تفسیر عاملی (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
(تغییرمسیر از تفسير عاملى)
پرش به ناوبری پرش به جستجو
تفسير عاملي.jpg
نویسنده ابراهیم عاملی
موضوع تفاسیر شیعه
زبان فارسی
تعداد جلد ۸
مصحح‌ علی ‌اكبر غفاری

تفسير عاملى

کتاب «تفسیر عاملى» تألیف ابراهیم عاملى معروف به «موثق» از مفسرین قرن چهاردهم هجری است. تفسیر عاملى، تفسیرى است کامل به زبان فارسى در ۸ مجلد، و شامل مباحث گوناگونى از قبیل لغت شناسى، شأن نزول آیات، ترجمه، ذکر اقوال مفسرین و توضیح نکات تربیتى و اجتماعى است.

انگیزه نگارش تفسیر

موثق عاملى در مقدمه‌اى که به تفسیر نوشته است، انگیزه خود را از نگارش تفسیر بیان داشته و دغدغه فهم قرآن را بازگو کرده است و ارایه تفسیر خود را در پاسخ به نویسنده‌اى مى‌داند که گفته است تفاسیر را یک رشته روایات ضعیف و قصه‌هاى بى‌اساس تشکیل مى‌دهد.

روش تفسیر

مفسر نکات بسیارى در این تفسیر ساده و مختصر دارد و تحقیقات علمى و اجتماعى زیادى انجام داده است که بسیار قابل توجه است.

وى در مقدمه مباحثى از علوم قرآن و روش تفسیرى خود را بیان کرده است. در زمینه اسباب نزول و موقعیت نزول قرآن، اهتمام پیامبر به صیانت این کتاب الهى و تاریخ جمع قرآن در عهد پیامبر و مطالبى درباره گردآورى قرآن پس از رحلت حضرتش بیان مى‌کند و خواننده را در آغاز تفسیر با کلیات مسایل تفسیر و قرآن آشنا مى‌سازد.

از خصوصیات این تفسیر این است که تمام تفاسیر را کنار هم گذاشته و از همه نقل مى‌کند، اشعار شعرا را هم آورده و در پایان به ابراز نظر و عقیده خود پرداخته است.

مفسر گرامى، اساس کار خود را در لغت، به توضیح و تفسیر و تبیین لغات مشکل و دیریاب گذاشته و پس از نقل آیات، بلافاصله این لغات را توضیح مى‌دهد، ریشه یابى مى‌کند، اعراب و حرکت آن را روشن مى‌نماید. پس از ذکر واژه‌ها، جهت نزول و رابطه تاریخى و فرهنگى، اسباب و موقعیت نزول آیه را شرح مى‌دهد. از قسمت‌هاى مهم و قابل توجه تفسیر، ترجمه آیات به فارسى روان، ساده و مطابق با ترتیب کلمات قرآنى است.

ایشان در حد قابل قبولى در مورد جنبه‌هاى ادبى و قرائت کلمات حساسیت به خرج داده و ابعاد ادبى را بررسى کرده است، به همین دلیل پشتوانه ترجمه ایشان بحثهاى ادبى و تفسیرى است. به هر حال گرچه این ترجمه، پایاپاى و اصطلاحا تحت اللفظى نیست، اما ترتیب کلمات قرآنى را رعایت کرده و گاهى براى روشن کردن بیشتر مفهوم آیه داخل پرانتز، توضیحاتى را مى‌افزاید و رابطه جمله قبل و بعد و خطاب آیه را مشخص مى‌کند. بدین جهت درباره این ترجمه مى‌توان گفت: ترجمه‌اى است وفادار به متن، منضبط، مفهوم و روشن که بایسته است به عنوان ترجمه‌اى مستقل، ارزیابى شود و به طور جداگانه چاپ گردد.

بهره گیری از روایات:

مفسر در استخراج پیام قرآن به سراغ روایات اهل بیت علیهم السلام رفته و از تفاسیر مأثور شیعه به ویژه تفسیر على بن ابراهیم قمى در جاى جاى تفسیر نقل مى‌کند و از آنها سود مى‌جوید. همچنین نظرات علمى و بیان اهل سیاست و حقوق را به میان مى‌کشد و موضوعات مختلف اجتماعى را تحلیل مى‌کند.

خرد گرائی مفسر:

یکى از نکات قابل توجه در این تفسیر، خردگرایى‌هاى مفسر است که هرگز تابع جو و فضاى حدیث‌گرایى فاقد منطق و اثر گرایى مفسران نشده و هر جا که با قواعد یا فهم طبیعى ناسازگار است آن را رد کرده است. با همه اینها، خرد گرایى‌هاى مفسر، گاه به افراط کشیده مى‌شود و تردیدهایى در دلالت آیه روا مى‌دارد که نیاز به آن نیست و به دنبال اثبات چیزى است که انکار آن مسأله‌اى را ثابت نمى‌کند.

منابع تفسیر

از ویژگى‌هاى تفسیر عاملى، بهره گیرى گسترده از تفاسیر قدیم و جدید شیعه و سنى، با سبک‌هاى گوناگون تفسیرى و تأویلى است. عاملى پس از توضیحات کلى و ترجمه، عنوانى دارد به نام «سخن مفسرین»، در این قسمت به مناسبت اهمیت و یا حساسیت موضوع، از تفاسیرى چون جامع البیان طبرى، مجمع البیان طبرسى، روض الجنان رازى، کشّاف زمخشرى، تفسیر کبیر فخر رازى، روح البیان برسوى، روح المعانى آلوسى، تفسیر المنار محمد عبده و حتى تفاسیر عرفانى چون تفسیر صفى علیشاه (منظومه تفسیر)، تأویلات ملا عبدالرزاق کاشانى (معروف به تفسیر ابن عربى) و حسینى کاشفى استفاده مى‌کند و نظرات تفسیرى مفسرینى چون سید احمدخان هندى را با تأیید نقل کرده است.

روش او در نقل اقوال چنین است که اگر در جایى خود مستقلا مطلبى را در ذیل بیان کرد، نشان مى‌دهد نظر خاصى دارد، وگرنه نظرات مفسرین را پذیرفته است. در ضمن بیان مطالب و براى جذابیت بخشیدن به سخن، گاه اشعارى را از شعراى نامدار فارسى زبان به ویژه از مثنوى مولوى و سعدى و حافظ نقل مى‌کند و از آنها استفاده تربیتى و نتیجه گیرى هدایتى مى‌کند.

منابع

***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: