار صوفیان متشرع و از پیروان مکتب «صحو» است، در این رساله، گاهی همچون عارفی شوریده و سکری مشرب نمایان می‌شود، حتی سخنان شطح آمیز بر زبان می‌آورد؛ بااین همه، سعی او بر آن است که از حدود شریعت تجاوز نکند و بر آن است که سلوک و وصول به حقیقت بدون شریعت، امکان ناپذیر است.
نمونه‌ای از نثر کتاب
- الحمدلله؛ ستایش خدای مهربان، کردگار روزی رسان، یکتا در نام و نشان. خداوندی که ناجُسته، یابند و نادَریافته، شناسند و نادیده، دوست دارند. قادر است بی‌احتیال؛ قیّوم است بی‌گشتن حال. در مُلک ایمن از زوال؛ در ذات و نعت، متعال. لم یزل و لایزال؛ موصوف به وصف جلال و نعت جمال. عجز بندگان دید در شناخت قدر خود و دانست که اگر چند کوشند، نرسند و هرچه بپویند، نشناسند.
- الهی، به حرمت آن نام که تو خوانی و به حرمت آن صفت که تو چنانی، دریاب که می‌توانی.
- الهی، عمر خود به باد کردم و بر تن خود بیداد کردم؛ گفتی و فرمان نکردم، درماندم و درمان نکردم.
- الهی، در دل‌های ما جز تخم محبت مکار و بر جان‌های ما جز الطاف و مرحمت خود منگار و بر کشت‌های ما جز باران رحمت خود مبار. به لطف، ما را دست گیر و به کرم، پای دار.
- الهی، بهشت و حور چه نازم، مرا دیده ای ده که از هر نظر بهشتی سازم.
- الهی، اگر تو مرا خواستی، من آن خواستم که تو خواستی.
منابع
- نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
