آیه 3 سوره نساء

وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَىٰ فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَىٰ وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ أَلَّا تَعُولُوا

[4–3] (مشاهده آیه در سوره)

<<2	آیه 3 سوره نساء	4>>
سوره : سوره نساء (4) جزء : 4 نزول : مدینه

ترجمه های فارسی

و اگر بترسید که مبادا درباره یتیمان (ازدواج با دختران یتیم) مراعات عدل نکنید پس آن کس از زنان را به نکاح خود درآرید که شما را نیکو (و مناسب با عدالت) است: دو یا سه یا چهار (نه بیشتر) و اگر بترسید که (چون زنان متعدّد گیرید) راه عدالت نپیموده و به آنها ستم می‌کنید پس تنها یک زن اختیار کنید و یا چنانچه کنیزی دارید به آن اکتفا کنید، که این نزدیکتر به عدالت و ترک ستمکاری است.

واگر می ترسید که نتوانید در مورد دختران یتیم [در صورت ازدواج با آنان] عدالت ورزید، بنابراین از [دیگر] زنانی که شما را خوش آید دو دو و سه سه و چهار چهار به همسری بگیرید. پس اگر می ترسید که با آنان به عدالت رفتار نکنید، به یک زن یا به کنیزانی که مالک شده اید [اکتفا کنید]؛ این [اکتفای به یک همسر عقدی] به اینکه ستم نورزید و از راه عدالت منحرف نشوید، نزدیک تر است.

و اگر در اجراى عدالت ميان دختران يتيم بيمناكيد، هر چه از زنان [ديگر] كه شما را پسند افتاد، دو دو، سه سه، چهار چهار، به زنى گيريد. پس اگر بيم داريد كه به عدالت رفتار نكنيد، به يك [زن آزاد] يا به آنچه [از كنيزان‌] مالك شده‌ايد [اكتفا كنيد]. اين [خوددارى‌] نزديكتر است تا به ستم گراييد [و بيهوده عيال‌وار گرديد].

اگر شما را بيم آن است كه در كار يتيمان عدالت نورزيد، از زنان هر چه شما را پسند افتد، دو دو، و سه سه و چهار چهار به نكاح درآوريد. و اگر بيم آن داريد كه به عدالت رفتار نكنيد تنها يك زن بگيريد يا هر چه مالك آن شويد. اين راهى بهتر است تا مرتكب ستم نگرديد.

و اگر می‌ترسید که (بهنگام ازدواج با دختران یتیم،) عدالت را رعایت نکنید، (از ازدواج با آنان، چشم‌پوشی کنید و) با زنان پاک (دیگر) ازدواج نمائید، دو یا سه یا چهار همسر و اگر می‌ترسید عدالت را (درباره همسران متعدد) رعایت نکنید، تنها یک همسر بگیرید، و یا از زنانی که مالک آنهائید استفاده کنید، این کار، از ظلم و ستم بهتر جلوگیری می‌کند.

ترجمه های انگلیسی(English translations)

If you fear that you may not deal justly with the orphans, then marry [other] women that you like, two, three, or four. But if you fear that you may not treat them fairly, then [marry only] one, or [marry from among] your slave-women. That makes it likelier that you will not be unfair.

And if you fear that you cannot act equitably towards orphans, then marry such women as seem good to you, two and three and four; but if you fear that you will not do justice (between them), then (marry) only one or what your right hands possess; this is more proper, that you may not deviate from the right course.

And if ye fear that ye will not deal fairly by the orphans, marry of the women, who seem good to you, two or three or four; and if ye fear that ye cannot do justice (to so many) then one (only) or (the captives) that your right hands possess. Thus it is more likely that ye will not do injustice.

If ye fear that ye shall not be able to deal justly with the orphans, Marry women of your choice, Two or three or four; but if ye fear that ye shall not be able to deal justly (with them), then only one, or (a captive) that your right hands possess, that will be more suitable, to prevent you from doing injustice.

معانی کلمات آیه

تقسطوا: قسط (به كسر- ق) و اقساط به معنى عدالت است. (قاموس قرآن) أَلَّا تُقْسِطُوا يعنى اينكه عدالت نكنيد.

طاب: يعنى پاكيزه و دلچسب شد.

مثنى: (بفتح- م) دو تا دو تا. ثلاث: سه تا سه تا. رباع: چهار تا چهار تا.

تعولوا: عول: جور و ميل از حق. أَلَّا تَعُولُوا يعنى اينكه ظلم و جور نكنيد.

نزول

محل نزول:

این آیه همچون دیگر آیات سوره نساء در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است.

شأن نزول:

«شیخ طوسى» گوید: در سبب نزول اين آيه شريفه به شش وجه اختلاف نموده اند. اول، حسن بصرى و جبائى و مبرد از عايشه روايت كرده اند كه اين آيه درباره دختر يتيمى نازل گرديده كه در تحت سرپرستى قيم خويش بوده و قيم مزبور مايل و راغب به ازدواج با او گرديد. به خاطر مال و جمال او آن هم بدون پرداخت مهر و كابين و البته در چنين مواردى از ازدواج با چنين دخترى بدون پرداخت مهر و كابين جلوگيرى به عمل آمد و دستور رسيد كه با غير آن يتيمه ازدواج نمايند تا چهار زن و اگر از اداره كردن چهار زن ترس داشته باشند با يك نفر ازدواج كنند و نيز گويند: اين آيه متصل به آيه «يَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّساءِ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ وَ ما يُتْلى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتابِ فِي يَتامَى النِّساءِ اللَّاتِي لاتُؤْتُونَهُنَّ ما كُتِبَ لَهُنَّ وَ تَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ» آيه 127 همين سوره مى باشد.

دوم، ابن عباس و عكرمة گويند: كه مردان با چهار زن ازدواج مى كردند و نيز با پنجمى و ششمى تا ده زن نيز ازدواج مي‌نمودند و براى خود مانعى نمى ديدند و اگر دارائى آن‌ها با اين ازدواج متعدد از بين مي‌رفت به اموال يتيم دست درازى مي‌كردند و آن را خرج مي‌نمودند. خداوند با نزول اين آيه از ازدواج با بيش از چهار زن نهى فرمود. تا مجبور نشوند به مال يتيم دست درازى نمايند و نيز فرمود: اگر از اداره كردن چهار زن از لحاظ مخارج عاجز شوند به يك نفر اكتفا كنند.

سوم، سعيد بن جبير و سدى و قتادة و ربيع و ضحاك و نيز در يكى از روايات مربوط به ابن عباس گويند: كه مردم بر زنان سخت مى گرفتند و با گرفتن چهار زن عدالت را ميان آنان مراعات نمى نمودند. سپس اين آيه نازل شد و فرمود: همچنانى كه مى ترسيد كه نتوانيد عدالت را ميان يتيمان مراعات كنيد با ازدواج با چهار زن نيز به خاطر عدم توانائى اجراى عدالت بپرهيزيد و به يك نفر اكتفا نمائيد.

چهارم، مجاهد گويد: اگر مى ترسيد كه نتوانيد درباره ولايت ايتام عدالت را مراعات كنيد و نيز مى ترسيد كه مبادا دارائى آن‌ها را حيف و ميل نمائيد و نيز از زنانمودن هم باك داريد به نكاح و ازدواج مباح از يك زن تا چهار زن بپردازيد و اگر مي‌ترسيد كه نتوانيد عدالت را ميان آن‌ها مراعات كنيد به يك نفر اكتفا نمائيد.

پنجم، حسن بصرى گويد: اگر مى ترسيد كه نتوانيد عدالت را درباره يتيمه اى كه تحت سرپرستى شما مى باشد، مراعات كنيد. با زنان خوب از ايتام ديگر كه نزديكان و خويشاوندان شما هستند مى توانيد تا چهار زن ازدواج كنيد و اگر هم مى ترسيد كه عدالت را مراعات نكنيد به يك زن اكتفاء نمائيد و يا به ملك يمين بپردازيد چنان كه جبائى نيز گفته است و گويد كه خطاب آيه متوجه اولياء يتيمه است. در صورتى كه اراده ازدواج با آن‌ها را نمايند يا خواسته باشند قبل از بلوغ با آنان ازدواج كنند.

ششم، فرّاء گويد: اگر پرستارى ايتام بر شما سخت و مشكل است. بنابراين بپرهيزيد از جمع ازدواج بين ايتام و ديگران كه نتوانيد عدالت را ميان آن‌ها مراعات كنيد.

تفسیر آیه

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتامى‌ فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى‌ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ ذلِكَ أَدْنى‌ أَلَّا تَعُولُوا «3»

و اگر مى‌ترسيد كه عدالت را درباره‌ى (ازدواج با) دختران يتيم مراعات نكنيد، (از ازدواج با آنان صرف‌نظر نماييد و) با زنان دلخواه (ديگر) ازدواج كنيد، دوتا، سه‌تا، يا چهار تا. پس اگر ترسيديد كه (ميان همسران) به عدالت رفتار نكنيد، پس يك همسر (كافى است) يا (به جاى همسر دوّم از) كنيزى كه مال شماست (كام بگيريد، گرچه كنيز هم حقوقى دارد كه بايد مراعات شود) اين نزديك‌تر است كه ستم نكنيد.

نکته ها

بعضى مردان، دختران يتيم را براى تكفّل و سرپرستى به خانه مى‌بردند، بعد هم با آنان، با مهريه‌ى كم ازدواج كرده و به آسانى هم آنان را طلاق مى‌دادند. آيه نازل شد كه اگر از بى‌عدالتى بيم داريد، با زنان ديگر ازدواج كنيد. آيه‌ى قبل، درباره‌ى رعايت عدالت در اموال يتيمان بود، اين آيه، فرمان عدالت در ازدواج با دختران يتيم است.

درباره‌ى حكمتِ تعدّد زوجات، مى‌توان به موارد زير اشاره كرد:

الف: تلفات مردها در جنگ‌ها و حوادث بيشتر است و زنانى بيوه مى‌شوند.

ب: جوانان، كمتر حاضرند با بيوه ازدواج كنند.

ج: همه‌ى زنان بيوه و بى‌همسر، تقواى كافى و قدرت كنترل خود را ندارند.

د: زنان در هرماه، مدّتى عذر دارند و مسائل زناشويى تعطيل است.

نتيجه آنكه براى حفظ حقوق بيوه‌ها طبق شرايطى مرد مى‌تواند همسر دوم بگيرد تا

جلد 2 - صفحه 19

مشكل هر دو طرف حل شود.

سؤال: در اين آيه مسئله بى‌عدالتى به صورت مشكوك بيان شده است: «إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا»، امّا در آيه‌ى 129 همين سوره مى‌فرمايد: «لَنْ تَسْتَطِيعُوا» كه شما قدرت آن را نداريد، اين دو آيه را چگونه مى‌توان جمع نمود؟

پاسخ: در مسائل مادّى مانند لباس، مسكن، خوراك و هم‌خوابى بايد عادل باشيد و اگر مى‌ترسيد عادل نباشيد برنامه ديگرى را براى خود تنظيم كنيد، ولى در آيه 129 مى‌فرمايد:

شما هرگز قدرت بر عدالت نداريد كه مراد عدالت در علاقه و تمايلات قلبى است چون علاقه در اختيار انسان نيست تا بتواند آن را يكسان تقسيم كند. اين پاسخ با استفاده از حديثى از امام صادق عليه السلام مى‌باشد. «1»

پیام ها

1- اسلام، حامى محرومان، به ويژه يتيمان و بالاخص دختران يتيم است، آن هم در مسأله‌ى عفّت و زناشويى و پرهيز از سوء استفاده از آنان .... فِي الْيَتامى‌

2- لازم نيست براى ترك ازدواج با يتيمان، يقين به بى‌عدالتى داشته باشيم، احتمال و ترس از آن هم كافى است. «إِنْ خِفْتُمْ»

3- در انتخاب همسر، مى‌توان سراغ ايتام رفت، مگر آنكه خوف بى‌عدالتى باشد.

إِنْ خِفْتُمْ‌ ... فَانْكِحُوا

4- در انتخاب همسر، تمايل قلبى يك اصل است. «طابَ لَكُمْ»

5- اسلام، با تعدّد همسر براى مرد، با شرايطى موافق است. فَانْكِحُوا ... مَثْنى‌ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ‌ ... فَواحِدَةً 6- تعدّد زوجات، هم محدود به چهار همسر است و هم مشروط به مراعات عدالت است. «2» فَانْكِحُوا ... رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ‌ ... فَواحِدَةً

«1». وسائل، ج 21، ص 345.

«2» تفسير نورالثقلين ج 1 ص 439 كافى ج 5 ص 363.

تفسير نور(10جلدى)، ج‌2، ص: 20

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُوا فِي الْيَتامى‌ فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى‌ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ ذلِكَ أَدْنى‌ أَلاَّ تَعُولُوا «3»

شأن نزول: در تفسير اصحاب ما و در صحيح بخارى از عايشه نقل است كه:

يتيمه‌اى در حجر تربيت ولى بود، كه ولايت و تصرف در مال او داشت و مى‌خواست او را در قيد نكاح آورد و حق خدمت و تعيين مهر و مهر المثل ننمايد و تصرف تام در مال او كند. آيه شريفه نازل شد:

وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتامى‌: و اگر مى‌ترسيد اى اولياى يتامى،

«1» تفسير منهج الصادقين جلد 2 ص 428.

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 351

آنكه عدالت نكنيد و درستى ننمائيد در اموال يتيمان، يعنى اگر مى‌دانيد بعد از تزويج به ايشان، اداى رعايت حال آنها به وجه قسط و عدالت نخواهيد نمود، فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ: پس نكاح كنيد آنچه طيب و حلال باشد براى شما از زنان ديگر محلله غير يتامى، نه محرمه، مَثْنى‌ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ‌: در حالتى كه دو دو باشند و سه سه و چهار چهار، يعنى مختاريد از اعداد مذكوره هر كدام خواهيد اختيار كنيد.

تنبيه: حصر در اربع و عدم جواز نكاح زايد در دوام اجماعى است؛ و ايضا در مجمع مروى است: قال الصّادق عليه السّلام لا يحلّ لماء الرّجل ان يجرى فى اكثر من اربعة ارحام من الحراير فرمود حضرت صادق عليه السّلام حلال نيست كه نطفه مرد جارى شود در اكثر از چهار رحم زنان آزاد. ايضا «غيلان» ده زن داشت، چون اسلام آورد، پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: چهار زن را نگهدار و باقى را رها كن. و اما فعل حضرت ختمى مرتبت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در نكاح نه زن، خارج است به دليل منفصل، و داخل باشد در مخصصات النبى، مانند وجوب نماز شب. خلاصه آنكه جايز است جمع ميان اعداد مذكوره به اين وجه: بعضى نكاح دو، و برخى سه، و بعضى چهار.

فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا: پس اگر بترسيد از آنكه عدالت نتوانيد نمود ميان اين زنان، فَواحِدَةً أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ‌: پس اختيار كنيد يا نكاح نمائيد يك زن را، يا آنچه ملك يمين شما است از كنيزان خريده شده، به جهت قلّت مؤنت آنها و عدم وجوب قسمت ميان آنها. ذلِكَ أَدْنى‌ أَلَّا تَعُولُوا: اين تقليل ازواج، يا اختيار واحده، يا ملك يمين، نزديكتر است به آنكه ميل ننمائيد و انحراف نورزيد و جور مكنيد.

تبصره: نزد اماميه، عدد مذكوره، مباح است مر احرار رجال را؛ اما عبيد را جايز نيست اكثر از دو حرّه به عقد دوام يا چهار امه. جمعى از مفسران گفته‌اند: چون اولياء، زنى را از قبيله خود به كسى دادى، مهر را گرفتى و هيچ چيز از آن را به آن زن ندادى؛ و اگر به قريه ديگرى فرستادى، او را بر شتر سوار،

تفسير اثنا عشرى، ج‌2، ص: 352

و به غير آن شتر چيز ديگر به او ندادى؛ حق تعالى از اين منع فرمود.

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُوا فِي الْيَتامى‌ فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى‌ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ ذلِكَ أَدْنى‌ أَلاَّ تَعُولُوا «3»

ترجمه‌

و اگر بترسيد كه عدالت ننمائيد در باره يتيمان پس بزنى بگيريد آنچه خوش آيد شما را از زنان دو دو و سه سه و چهار چهار پس اگر بترسيد كه عدالت ننمائيد بگيريد يكى يا آنچه را برسم ملكيت در دست شما باشد اين نزديك‌تر است بآنكه ميل بباطل ننمائيد..

تفسير

بعضى گفته‌اند معمول بوده دختران يتيم ثروت‌مند را ميگرفتند بطمع مال برسم زنيّت و متمكن از اداء حقوق آنها نميشدند اين آيه نازل شده كه دلالت بر آن دارد كه اگر ميترسيد كه بعدالت با آنها رفتار نتوانيد بنمائيد زنان ديگر بگيريد از غير يتيمان تا چهار عدد و محتمل است مراد آن باشد كه اگر كفالت و پرستارى و حق عدالت در باره اطفال يتيم براى شما مردان مشكل است و ميترسيد نتوانيد اين وظيفه را كاملا مجرى داريد چون اين قبيل امور در خور زنان است و آنها بهتر ميتوانند كه بوظيفه نگهدارى و پرستارى اطفال قيام نمايند پس زن اختيار نمائيد و اين امر را در عهده‌

جلد 2 صفحه 11

آنها بگذاريد و در بعضى از روايات است كه ما بين اين شرط و جزاء زياده از ثلث قرآن اسقاط شده است بواسطه خيانت منافقين اين امت و اللّه اعلم و از مؤيدات احتمال دوم آنستكه محطّ افاده كلام تحليل ازدواج است زائد بر يكى و اين مناسب است با آنكه غالبا اتفاق مى‌افتد كه بعضى از زنان براى نداشتن كفايت با بردبارى نميتوانند از اطفال يتيم نگهدارى و پذيرائى نمايند و معمولا هم كفالت ايتام را مردان بزنان احاله مينمايند لهذا امر شده است بتعدد ازواج تا مرد بتواند زن متحمل با كفايت خداشناسى بگيرد كه در مراعات اطفال يتيم كوتاهى نشود و اختيار در اين امر با مرد است در نكاح دائم تا چهار عدد و در متعه هر قدر بخواهد جائز است و در كافى از حضرت صادق (ع) نقل شده كه اگر مرد چهار زن داشته باشد و يكى را طلاق بدهد حق ندارد زن بگيرد تا عده آن زن تمام شود و پنج زن نميتواند بگيرد در يك زمان و عياشى از آنحضرت نقل نموده كه چهار زن آزاد در يك زمان بيشتر حلال نيست حقير عرض مى‌كنم قيد آزاد شايد براى آن باشد كه دو كنيز در يك زمان بيشتر جائز نيست و شايد براى آن باشد كه بعنوان ملكيت جائز است نزديكى كردن با كنيزان اگر چه زياده از چهار باشند و الا زياده از چهار زن عقدى بهيچ وجه جائز نيست در يك زمان داشتن و اگر ميترسند از آنكه عدالت ننمايند بين زنها باين معنى كه نتوانند حقوق واجبه آنها را كه نفقه و كسوه و مضاجعت و مقاربت باشد ادا نمايند بايد بيك زن اكتفا نمايند يا آنكه اكتفا نمايند بكنيزان ملكى خودشان و با آنها نزديكى كنند و اصلا زن نگيرند و در كافى از حضرت صادق (ع) در روايات متعدده نقل نموده كه متعه حكم زن را ندارد كه جوازش محدود بعدد چهار باشد هر قدر خواسته باشند بگيرند جائز است چون آنها بمنزله كنيزند و حكم عين مستاجره را دارند و طلاق ندارند وارث نميبرند و مرد از آنها ارث نميبرد و غلام نميتواند دو زن آزاد زياده بگيرد يا چهار كنيز و جائز است كنيز تحليل شده اختيار كند باذن آقايش هر قدر بخواهد و از آنحضرت روايت شده است كه غيرت مطلوب نيست مگر براى مردان و اما اين صفت براى زنان حسد است و خداوند اجل از آن است كه مبتلا كند آنها را بغيرت و حلال كند از براى مردان كه با داشتن يك زن سه زن ديگر اختيار نمايند حقير عرض ميكنم اين روايت اشاره است بتحقيقيكه در اصول اخلاق حسنه و سيئه بنظر حقير رسيده است كه هيچ خلق بدى از طرف خداوند افاضه نشده است و وجود ندارد تمام اخلاق‌

جلد 2 صفحه 12

سيّئه همان اخلاق حسنه است كه در غير محلش صرف ميشود مثلا حسّ ترقى و تعالى خوب است اگر تعلق گيرد بطلب علم و كمال و نيل بمقامات اخروى و انجام وظيفه عبوديت براى قرب در پيشگاه احديت و امثال اين امور و بد است اگر تعلق گيرد بطلب رياسات باطله كه از آن تعبير به حبّ جاه ميشود يا تعلق گيرد بطلب انحطاط رتبه و مقام كسى براى اينكه بر او تفوق داشته باشد كه نامش حسد است و بد نيست اگر خواسته باشد خودش بمقام او برسد كه نامش غبطه است و همچنين حسّ خودخواهى خوب است اگر تعلق گيرد بحفظ جان و مال و ناموس خود بقدر لزوم و تجويز عقل و شرع و بد است اگر تعلق گيرد بطلب مال و اعتبارات ديگر مردم براى تحصيل آنها و آسايش خويش و در صورت اول حزم و احتياطش ناميده‌اند و در صورت دوم طمع و آز ولى مبدء يك غريزه نفسانى است و همچنين است تمام قواء ظاهرى و باطنى كه خداوند در وجود انسان خلق فرموده براى صرف در محل حق خوب است نهايت آنكه شيطان وادار ميكند بنى آدم را كه در محل باطل صرف نمايند و اگر اصل آن غريزه و قوه نباشد در نظام احسن عالم خلل وارد ميشود و تكميل اين بيان و كشف حجاب از چهره اين شاهد ناياب آسوده شبى خواهد و خوش مهتابى اين مقام بيش از اين گنجايش ذكرش را ندارد و از آنحضرت نقل شده است در جواب اين اشكال كه در اين آيه خداوند ميفرمايد اگر ميترسيد عدالت نكنيد يك زن اختيار نمائيد و در آيه ديگر مى‌فرمايد هر قدر خواسته باشيد عدالت نمائيد ما بين زنان قدرت و استطاعت پيدا نمى‌كنيد اگر چنين است چرا ترخيص فرموده است تعدد ازدواج را فرمودند عدالت در اين آيه در نفقه است و در آن آيه در محبت است و عياشى از آنحضرت نقل نموده كه در هر چيز اسراف تحقق پيدا مى‌كند مگر در زن كه خداوند امر فرموده نكاح كنيد هر عددى را كه ميخواهيد از زنان دو دو و سه سه و چهار چهار حقير عرض ميكنم يكى از آياتيكه اعجاز آن از حيث فصاحت انصاف آنستكه واضح است اين آية است كه در مقام افاده اين معنى كه در يك زمان چهار زن داشتن جائز است براى هر كس و زياده جائز نيست و مخيرند كه دو زن داشته باشند يا سه زن يا چهار زن بهترين عبارات است زيرا كه اگر ميفرمود نكاح كنيد دو زن و سه زن و چهار زن موهم اينمعنى بود كه نه زن جائز است و اگر بجاى واو او ذكر ميفرمود مفهم اين معنى كه يكى از اين اعداد را بايد

جلد 2 صفحه 13

اختيار نمايد يعنى يا بايد دو زن بگيرد يا سه زن يا چهار زن و هر كدام از اين اعداد را اختيار نمود حق ندارد عدد ديگر را تزويج نمايد ولى باين بيان كه فرموده است جاى اين شبهات باقى نميماند اين اكتفاء بيك زن يا كنيز نزديك‌تر است بعدول ننمودن از ميزان عدالت و محفوظ ماندن از ظلم و جور يا نزديكتر است بآنكه از اداء نفقه و كسوه عاجز نشويد و بتوانيد از عهده مخارج آنها برآئيد و اين احتمال اخير را قمى بيان فرموده است و مناسب با اين معنى است قرائت ان لا تعيلوا كه نادر است يعنى اين نزديكتر است بآنكه عيال دار نشويد و اللّه اعلم.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ إِن‌ خِفتُم‌ أَلاّ تُقسِطُوا فِي‌ اليَتامي‌ فَانكِحُوا ما طاب‌َ لَكُم‌ مِن‌َ النِّساءِ مَثني‌ وَ ثُلاث‌َ وَ رُباع‌َ فَإِن‌ خِفتُم‌ أَلاّ تَعدِلُوا فَواحِدَةً أَو ما مَلَكَت‌ أَيمانُكُم‌ ذلِك‌َ أَدني‌ أَلاّ تَعُولُوا «3»

و ‌اگر‌ ميترسيد اينكه‌ بعدالت‌ ‌در‌ مورد يتامي‌ رفتار نكنيد ‌پس‌ نكاح‌ كنيد

جلد 5 - صفحه 9

زنهايي‌ ‌را‌ ‌که‌ ‌براي‌ ‌شما‌ پاك‌ و حلال‌ هستند دو و سه‌ و چهار ‌پس‌ ‌اگر‌ ميترسيد ‌که‌ بعدالت‌ ‌بين‌ زنها رفتار نكنيد ‌پس‌ اكتفاء كنيد بيك‌ زن‌ ‌ يا ‌ بكنيزان‌ ‌خود‌ و ‌اينکه‌ نزديك‌تر ‌است‌ ‌به‌ اينكه‌ جور و تعدي‌ نكنيد.

‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌از‌ آيات‌ مشكله‌ قرآن‌ ‌است‌ و ‌ما ناچاريم‌ ‌در‌ چند مقام‌ صحبت‌ كنيم‌.

مقام‌ اول‌

‌-‌ ‌در‌ مقدمه‌ تفسير گفتيم‌ و مسلم‌ ‌کل‌ ‌است‌ ‌که‌ ترتيب‌ نزول‌ قرآن‌ باين‌ ترتيب‌ فعلي‌ نبوده‌ و چه‌ بسيار ‌از‌ سور قرآنيه‌ ‌که‌ ‌در‌ اول‌ بعثت‌ نازل‌ ‌شده‌ و ‌در‌ اواخر قرآن‌ ضبط ‌شده‌ و بالعكس‌، و چه‌ بسيار ‌از‌ آيات‌ شريفه‌ ‌در‌ سوره‌ داخل‌ ‌در‌ سوره‌ ديگر ‌شده‌ و چه‌ بسيار ‌از‌ اجزاء ‌آيه‌ جزء ‌آيه‌ ديگر بوده‌ مثل‌ اليَوم‌َ أَكمَلت‌ُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ و ‌آيه‌ إِنَّما يُرِيدُ اللّه‌ُ لِيُذهِب‌َ عَنكُم‌ُ الرِّجس‌َ أَهل‌َ البَيت‌ِ و ‌غير‌ اينها، و چه‌ بسيار آيات‌ قبلي‌ مؤخر و آيات‌ ‌بعد‌ مقدم‌ بوده‌ مثل‌ ‌آيه‌ يا أَيُّهَا الرَّسُول‌ُ بَلِّغ‌ ما أُنزِل‌َ إِلَيك‌َ مِن‌ رَبِّك‌َ ‌که‌ مقدم‌ بوده‌ ‌بر‌ اليَوم‌َ أَكمَلت‌ُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ و لذا مراعات‌ نظم‌ نبايد كرد.

بنا ‌بر‌ ‌اينکه‌ مي‌گوييم‌ جمله‌ وَ إِن‌ خِفتُم‌ أَلّا تُقسِطُوا فِي‌ اليَتامي‌ جزء ‌آيه‌ ديگر بوده‌ و جمله‌ فَانكِحُوا ما طاب‌َ لَكُم‌ مِن‌َ النِّساءِ جزو ‌آيه‌ ديگر مربوط بيكديگر نيستند و احتياج‌ بتأويلات‌ بارده‌ مفسرين‌ نداريم‌ و آنچه‌ بنظر ميرسد و مستفاد ‌از‌ تفسير ‌علي‌ ‌بن‌ ابراهيم‌ ‌که‌ گفتند اخذ ‌از‌ بطون‌ اخبار ‌است‌ و معتقد بعض‌ مفسرين‌ ‌هم‌ هست‌ اينست‌ ‌که‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ جزء ‌آيه‌ 127 ‌از‌ همين‌ سوره‌ بوده‌ باين‌ نحو وَ يَستَفتُونَك‌َ فِي‌ النِّساءِ قُل‌ِ اللّه‌ُ يُفتِيكُم‌ فِيهِن‌َّ وَ ما يُتلي‌ عَلَيكُم‌ فِي‌ الكِتاب‌ِ فِي‌ يَتامَي‌ النِّساءِ اللّاتِي‌ لا تُؤتُونَهُن‌َّ ما كُتِب‌َ لَهُن‌َّ وَ تَرغَبُون‌َ أَن‌ تَنكِحُوهُن‌َّ فَانكِحُوا ما طاب‌َ لَكُم‌ مِن‌َ النِّساءِ مَثني‌ وَ ثُلاث‌َ وَ رُباع‌َ فَإِن‌ خِفتُم‌ أَلّا تَعدِلُوا فَواحِدَةً أَو ما مَلَكَت‌ أَيمانُكُم‌ ذلِك‌َ أَدني‌ أَلّا تَعُولُوا وَ المُستَضعَفِين‌َ مِن‌َ

جلد 5 - صفحه 10

الوِلدان‌ِ وَ أَن‌ تَقُومُوا لِليَتامي‌ بِالقِسطِ وَ ما تَفعَلُوا مِن‌ خَيرٍ فَإِن‌َّ اللّه‌َ كان‌َ بِه‌ِ عَلِيماً و شرح‌ ‌آن‌ بيايد.

و اما جمله‌ اولي‌ وَ إِن‌ خِفتُم‌ أَلّا تُقسِطُوا فِي‌ اليَتامي‌ جزء ‌آيه‌ ششم‌ همين‌ سوره‌ ‌است‌ باين‌ نحو وَ ابتَلُوا اليَتامي‌ حَتّي‌ إِذا بَلَغُوا النِّكاح‌َ وَ إِن‌ خِفتُم‌ أَلّا تُقسِطُوا فِي‌ اليَتامي‌ فَإِن‌ آنَستُم‌ مِنهُم‌ رُشداً فَادفَعُوا إِلَيهِم‌ أَموالَهُم‌ وَ لا تَأكُلُوها إِسرافاً وَ بِداراً أَن‌ يَكبَرُوا وَ مَن‌ كان‌َ غَنِيًّا فَليَستَعفِف‌ وَ مَن‌ كان‌َ فَقِيراً فَليَأكُل‌ بِالمَعرُوف‌ِ فَإِذا دَفَعتُم‌ إِلَيهِم‌ أَموالَهُم‌ فَأَشهِدُوا عَلَيهِم‌ وَ كَفي‌ بِاللّه‌ِ حَسِيباً و شرحش‌ بيايد و اللّه‌ العالم‌.

(مقام‌ دوم‌)

قبل‌ ‌از‌ اسلام‌ تصور ميكردند ‌که‌ دختر يتيمه‌ ‌که‌ ‌او‌ ‌را‌ تربيت‌ ميكردند حكم‌ دختر ‌خود‌ ‌را‌ دارد ‌پس‌ ‌از‌ بلوغ‌ ‌او‌ ‌را‌ نميتوان‌ ازدواج‌ كرد چنانچه‌ پسري‌ ‌را‌ ‌که‌ تربيت‌ ميكردند حكم‌ پسر ‌خود‌ ‌را‌ دارد نميتوان‌ عيال‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌که‌ طلاق‌ داده‌ اختيار كرد مثل‌ قضيه‌ زيد و حضرت‌ ‌رسول‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ خداوند ميفرمايد اينها اولاد ‌شما‌ نيستند اولاد پدر و مادر خودشان‌ هستند چنانچه‌ ‌در‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ما جَعَل‌َ أَدعِياءَكُم‌ أَبناءَكُم‌ ذلِكُم‌ قَولُكُم‌ بِأَفواهِكُم‌ وَ اللّه‌ُ يَقُول‌ُ الحَق‌َّ وَ هُوَ يَهدِي‌ السَّبِيل‌َ ادعُوهُم‌ لِآبائِهِم‌ ‌الآية‌ احزاب‌ ‌آيه‌ 4 و 5، و نيز ميفرمايد فَلَمّا قَضي‌ زَيدٌ مِنها وَطَراً زَوَّجناكَها لِكَي‌ لا يَكُون‌َ عَلَي‌ المُؤمِنِين‌َ حَرَج‌ٌ فِي‌ أَزواج‌ِ أَدعِيائِهِم‌ إِذا قَضَوا مِنهُن‌َّ وَطَراً الايه‌ احزاب‌ ‌آيه‌ 47.

لذا ‌در‌ مورد يتامي‌ مربيات‌ و زنها آمدند و ‌از‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ سؤال‌ كردند خداوند ميفرمايد وَ يَستَفتُونَك‌َ فِي‌ النِّساءِ ‌الي‌ آخر ‌الآية‌ المذكورة خلاصة آنكه‌ مانعي‌ ندارد ‌که‌ ‌از‌ زنها و يتامي‌ ازدواج‌ كنيد دو و سه‌ و چهار و ‌اگر‌ ميترسيد ‌که‌ بعدالت‌ ‌بين‌ ‌آنها‌ رفتار نكنيد اكتفاء بيكي‌ ‌ يا ‌ بكنيزهاي‌ خودتان‌ كنيد.

و اما جمله‌ اولي‌ وَ إِن‌ خِفتُم‌ أَلّا تُقسِطُوا فِي‌ اليَتامي‌ گفتيم‌ مربوط بآيه‌ شريفه‌

جلد 5 - صفحه 11

وَ ابتَلُوا اليَتامي‌ حَتّي‌ إِذا بَلَغُوا النِّكاح‌َ ‌است‌ و خلاصه‌ مفادش‌ اينكه‌ بايد حفظ مال‌ يتامي‌ بشود، و ‌اگر‌ ميترسيد ‌که‌ ‌در‌ اموال‌ ‌آنها‌ بعدالت‌ رفتار نشود ‌اگر‌ بحد رشد رسيدند بآنها رد كنيد و قبل‌ ‌از‌ رسيدن‌ بحد رشد ‌از‌ اموال‌ ‌آنها‌ ‌براي‌ مصارف‌ خودتان‌ ‌اگر‌ ثروتمنديد تعفف‌ كنيد و مصرف‌ نكنيد و ‌اگر‌ تهي‌ دستيد بمقدار معروف‌ و متعارف‌ مصرف‌ نمائيد و اسراف‌ نكنيد ‌تا‌ زمان‌ كبر ‌آنها‌ ‌که‌ اختيار اموالشان‌ ‌با‌ ‌خود‌ ‌آنها‌ ‌است‌ رد كنيد، ‌اينکه‌ خلاصه‌ مضمون‌ ‌اينکه‌ دو جمله‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ و اللّه‌ العالم‌ بمراده‌ و بحقائق‌ الامور.

(مقام‌ سوم‌)

بعضي‌ اشكال‌ كردند ‌که‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌که‌ ترخيص‌ ‌در‌ ازدواج‌ چهار زن‌ ميفرمايد ‌در‌ صورتي‌ ‌که‌ خوف‌ ‌از‌ خلاف‌ عدالت‌ ‌بين‌ ‌آنها‌ نداشته‌ ‌باشد‌ استفاده‌ ميشود ‌که‌ ممكن‌ ‌است‌ تعديل‌ ‌بين‌ زوجات‌ و ‌اينکه‌ مناقض‌ ‌با‌ ‌آيه‌ شريفه‌ ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد ‌در‌ همين‌ سوره‌ ‌آيه‌ 129 وَ لَن‌ تَستَطِيعُوا أَن‌ تَعدِلُوا بَين‌َ النِّساءِ وَ لَو حَرَصتُم‌ ‌که‌ نفي‌ امكان‌ ميكند.

جواب‌‌-‌ همين‌ سؤال‌ ‌را‌ ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ ‌عليه‌ السّلام‌ كردند حضرت‌ خلاصه‌ فرمايشاتش‌ اينست‌ ‌که‌ عدالت‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ ‌در‌ نفقه‌ و قسمت‌ ‌است‌ و ‌اينکه‌ ممكن‌ ‌است‌ و عدالت‌ ‌در‌ ‌آيه‌ وَ لَن‌ تَستَطِيعُوا ‌در‌ محبت‌ و علاقه‌ ‌است‌ و ‌آن‌ ميسور نيست‌، و عدالت‌ ‌در‌ انفاق‌ و قسمت‌ واجب‌ ‌است‌ و ‌در‌ تركش‌ عقوبت‌ و عذاب‌ و منع‌ حق‌ ‌است‌، و اما عدالت‌ ‌در‌ محبت‌ قلبي‌ واجب‌ نيست‌ بلكه‌ امر قهري‌ ‌است‌ لكن‌ اظهار نكند و تمام‌ ‌را‌ بيك‌ چشم‌ نگاه‌ كند، و لذا ‌در‌ قسمت‌ اول‌ ‌اگر‌ خوف‌ ترك‌ عدالت‌ دارد اقتصار ‌بر‌ يك‌ زن‌ نمايد ‌ يا ‌ نزد اماء برود ‌که‌ واجب‌ النفقه‌ ‌از‌ ‌غير‌ جهت‌ امائيت‌ نيستند ‌ يا ‌ بعقد انقطاع‌ قناعت‌ كند ‌که‌ وجوب‌ نفقه‌ نياورد.

ذلِك‌َ أَدني‌ أَلّا تَعُولُوا عول‌ بمعني‌ جور و تعدي‌ ‌است‌ و البته‌ اكتفاء بواحده‌

جلد 5 - صفحه 12

‌ يا ‌ وطي‌ اماء ‌ يا ‌ انقطاء نزديك‌تر ‌است‌ ‌به‌ اينكه‌ جور و تعدي‌ نشود، و ‌از‌ ‌اينکه‌ جمله‌ استفاده‌ ميشود ‌که‌ اكتفاء بواحده‌ ‌هم‌ ممكن‌ ‌است‌ مسامحه‌ ‌در‌ انفاق‌ و جور و تعدي‌ ‌در‌ حق‌ زوجه‌ ‌ يا ‌ ‌در‌ حق‌ امه‌ بشود ولي‌ البته‌ كمتر ‌است‌ ‌از‌ زوجات‌ متعدده‌، ‌هذا‌ خلاصة ‌ما عندنا.

برگزیده تفسیر نمونه

---

(آیه‌ 3)

شأن‌ نزول‌:

قبل‌ ‌از‌ اسلام‌ معمول‌ ‌بود‌ ‌که‌ بسیاری‌ ‌از‌ مردم‌ حجاز، دختران‌ یتیم‌ ‌را‌ ‌به‌ عنوان‌ تکفّل‌ و سرپرستی‌ ‌به‌ خانه ‌خود‌ می‌بردند، و ‌بعد‌ ‌با‌ ‌آنها‌ ازدواج‌ کرده‌ و اموال‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ‌هم‌ تملک‌ می‌کردند، و چون‌ همه کار، دست‌ ‌آنها‌ ‌بود‌ ‌حتی‌ مهریه ‌آنها‌ ‌را‌ کمتر ‌از‌ معمول‌ قرار می‌دادند، و هنگامی‌ ‌که‌ کمترین‌ ناراحتی‌ ‌از‌ ‌آنها‌ پیدا می‌کردند ‌به‌ آسانی‌ ‌آنها‌ ‌را‌ رها می‌ساختند.

‌در‌ ‌این‌ هنگام‌ ‌آیه‌ نازل‌ شد و ‌به‌ سرپرستان‌ ایتام‌ دستور داد ‌در‌ صورتی‌ ‌با‌ دختران‌ یتیم‌ ازدواج‌ کنند ‌که‌ عدالت‌ ‌را‌ بطور کامل‌ ‌در‌ باره ‌آنها‌ رعایت‌ نمایند.

تفسیر:

‌در‌ ‌این‌ ‌آیه‌ اشاره‌ ‌به‌ یکی‌ دیگر ‌از‌ حقوق‌ یتیمان‌ می‌کند و می‌فرماید:

«اگر‌ می‌ترسید ‌به‌ هنگام‌ ازدواج‌ ‌با‌ دختران‌ یتیم‌ رعایت‌ حق‌ و عدالت‌ ‌را‌ ‌در‌ باره حقوق‌ زوجیت‌ و اموال‌ آنان‌ ننمایید ‌از‌ ازدواج‌ ‌با‌ ‌آنها‌ چشم‌ بپوشید و ‌به‌ سراغ‌ زنان‌ دیگر بروید» (وَ إِن‌ خِفتُم‌ أَلّا تُقسِطُوا فِی‌ الیتامی‌ فَانکحُوا ما طاب‌َ لَکم‌ مِن‌َ النِّساءِ).

سپس‌ می‌فرماید: «‌از‌ ‌آنها‌ دو نفر ‌ یا ‌ سه‌ نفر ‌ یا ‌ چهار نفر ‌به‌ همسری‌ ‌خود‌ انتخاب‌ کنید» (مَثنی‌ وَ ثُلاث‌َ وَ رُباع‌َ).

سپس‌ بلافاصله‌ می‌گوید: ‌این‌ ‌در‌ صورت‌ حفظ عدالت‌ کامل‌ ‌است‌ «اما ‌اگر‌ می‌ترسید عدالت‌ ‌را‌ (‌در‌ مورد همسران‌ متعدد) رعایت‌ ننمایید تنها ‌به‌ یک‌ همسر اکتفا کنید» ‌تا‌ ‌از‌ ظلم‌ و ستم‌ ‌بر‌ دیگران‌ ‌بر‌ کنار باشید (فَإِن‌ خِفتُم‌ أَلّا تَعدِلُوا فَواحِدَةً).

«و ‌ یا ‌ (‌به‌ جای‌ انتخاب‌ همسر دوم‌) ‌از‌ کنیزی‌ ‌که‌ مال‌ ‌شما‌ ‌است‌ استفاده‌ کنید» زیرا شرایط ‌آنها‌ سبکتر ‌است‌، ‌اگر‌ چه‌ ‌آنها‌ نیز باید ‌از‌ حقوق‌ حقه ‌خود‌ برخوردار باشند (أَو ما مَلَکت‌ أَیمانُکم‌).

«این‌ کار (انتخاب‌ یک‌ همسر و ‌ یا ‌ انتخاب‌ کنیز) ‌از‌ ظلم‌ و ستم‌ و انحراف‌ ‌از‌ عدالت‌، بهتر جلوگیری‌ می‌کند» (ذلِک‌َ أَدنی‌ أَلّا تَعُولُوا).

‌در‌ باره عدالت‌ همسران‌، آنچه‌ مرد موظف‌ ‌به‌ ‌آن‌ ‌است‌ رعایت‌ عدالت‌ ‌در‌ جنبه‌های‌ عملی‌ و خارجی‌ ‌است‌ چه‌ ‌این‌ ‌که‌ عدالت‌ ‌در‌ محبتهای‌ قلبی‌ خارج‌ ‌از‌ قدرت‌ انسان‌ ‌است‌«1».

(1) بحث‌ جالبی‌ ‌که‌ پیرامون‌ «تعدّد همسر» ‌در‌ ذیل‌ همین‌ ‌آیه‌ ‌در‌ «تفسیر نمونه‌» آمده‌، مطالعه‌ فرمایید.

سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:

تفسیر های فارسی

ترجمه تفسیر المیزان

تفسیر خسروی

تفسیر عاملی

تفسیر جامع

تفسیر های عربی

تفسیر المیزان

تفسیر مجمع البیان

تفسیر نور الثقلین

تفسیر الصافی

تفسیر الکاشف

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌
• محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.