سنجش مقاله انجام نشده است

اعراب القرآن (زجاج) (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
اعراب القرآن-زجاج.jpg
نویسنده ابراهیم بن محمد زجاج
موضوع اعراب قرآن
زبان عربی
تعداد جلد ۳
محقق ابراهیم الابیاری

اعراب القرآن

کتاب «إعراب القرآن» منسوب به ابراهیم بن محمد ملقب به زجّاج (متوفى ۳۱۱ ق)، نحوی و لغوی قرن ۴ هجری مى‌باشد. مؤلف در ضمن ۹۰ باب، بسیاری از مباحث نحوى و لفظی مربوط به ظاهر الفاظ قرآن کریم از جهت اِعراب، بِنا، حذف و ذکر، تقدیم و تأخّر و... را گرد آورده است.

مؤلف

ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن سَری ملقب به زجّاج، به گواهی کسانی که شرح حال وی را نوشته اند، اهل فضل و متدیّن بوده است. زجاج به کار شیشه گری می پرداخت، ولی همتش او را در میان لغوی ها و نحوی های عرب به مقام شامخی از علم رساند. او با فراگیری علوم تا آنجا ارتقاء درجه می یابد که زجاج شیشه گر همنشین مخصوص وزیر عبیداللّه بن سلیمان بن وهب می شود.

زجاج کتابهایی علمی و نیز شاگردانی از خود باقی گذارد، که اساتید بزرگ نحو و لغت شدند. ابوعلی فارسی از او علم آموخت و ابوجعفر نحاس مصری (متوفاى ۳۳۸ ق) نزد او تلمذ کرد. شاگرد دیگرش ابوالقاسم عبدالرحمان زجاجی صاحب کتاب الجمل در نحو، خود را منتسب به او دانسته است.

معرفی کتاب

ابن ندیم در ضمن برشمردن آثار زجاج، از این کتاب نامى نبرده است، اما به کتاب «معانی القرآن» وى اشاره مى‌کند. فؤاد سزگین اشاره مى‌کند که «إعراب القرآن» زجاج به «معانی القرآن و إعرابه» نیز شهرت دارد، اما زرکلى به هنگام برشمردن آثار زجاج از هر دو کتاب نام مى‌برد و اشاره دارد که «معانی القرآن» مخطوط است و «إعراب القرآن» به چاپ رسیده است. نسخ خطى متعددى از هر دو کتاب، به‌ویژه «معانی القرآن» در کتابخانه‌هاى معتبر جهان وجود دارد.

از کتاب إعراب القرآن منسوب به زجّاج جز یک نسخه که در دارالکتب المصریة به شماره ۵۲۸ نگاهدارى مى‌شود، چیزى به ما نرسیده است. برگه حاوى اسم کتاب و مؤلف و نیز آغاز مقدمه این نسخه، از میان رفته است؛ لذا برخى در آغاز نسخه یادشده، برگه‌اى به آن اضافه کرده‌اند که در آن به خطى متفاوت با خط ناسخ نوشته شده: «إعراب القرآن للزجاج». بر اساس همین نسخه، استاد ابراهیم ابیارى کتاب را تصحیح و به طبع رسانده است. در این چاپ، استاد ابیارى، گویى در آغاز در مورد اسم کتاب و انتساب آن به زجاج که از ورق عنوان ملحق به اصل برداشت کرده، مطمئن بوده است و سپس در این مورد تردید کرده و در درآمد کتاب به آن اشاره‌اى نموده و عنوان کتاب را «إعراب القرآن المنسوب إلى الزجاج» نامیده است.

این کتاب به لحاظ لغوی و نحوی ارزشمند است و در زمان حیات زجاج و پس از وی نیز از آن استفاده شده است. زمخشرى در کشّاف، نه‌تنها در مباحث لغوی، بلکه در مباحث تفسیری نیز به آن اعتماد کرده و بهره گرفته است.

محتوای کتاب

«اعراب القرآن» مجموعه مباحث لفظی قرآن کریم از جهت اعراب، بِنا، حذف و ذکر، تقدیم و تأخّر و... است. این کتاب در سه جلد و نود باب تدوین شده است. در جلد اول کتاب، مقدمه مؤلف و نوزده باب و در جلد دوم تا باب ۴۴ و باقى ابواب نیز در جلد سوم کتاب آمده است. در هریک از ابواب کتاب یکى از مباحث نحوى با توجه به آیات قرآن مطرح شده است. در این کتاب به مباحث ادبى، بیانى و حتى به نقلیات نیز پرداخته است؛ ولى بیشتر مباحث آن بر لغت و تفسیر لغوى مبتنى است.

نویسنده از مجموع قرآن، الفاظ و کلماتی را که در برخی قواعد عربی مشترکند گرد آورده و با استناد به اقوال علمای لغت و صرف و نحو به بحث و بررسی آنها پرداخته است. برخی از مباحث مطرح‌شده در این کتاب عبارت است از:

  • آیاتى از قرآن که در آنها حرف جر حذف شده است؛ مثلاً در آیه «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ»، قبل از «الصراط» حرف «إلى» حذف شده است.
  • آیاتى از قرآن که در آنها جمله‌اى مقدر است.
  • آیاتى از قرآن که در آنها مضاف حذف شده است.
  • آیاتى از قرآن که در آنها «لا» و «ما» زاید واقع شده است.

منابع

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن (اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن