فصوص الحکم (ابن عربی) (کتاب)
کتاب «فُصوص الحِکَم» به معنای نگینهای حکمت، تألیف محییالدین ابن عربی (م، ۶۳۸ ق)، از کتب مشهور و مهم در موضوع عرفان نظری و تصوف است، که به بیان مقامات باطنی برخی پیامبران الهی میپردازد. «فصوص الحکم» مورد توجه عرفای بزرگ قرار گرفته و بیش از ۱۱۰ شرح بر آن نگارش یافته است.
 | |
| نویسنده | محمدبن علی ابنعربی |
| موضوع | عرفان نظری |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۹ |
|
| |
مؤلف
محییالدین محمد بن علی معروف به «ابن العربی» و «شیخ اکبر» (۵۶۰-۶۳۸ ق)، عارف، صوفى، فیلسوف، مفسر و شاعر نامدار مسلمان در قرن هفتم هجری است. او را از اولاد عبدالله بن حاتم، برادر «عدى بن حاتم» از صحابه بزرگوار، معرفی کرده اند.
سید جلال الدین آشتیانی درباره او می گوید: «محیی الدین بدون تردید در بین عرفای اسلامی بزرگترین عارف و صوفی است. احدی هم سنگ و هم پایه او نیست. دانشمندان بعد از او همه ریزهخوار سفره بی دریغ او می باشند».
ابن عربی را پدر عرفان نظری خواندهاند و دو اثر «فتوحات مکیه» و «فصوص الحکم» او مشهور است. تجلیات الهیه، ترجمان الاشواق و تفسیر ابن عربی از دیگر آثار منسوب به اوست.
همراه با اشاعه افکار ابن عربی در عالم تسنن، در عالم تشیع نیز افکار و آثار او رواج یافت. بیشتر علمای شیعه او را از محبان اهل بیت (علیهم السلام) و بلکه شیعه خالص دانسته اند.
معرفی کتاب
ابن عربی در آغاز کتاب خود اشاره می کند که پیامبر صلى الله علیه وآله در رؤیا «فصوصالحکم» را به او عطا کرده و به وی امر فرموده که این کتاب را به مردم عرضه کند.
علامه حسن زاده در کتاب «نصوص الحکم بر فصوص الحکم» -که شرح «فصوص الحکم» فارابی است- در معنای «فَصّ» می نویسد: «فصّ هر چیز، زبده و خلاصه آن چیز را گویند و چون فارابى لباب و امهات مسائل حکمیه را در چند باب مبوّب کرده است، هر یک را فصّ نامیده است که فصّ حکمت است و مجموع آن فصوص الحکم. و نیز فصّ نگین انگشترى را گویند که نام خود را بر آن حک کنند و خزانه را بدان مهر زنند و آن را خاتم و مهر نامند که گویى هر باب خزینه ایست از گوهر گرانبهاى حکمت و بر آن مهر زده شده است و بلحاظ جمیع ابواب فصوص الحکم است. در تسمیه رساله به این اسم شیرین و دلنشین ذوقى شگفت بکار برده است، رساله اى را سمىّ آن از قبل نمى یابى، تو گویى "ولم نجعل له مِن قبلُ سَمیّا" در حق آن صادق است. و دور نیست که عذوبت این اسم در شیخ عارف محیى الدین عربى اثر گذاشت که در مبشّره مشهورش رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم بدو فرمود: هذا کتاب فصوص الحکم خذه و اخرج به الى الناس ینتفعون به، چنانکه رسول اکرم در لیله معراج کلام حق سبحانه را بلسان حضرت وصى، امام على علیه السلام مى شنود، و کم له من نظیر!».
کتاب «فصوص الحکم»، یکی از عالیترین آثار موجود در عرفان نظری است، که پاسخگو بودنش به بخشی از نیازهای معرفتی انسان و عدم وجود نظیر و بدیلی برای آن، ضرورت تألیف چنین اثری را مسلم میسازد و از این جهت، از جمله آثاری است که از دو ویژگی اساسی در بایستگی تالیف هر اثر برخوردار است؛ یعنی وجود نیازی منطقی و عدم وجود منبعی مناسب که پاسخگوی آن نیاز باشد.
هر چند کتاب «فتوحات مکیه»، بزرگترین و مبسوطترین کتاب ابن عربی است، اما از نظر عمق و نظم و دقت، به پایه «فصوص الحکم» نمیرسد و از نظر تأثیرگذاری در ترویج و بینش افکار و آرای او با آن برابری نمیکند و به واقع هیچ کتابی در زمینه عرفان نظری، چه قبل از محیی الدین و چه بعد از او، مقام و منزلت «فصوص الحکم» را نیافته است.
«فصوص الحکم»، از محوریترین کتابها در عرفان نظری است که از زمان تألیف تاکنون، مستقلا یا همراه با یکی از شروح معتبرش به عنوان یکی از مهمترین متون آموزشی در این رشته از معارف الهی مورد توجه اساتید و دانش پژوهان بوده که شرحها و تلخیصها و ترجمههای فراوان آن گواه این اهمیت است. تاثیر این کتاب، به قلمرو عرفان و تصوف منحصر نبوده و حکمت و کلام و تفسیر را نیز تحت نفوذ خود درآورده و از طریق ترجمهها و شروح فارسی و فارسی زبانانی که در سایه اندیشههای موجود در این کتاب، پرورش یافتهاند، در ادبیات فارسی و به خصوص شعر فارسی تحولی شگرف ایجاد نموده است. با توجه به اینکه ابن عربی تاریخ مبشّرهای را که علت اصلی تألیف کتاب است، دهه آخر ماه محرم سال ۶۲۷ ق. ذکر نموده، میتوان نتیجه گرفت که این کتاب، در دهه آخر زندگانی او نگارش شده است.
محتوای کتاب
علامه حسن زاده آملی در ضمن توصیف این کتاب گوید: «فصوص الحکم بیست و هفت فصّ است و هر فصّ آن به نام یکى از انسانهاى کامل که از هر یک تعبیر به کلمه شده است، و در هر فصّ سلطان و محور بحث یکى از امّهات و اصول معارف مهمّ و اصیل عرفانى قرآنى است...».
در تبویب و تنظیم مباحث کتاب «فصوص الحکم» از روش معمول، یعنی استفاده از عناوینی چون جزء و باب و فصل و امثال آن پیروی نشده و مباحث کتاب با بیست و هفت «فَصّ» تفکیک گردیده که هر فصّی به یکی از پیامبران الهی اختصاص یافته است. این پیامبران، به ترتیبی که در کتاب آمدهاند، عبارتند از: حضرت آدم، شیث، حضرت نوح، حضرت ادریس، حضرت ابراهیم، حضرت اسحاق، حضرت اسماعیل، حضرت یعقوب، حضرت یوسف، حضرت هود، حضرت صالح، حضرت شعیب، حضرت لوط، حضرت عزیر، حضرت عیسی، حضرت سلیمان، حضرت داود، حضرت یونس، حضرت ایوب، حضرت یحیی، حضرت زکریا، حضرت الیاس، لقمان، حضرت هارون، حضرت موسی، خالد و حضرت محمد صلیاللهعلیهوآله. منظور از خالد، خالد بن سنان است که در زمان فترت بین حضرت عیسی و حضرت محمد صلیاللهعلیهوآله میزیسته و ابن عربی او را دارای مقام نبوت برزخی دانسته است. خالد مدعی خبر دادن از احوال برزخ، پس از مرگ خود بوده است و این امر به دلیل عمل نکردن قوم او به وصیتش صورت نمیگیرد و لذا پیامبر اسلام خطاب به دختر او میفرماید: «مرحبا یا بنت نبی اضاعه قومه».
برخی از عناوین بخشهای بیست و هفتگانه این کتاب به این صورت است: فصّ حکمة إلهیة فی کلمة آدمیة، فصّ حکمة نفثیة فی کلمة شیثیة، فصّ حکمة سبّوحیة فی کلمة نوحیة و... .
ابن عربی در کتاب «فصوص»، همانند سایر تألیفات خود از زبان رمز استفاده میکند و این مطلب در کنار بیان مباحث به اختصار و نیز عدم تناسب معانی بلند عرفانی با الفاظ و عبارات، موجب شده که معانی و مقاصد کتاب به آسانی قابل فهم نباشد که خود یکی از علل پدید آمدن شروح متعدد بر این کتاب است. او در تبیین مقاصد خود از آیات و روایات بسیاری استفاده کرده و آنها را در راستای یافتههای خود تأویل نموده و گاه معانی بسیار بعیدی را از آنها استنباط کرده است.
مباحث کتاب با شیوهای ابداعی و ابتکاری که با معارف باطنی تناسب دارد، تنظیم و تبویب شده و هر قسمت با عنوان «فصّ» که خود تعبیری است رمزی، مشخص شده و در هر فصّی حقیقت پیامبری از پیامبران از آن جهت که مظهر اسمی از اسمای حق است، مورد مطالعه قرار گرفته است. ابن عربی در این کتاب، چون دیگر تألیفاتش، واردات قلبی و مشاهدات حضوری خود را به قلم آورده و به هیچ وجه در پی اثبات آنها از طریق برهان و استدلال نبوده است. هر چند شارحان آثار و تابعان افکارش کوشیدهاند تا هماهنگی عرفان و برهان در مکتب او را به اثبات رسانند.
شروح و ترجمههای کتاب
کتاب «فصوص الحکم» با وجود حجم اندکش مورد توجه عرفای بزرگ قرار گرفته و بیش از ۱۱۰ شرح بر آن نگارش یافته است. علامه حسن زاده در مورد شروح این کتاب گوید: «فصوص الحکم را به عربى و فارسى شروح بسیار است که شرح علامه قیصرى، کتاب درسى شده است. علماى متاخر بر آن تعلیقات و حواشى بسیار دارند، مثل حواشى آقا میرزا محمدرضا قمشه اى و حواشى میرزا هاشم اشکورى و حواشى مرحوم استاد میرزا سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و حواشى استاد آقا میرزا احمد آشتیانی و غیرهم. و این کمترین، علاوه بر تصحیح و تعلیقات بر شرح قیصرى، یک دوره فصوص الحکم را به فارسى شرح کرده است و تاکنون دو دوره کامل به تدریس آن توفیق یافته است.» شرح علامه حسن زاده با نام «مُمدّ الهمم فی شرح فصوص الحکم» در سال ۱۳۷۸ توسط وزارت ارشاد به چاپ رسیده است. برخی شروح دیگر این کتاب عبارتند از:
- شرح صدرالدین قونوی (متوفای ۶۷۲ ق)، به نام «الفکوک فی اسرار مستندات حکم الفصوص».
- شرح عفیف الدین تلمسانی (متوفای ۶۹۰ ق).
- شرح مؤیدالدین جندی (متوفای ۶۹۰ ق).
- شرح سعدالدین، سعید فرغانی (متوفای ۶۹۵ ق).
- شرح حسین بن عبدالله العباسی (متوفای ۷۰۸ ق)، به نام «الخصوص بأداة النصوص».
- شرح کمال الدین انصاری شافعی (متوفای ۷۲۷ ق).
- شرح کمال الدین عبد الرزاق کاشانی (متوفای ۷۳۰ ق).
- شرح علاءالدولة سمنانی (متوفای ۷۳۶ ق).
- شرح ابو معین، عبدالله بن احمد نجاری (متوفای ۷۳۶ ق)، به نام «مشارق النصوص عن غوامض الفصوص».
- شرح شیخ احمد (متوفای بعد از ۷۳۹ ق)، به نام «نصوص الخصوص» (فارسی).
- شرح حیدر بن علی الحسینی الآملی (متوفای ۷۸۷ ق)، به نام «نص النصوص فی شرح الفصوص».
- شرح سلیمان بن محمد الصدری القونوی (متوفای اوایل قرن نهم هجری)، به نام «اسرار النصوص فی شرح الفصوص».
- شرح صائن الدین بن ترکه اصفهانی (متوفای ۸۳۰ ق).
- شرح علی بن احمد المهائمی (متوفای ۸۳۵ ق)، به نام «خصوص النعم فی شرح فصوص الحکم».
- شرح زین الدین اصفهانی (متوفای ۸۳۵ ق)، به نام «الفحوص».
- شرح عبدالرحمن جامی (متوفای ۸۹۸ ق).
- شرح ابن کمال پاشا (متوفای ۹۴۰ ق)، به نام «مباحث علی بعض فصول الفصوص».
- شرح شریف ناصر الحسینی (متوفای ۹۴۰ ق)، به نام «مجمع البحرین».
- شرح عبدالله البوسنوی (متوفای ۱۰۵۴ ق)، به نام «تجلیات عرائس النصوص فی شرح الفصوص».
- شرح عبد الغنی النابلسی (متوفای ۱۱۴۳ ق)، به نام «جواهر النصوص».
- شرح ابراهیم بن حیدر الصفوی (متوفای ۱۱۵۱ ق)، به نام «فصوص الیاقوت فی اسرار اللاهوت».
- شرح محمود بن علی الدامونی (متوفای ۱۱۹۹ ق)، به نام «جواهر القدم».
- شرح سید یعقوب خان (متوفای بعد از ۱۲۸۷ ق)، به نام «توضیح البیان» (فارسی).
همچنین ترجمه های فارسی بر این کتاب نوشته شده است، از جمله:
- ترجمه مرحوم محمد خواجوی است که مبهم و نامفهوم است.
- ترجمه دکتر محمدعلی موحد و صمد موحد است که فقط ۱۰ فَصّ از ۲۷ فصّ را ترجمه کرده اند و ناقص است.
- ترجمه سوم به قلم آقای علی شالچیان ناظر نگاشته شده است و ترجمه ای تحقیقی است و پاورقی های فراوانی دارد که به فهم «فصوص الحکم» کمک می کند.
منابع
- نرم افزار مجموعه آثار علامه حسنزاده آملی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- دومین یادنامه علامه طباطبایى، ص ۴۳.
