مشارق أنوارالیقین (کتاب)
 | |
| نویسنده | حافظ برسی |
| موضوع | فضایل اهل بیت (ع) |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| محقق | سید علی عاشور |
|
| |
«مشارق أنوار الیقین فى حقائق اسرار امیرالمؤمنین»، تألیف رجب بن محمد بُرسى (م، ۸۱۳ ق)، کتابى در شرح و توضیح مناقب و فضایل اهل بیت (علیهم‌السلام)، به ویژه امام على(علیه‌السلام) است.
مؤلف
رضى الدين حافظ رَجَب بن محمّد بن رَجَب بُرسى (حدود ۷۴۳ـ۸۱۳ ق)، فقیه، محدث، عارف و شاعر شيعى در قرن هشتم و نهم هجری است. از زندگانى او اطلاع چندانى در دست نيست؛ ولى آثار ارزشمند او نشانگر شخصيت ممتاز و مقام والاى او در حديث، تفسير، عرفان، ادب و علوم غريبه است.
بیشتر آثار وى به منظور اظهار ارادت به ائمه اطهار علیهم السلام به ویژه امام على علیه السلام نوشته شده است. از جمله این آثار عبارتند از: مشارق انوار الیقین فى اسرار امیرالمومنین، الدر الثمین فى خمسمائة آیه نزلت فى امیرالمومنین، الالفین فى وصف سادة الکونین، الدر الثمین فی خمسمائة آیة نزلت فی مولانا امیرالمؤمنین، مشارق الامان فى لباب حقائق الایمان، اسرار النبى و فاطمه و الائمه علیهم السلام.
معرفی کتاب
کتاب «مشارق انواراليقين فی اسرار اميرالمؤمنين»، مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر بُرسى است که با شیوه‌اى بدیع و ابتکارى و با استفاده از مبانى عرفان نظرى به شرح و تفسیر مناقب و فضایل اهل بیت(علیهم السلام)، خصوصاً امام على(علیه السلام) پرداخته است.
هانرى کربن، درباره آثار بُرسى و «مشارق الانوار» مى‌نویسد: آثار رجب بُرسى براى فلسفه شیعى داراى اهمّیت بسیارى است. در میان آثار وى، «مشارق الانوار» را که مهم‌ترین خطبه‌هاى عرفانى منسوب به امام اوّل را شامل مى‌شود، مى‌توان دیباچه‌اى بسیار عالى بر حکمت شیعى تلقّى کرد. این اثر، شرحى مبسوط درباره حقیقت محمّدیه دارد که همه کلمات کتاب هستى را شامل مى‌شود. این حقیقت، مرآت خداست؛ نور واحدى است که دو ساحت دارد: ساحت ظاهرى که همان رسالت نبوى است و ساحت باطنى که ولایت، یعنى محبّت الهى متجلّى در امام است.
رجب بُرسى در اظهار اندیشه‌هایش بى‌پروا بوده، محبّت شدید او به اهل بیت(ع) او را واداشته تا بسیارى از غرایب روایاتى را که درباره خاندان عصمت و طهارت(ع) وارد شده است، در یک جا (کتاب مشارق) جمع آورد و این معنا سبب شده تا عدّه‌اى که حقیقت این سخنان برایشان روشن نشده است، او را مورد طعن قرار دهند و گروهى دیگر نیز - که خلوص نیت و عقیده مؤلّف و وجود همین روایات را در متون مجامع حدیثى به‌طور پراکنده مى‌دیده‌اند - به دفاع از او برخیزند. به هر حال، همگان محبّت و ولاى شدید او را نسبت به اهل بیت(ع) مى‌ستایند و مورد تأکید قرار مى‌دهند.
بُرسى، از نخستین کسانى است که با تطبیق نظراتى که در مکاتب عرفانى راجع به انسان کامل گفته شده، بر چهارده معصوم(ع)، در صدد معرفى مقام و رتبه بلند ایشان برآمده و آنچه را در باره کرامات و فضایل ایشان آمده، توجیه نموده است؛ در حالى که پیش از او کتاب‌هاى متعدّدى به ذکر فضایل و مناقب ائمّه اطهار(ع) اختصاص یافته بود، امّا هیچ‌یک از آنها به‌صورت مستقیم و مفصّل به بررسى و تفسیر فضایل مذکور نمى‌پرداخت. بُرسى، مستقیماً به این کار پرداخته و کتاب «مشارق» را بر مبناى دوگانه ذکر فضایل و توجیه آنها نگاشته است. در مواردى نیز توجیهات او جنبه اقناعى داشته و راه جدال احسن را در پیش گرفته است. ازاین‌رو است که تأثّرش از نظرات عرفا در سخنانش مشهود است و حتّى در موردى مستقیماً از محیی الدین ابن عربی نام مى‌برد.
دو تحریر از «مشارق انوار الیقین» در دست است. نسخه‌هاى موجود از کتاب، در آغاز و انجام و تقدّم و تأخّر مطالب و کم و زیاد شدن مطالب، با هم تفاوت‌هاى فاحشى دارند، به‌طورى که به نظر مى‌رسد مؤلّف، دو بار این کتاب را نگاشته است. احتمالاً پس از نگارش تحریر اوّل و مواجه شدن با انتقادات و حملات منتقدان، دست به تحریر دوم زده و در آن، برخى از کلماتى را که مورد اشکال منتقدان واقع شده، توجیه نموده است. نسخه شایع و مشهور که بارها به چاپ رسیده، تحریر دوم از کتاب است. به هر حال، مؤلّف در هر دو تحریر به نام کتاب تصریح نموده و بسیارى از مطالب آن دو کاملاً شبیه به هم و قسمت اعظمشان یکى است و در جاهایى فصولى مقدّم و مؤخّر و یا فصلى، با تفصیلى بیشتر آمده است. از جمله تفاوت‌هاى بارز این دو تحریر، قسمت مفصّلى است که در تحریر غیر مطبوع موجود است و در برخى نسخه‌ها به‌عنوان رساله مستقلّ، موسوم به «الدرّ الثمین» از تألیفات رجب برسى معرفّى شده، ولى در تحریر مطبوع وجود ندارد. در برخى از کتاب‌ها، احادیث و مطالبى از «مشارق انوار الیقین» نقل شده که در نسخه چاپى موجود نیست و به احتمال از نسخه غیر مشهور استفاده نموده‌اند.
محتوای کتاب
کتاب «مشارق انواراليقين»، مشتمل بر شرح حال مؤلف، مقدمه مؤلف، خطبه کتاب، یک‌صد و چهار فصل و یک خاتمه است. بُرسى در این اثر، روایات خاصى را که مربوط به فضایل حضرات معصومان(علیهم السلام) بوده نقل نموده، که پیش از او کم‌تر مورد توجّه قرار مى‌گرفته و براى افرادى که بعد از او آمدند، منبع و مرجع مهمّى شده است.
بُرسى در ابتداى کتاب «مشارق»، افهام عادى را از درک مرتبه امیرالمؤمنین(ع) قاصر مى‌داند و از ملامت‌گرى و حسادت برخى از معاصران خود شکوه مى‌نماید. پس از آن، فصول متعدّدى را به علم حُروف و شرافت آن اختصاص داده و با بهره‌گیرى از آن، به بیان فضایل و مناقب معصومین(ع) مى‌پردازد. همچنین، در این راه از علم نُقَط و دوایر نیز بهره جسته و درباره اسرار سوره فاتحه و اسم اعظم مطالبى مطرح مى‌نماید.
از جمله مباحث کتاب، گفتارى است درباره حقیقت نقطه و فیض اوّل و اینکه انبیا مظاهر اسماى الهى‌اند. پس از آن، اخبارى را که در فضل امام على(علیه السلام) و فرزندانش رسیده، مطرح نموده و به دنبال آن، اشعارى را که در مدح اهل بیت و امیرالمؤمنین(ع) سروده، آورده و آنکه بحث جالبى درباره برائت جستن ائمه(ع) از غُلات به میان مى‌آورد و روایاتى را در ذم غُلات از حضرات معصومین(ع) نقل مى‌کند. بعد از آن، فصولى را به بیان اسرار ائمه و کرامات ایشان اختصاص داده و درباره اسرار تک‌تک چهارده معصوم طىّ فصولى مستقل، بحث مى‌نماید.
بیشتر مباحث کتاب، به بیان فضایل حضرت على(ع) اختصاص دارد. در بخش‌هاى پایانى کتاب، چند خطبه منسوب به امیرالمؤمنین را آورده، مثل خطبه افتخار (خطبة البیان) و خطبه تطنجیه.
از جمله مهم‌ترین انتقادات مخالفان نویسنده، استفاده وى از علم حروف و غلوآمیز بودن مطالب کتاب و نیز آوردن دو خطبه مزبور در ضمن کتاب است. در پایان، نمونه‌اى از اشعار برسى توسط محقق به کتاب افزوده شده است.
تلخیص، ترجمه و شرح کتاب
بر اساس کتاب «مشارق انوار الیقین» آثار متعددی نگاشته شده، از جمله:
- نخستین کسى که به تلخیص این اثر همّت گماشته، مؤلّف کتاب است. رجب بُرسى، این خلاصه را «مشارق الأمان و لباب حقائق الإیمان» نامید؛
- «الدرّ الثمین فى أسرار الأنزع البطین»، از تقى‌الدین عبداللّه حلّى (حلبى)، منتخبى است از کتاب «مشارق انوار الیقین» بُرسى؛
- «خلاصة مشارق انوار الیقین»، از مولى محمد زمان بن کلب‌على جلائر خراسانى (م ۱۲۸۶ق)؛
- آخوند محمدصادق یزدى (قرن ۱۴)، ترجمه تحت اللفظى نیکویى از کتاب «مشارق انوار الیقین» دارد که در آن، توضیحات اندکى در حاشیه از خود آورده است؛
- حسن خطیب قارى سبزوارى، شرحى بر «مشارق انوار الیقین» به نام «مطالع الأسرار» نگاشت. این شرح، در دو جلد و به زبان فارسى در حدود سى‌هزار سطر است که به دستور شاه سلیمان صفوى (۱۰۸۰-۱۱۰۶ق) نوشته شده و شارح، قسمت اسرار اعداد و حروف اوایل کتاب را از قلم انداخته است؛ ظاهراً بدین جهت که متّهم به حروفى گرى و صوفى مسلکى نشود.
منابع
- "معرفی مشارق انوارالیقین"، مسعود بیدآبادى، مجله علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۰.
- "مشارق انوارالیقین فى حقائق اسرار امیرالمؤمنین و مؤلف آن"، غلامرضا گلى زواره، کتاب ماه دین، فروردین ۱۳۸۰.
- نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
