آیه 16 سوره فتح
| <<15 | آیه 16 سوره فتح | 17>> | |||||||||||||
| |||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
با اعرابی که (از جنگ) باز نهاده شدند بگو: (اگر به حقیقت قصد متابعت دارید) به زودی برای جنگ با قومی شجاع و نیرومند (فارس و روم) دعوت می‌شوید که با آنها یا جنگ و مبارزه کنید یا آنکه مسلمان شوند. اگر اطاعت کردید خدا به شما اجر نیکو خواهد داد و اگر نافرمانی کنید چنانکه از این پیش (در حدیبیّه) مخالفت کردید خدا شما را به عذابی دردناک معذّب خواهد کرد.
به متخلفانِ بادیه نشین بگو: به زودی به سوی گروهی سرسخت و نیرومند دعوت خواهید شد که با آنان بجنگید، یا آنکه اسلام آورند؛ پس اگر اطاعت کنید خدا پاداش نیکی به شما خواهد داد، و اگر روی برگردانید، همان گونه که پیش از این روی گرداندید، شما را به عذابی دردناک عذاب خواهد کرد.
به برجاى‌ماندگان باديه‌نشين بگو: «به زودى به سوى قومى سخت زورمند دعوت خواهيد شد كه با آنان بجنگيد يا اسلام آورند. پس اگر فرمان بريد خدا شما را پاداش نيك مى‌بخشد، و اگر -همچنان كه پيشتر پشت كرديد- [باز هم] روى بگردانيد، شما را به عذابى پردرد معذب مى‌دارد.»
به اعراب باديه‌نشين كه از جنگ تخلف ورزيده‌اند، بگو: به زودى براى جنگ با مردمى سخت نيرومند فراخوانده مى‌شويد كه با آنها بجنگيد يا مسلمان شوند. اگر اطاعت كنيد خدايتان پاداشى نيكو خواهد داد و اگر، همچنان كه پيش از اين سر برتافته‌ايد، سر برتابيد شما را به عذابى دردآور عذاب مى‌كند.
به متخلّفان از اعراب بگو: «بزودی از شما دعوت می‌شود که بسوی قومی نیرومند و جنگجو بروید و با آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند؛ اگر اطاعت کنید، خداوند پاداش نیکی به شما می‌دهد؛ و اگر سرپیچی نمایید -همان گونه که در گذشته نیز سرپیچی کردید- شما را با عذاب دردناکی کیفر می‌دهد!»
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
- اعراب: عربهاى باديه نشين. به عرب شهر نشين گويند: عربى و به عرب باديه گويند: اعرابى. دانشمندان در اين متّفق القولند، كه اعراب و اعرابى به باديه نشينان مخصوص است، طبرسى فرموده: «عرب الحاضرة ليسوا باعراب».
- بأس: در اصل به معنى شدّت و سختى است به معنى جنگ، بلا، نيرومندى و غير آن به كار رود.[۱]
نزول
«شیخ طوسى» گویند: قتاده و سعید بن جبیر گویند: این آیه درباره اهل خیبر است و داعى (دعوت کننده (یا) دستوردهنده) در آیه رسول خدا صلى الله علیه و آله مى باشد و اگر بگوئیم داعى آن پیامبر نیست به طور قطع ابوبکر و عمر هم نخواهند بود. چنان که مخالفین ما از اهل سنت و جماعت به آن اعتقاد دارند بلکه داعى مزبور على بن ابى‌طالب خواهد بود.[۲]
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً «16»
به باديه نشينان متخلّف بگو: به زودى (براى جنگ) با گروهى سرسخت و جنگجو دعوت خواهيد شد كه با آنان بجنگيد تا اسلام آورند، پس اگر اطاعت كنيد (و دعوت را قبول) كنيد، خداوند پاداشى نيك به شما خواهد داد و اگر سرپيچى كنيد، همان گونه كه پيش از اين نافرمانى كرديد، شما را به عذابى دردناك عذاب خواهد كرد.
پیام ها
1- راه بحث و گفتگو را بر مخالفان و متخلّفان باز بگذاريد. «قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ»
2- يكى از جلوه‌هاى اعجاز قرآن در زمان نزول، خبردادن از آينده است.
«سَتُدْعَوْنَ»
3- راه بازگشت و جبران را براى متخلفان باز بگذاريم و آنان را براى هميشه بايكوت نكنيم. «سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْمٍ»
4- دشمن را ساده و ناتوان ننگريد. «أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ»
5- رزمندگان بايد آگاهانه بجنگند و دشمن و ساز و برگ او را از قبل شناسايى كرده باشند. «أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ»
6- دشمنى‌ها را در بيان حقايق ناديده بگيريم. «أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ»
7- توان و قدرت دشمن، مانع انجام تكليف و وظيفه نيست. أُولِي بَأْسٍ ...
تُقاتِلُونَهُمْ
8- مسلمانان بايد از نظر قدرت نظامى در حدّى باشند كه دشمن زورمند را به اسلام آوردن وادار كنند. «تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ»
9- در ميدان جنگ، درون و باطن افراد بر ملا شده و صداقت‌ها و رياكارى‌ها
جلد 9 - صفحه 130
آشكار مى‌شوند. تُطِيعُوا ... تَتَوَلَّوْا
10- نيكى‌ها و خيرات، بدى‌هاى گذشته را محو مى‌كند، قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ ... فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً
11- در تبليغ و تربيت، تشويق و پاداش را بر تهديد و توبيخ مقدّم بداريد. عبارتِ «أَجْراً حَسَناً» قبل از «عَذاباً أَلِيماً» آمده است.
12- تشويق و تنبيه در كنار هم لازم است. أَجْراً حَسَناً ... عَذاباً أَلِيماً
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً «16»
بعد از آن در ذم آنها و شناعت متخلفين فرمايد:
قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ: بگو مر متخلفان از عربان باديه نشين، سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْمٍ: زود باشد كه خوانده شويد به حرب گروهى كه، أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ: خداوندان كارزارهاى سخت شجاعت و تهور تمام باشند، تُقاتِلُونَهُمْ: مقاتله كنيد با ايشان و بكشيد آنان را، أَوْ يُسْلِمُونَ: تا مسلمان شوند، يعنى ناچار است از وقوع يكى از اين دو. قول صحيح آنكه مراد به داعى در اين آيه حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله است كه اعراب مذكوره را به غزوات شديده و قتال اقوام شجاع و قوى امر نمود مانند حنين و طائف و موته و تبوك و غير آنها. بعد از آن در ترغيب و ثبات آنها فرمايد: فَإِنْ تُطِيعُوا: پس اگر فرمانبردارى كنيد كسى را كه داعى شماست به جهاد كفار، و اجابت قول او نمائيد، يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً: بدهد خدا شما را مزدى نيكو كه غنيمت است در دنيا و درجه علياست در بهشت، وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا: و اگر روى برگردانيد و پشت كنيد و قول او قبول ننمائيد، كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ: چنانچه پشت كرديد و قبول
جلد 12 - صفحه 156
ننموديد پيش از اين كه سفر حديبيه باشد، يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً: عذاب نمايد خدا شما را عذابى دردناك در دنيا و هم در آخرت.
«شأن نزول»: چون وعيد متخلفان را مسلمانان شنيدند، ترسان شده خدمت حضرت عرض كردند ما بواسطه عجز و ضعف و مرض از جهاد تخلف مى‌كنيم، آيا حال ما چه باشد؛ آيه شريفه نازل شد:
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً «16» لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِيماً «17» لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً «18» وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً «19» وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ وَ كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً «20»
ترجمه
بگو به بازماندگان از باديه نشينان زود باشد كه خوانده شويد بسوى گروهى صاحبان شجاعت و دليرى بسيار كه كارزار كنيد با آنها يا اسلام آورند پس اگر اطاعت كنيد ميدهد بشما خدا مزدى خوب و اگر روى بگردانيد همچنانكه روى گردانديد پيشتر عذاب كند شما را عذابى دردناك
نيست بر كور گناهى و نه بر لنگ گناهى و نه بر بيمار گناهى و هر كه اطاعت كند خدا و پيغمبرش را داخل ميكند او را در بهشتهائى كه ميرود از زير آنها نهرها و كسيكه روى گرداند عذاب كند او را عذابى دردناك
بتحقيق خوشنود شد خدا از مؤمنان وقتى كه بيعت ميكردند با تو در زير آن درخت پس دانست آنچه را كه در دلهاى ايشانست پس فرو فرستاد آرامش را بر ايشان و پاداش داد بآنان فتحى نزديك
و غنيمتهاى بسيار كه برگيرند آنرا و باشد خدا تواناى درست كردار
وعده داد بشما خدا غنيمتهاى بسيارى كه برگيريد آنها را پس زود مهيّا فرمود براى شما اين را و باز داشت دستهاى مردمانرا از شما و تا باشد آيتى براى مؤمنان و هدايت كند شما را
جلد 5 صفحه 28
براهى راست.
تفسير
خداوند متعال به پيغمبر خود دستور فرموده كه باعراب متخلّف مذكور در آيات سابقه بفرمايد اگر شما راست ميگوئيد و طالب جهاد در راه خدائيد من بعدا شما را دعوت ميكنم براى جنگ با قوميكه داراى شجاعت و شهامت فوق العاده باشند و بايد يكى از دو امر واقع شود جنگ شما يا اسلام آنها و بعضى يسلموا بدون نون قرائت نموده‌اند يعنى الى ان يسلموا و اشاره فرموده بقول خود كما تولّيتم من قبل به اعراض آنها از تبعيّت در واقعه حديبيّه كه مفصلا ذكر شده است و نفى فرموده مشقّت تكليف و گناه مخالفت آنرا از كور و لنگ و بيمار بعد از تهديد آنها بعذاب اليم در صورت تخلّف و تكرار فرموده ثواب اطاعت را براى تفصيل و عذاب مخالفت را براى تعميم و مقدّم داشته وعد را بر وعيد براى سبقت رحمت بر غضب و در بيان مراد از آن قوم اقوال مختلفه‌اى نقل شده كه حاجت بذكر آنها نيست و بيان فرموده قبول توبه اهل ايمانرا در بيعت رضوان كه سابقا ذكر شد و اشاره فرموده بقول خود فعلم ما في قلوبهم بنظر حقير بآنكه قبول توبه بعضى از آنها ظاهرى بوده چنانچه بيان شد و مراد از سكينه گذشت و فتح قريب و مغانم كثيره اشاره بجنگ خيبر است كه معروف بوفور غنائم در آن ميباشد و عزت و قدرت و قهر و غلبه خداوند معلوم و مطابقت افعالش با حكمت و مصلحت در تمام امور از صلح و جنگ و ردّ و قبول مسلّم است و خدا وعده داد بمسلمانان غنائم بسيارى را كه بتدريج تا روز قيامت از كفار بدست آنها ميرسد و تعجيل فرمود در وصول غنائم خيبر براى آنها و بازداشت ايادى كفّاريرا كه عازم بردن غنائم از دست ايشان بودند بغارت چون القاء رعب فرمود در دلهاى آنها كه منصرف شدند و اين وعده براى تشويق ايشان بجهاد بود و براى آنكه ظاهر شود صدق آن و معجزه باشد از پيغمبر براى اهل ايمان كه هر چه وعده داد از فتح و ظفر و عزت و غنيمت در موارد خاصّه و عامّه محقّق و هويدا گرديد و هدايت شوند بآنكه آنچه آورده است او از جانب خدا از ولايت امير المؤمنين و اولاد طاهرين او و غيرها حق محض و محض حق است و اميدوار و مطمئن باشند بصدق مواعيد خدا و پيغمبر
جلد 5 صفحه 29
نسبت بآخرت و نعيم بهشت در آتيه خودشان.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
قُل لِلمُخَلَّفِين‌َ مِنَ الأَعراب‌ِ سَتُدعَون‌َ إِلي قَوم‌ٍ أُولِي بَأس‌ٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُم أَو يُسلِمُون‌َ فَإِن تُطِيعُوا يُؤتِكُم‌ُ اللّه‌ُ أَجراً حَسَناً وَ إِن تَتَوَلَّوا كَما تَوَلَّيتُم مِن قَبل‌ُ يُعَذِّبكُم عَذاباً أَلِيماً «16»
بفرما به اين‌هايي که تخلف كردند از اعراب زود باشد که شما خوانده شويد براي جهاد با كفار که صاحب بأس شديد هستند با آنها مقاتله كنيد يا اسلام بياورند پس اگر اطاعت كنيد خداوند از تقصيرات قبل شما ميگذرد و بشما اجر نيكي عطا ميكند و اگر باز مخالفت كرديد و تولي نموديد عذاب ميكند شما را عذاب اليم.
قُل لِلمُخَلَّفِين‌َ مِنَ الأَعراب‌ِ همين‌هايي که منافق و في قلوبهم مرض بودند و قعود كردند و همراه حضرت نرفتند و معتذر شدند.
سَتُدعَون‌َ إِلي قَوم‌ٍ أُولِي بَأس‌ٍ شَدِيدٍ اختلاف كردند مفسرين که اينها كيانند حرب هوازن است، يا ثقيف يا حنين يا طائف يا تبوك، و بعضي گفتند راجع ببعد رسول است حرب فارس و روم و صفين. اقول: ظاهر همان حرب زمان نبي است.
تُقاتِلُونَهُم أَو يُسلِمُون‌َ اينکه جمله هم دلالت دارد بر همان زمان نبي (ص) زيرا كفار مقاتله ميكردند با مسلمين و مثل فارس و روم مسلمين با آنها مقاتله ميكردند.
جلد 16 - صفحه 208
فَإِن تُطِيعُوا و حاضر شديد براي جهاد و تائب شديد از تولي قبلي.
يُؤتِكُم‌ُ اللّه‌ُ أَجراً حَسَناً هم در دنيا سرفراز ميشويد و هم در آخرت سعادتمند مي‌گرديد.
وَ إِن تَتَوَلَّوا كَما تَوَلَّيتُم مِن قَبل‌ُ سستي و تقاعد و تخلف نموديد و بهمان نفاق و مرض قلب باقي مانديد.
يُعَذِّبكُم عَذاباً أَلِيماً که ميفرمايد: إِن‌َّ المُنافِقِين‌َ فِي الدَّرك‌ِ الأَسفَل‌ِ مِنَ النّارِ.
سپس خداوند بيان ميفرمايد كساني که معفو هستند از جهاد:
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 16)- در ادامه همین بحث و گفتگو با متخلفان «حدیبیه» آیه شریفه پیشنهادی به آنها کرده، و راه بازگشت را به روی آنها چنین می‌گشاید و می‌فرماید:
«به متخلفان از اعراب (بادیه نشین) بگو: به زودی از شما دعوت می‌شود که به سوی قومی نیرومند و جنگجو بروید، و با آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند» (قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ).
«پس اگر اطاعت کنید خداوند پاداش نیکی به شما می‌دهد، و اگر سرپیچی کنید- همانگونه که در گذشته نیز سر پیچی کردید- خداوند شما را با عذاب
ج4، ص477
دردناکی کیفر می‌دهد» (فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً).
باید امتحان صداقت خود را در میدان سخت و سهمگین دیگری بدهید، و گر نه از میدانهای سخت اجتناب کردن، و در میدانهای راحت و پر غنیمت شرکت نمودن به هیچ وجه ممکن نیست.
این قوم جنگجو و پر قدرت که در این آیه به آنها اشاره کرده چه جمعیتی بودند؟
جمله «تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ» (با آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند) دلیل بر این است که اهل کتاب نبودند، زیرا آنها را مجبور به پذیرش اسلام نمی‌کنند، بلکه مخیر میان اسلام آوردن یا پذیرش شرائط اهل ذمه و همزیستی مسالمت آمیز با مسلمانان و پرداخت جزیه می‌کنند، تنها مشرکان و بت پرستان هستند که چیزی جز اسلام از آنان پذیرفته نمی‌شود، زیرا اسلام بت‌پرستی را به عنوان یک «دین» نمی‌شناسد، و اجبار در ترک بت پرستی جایز است.
و با توجه به این که در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بعد از ماجرای حدیبیه غزوه مهمی با مشرکان جز «فتح مکه» و غزوه «حنین» وجود نداشت، آیه فوق می‌تواند اشاره به آنها باشد، مخصوصا غزوه حنین که مردان جنگجوی سخت کوشی از طایفه هوازن و بنی سعد در آن شرکت داشتند.
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
پانویس
- ↑ تفسير احسن الحديث، سید علی اکبر قرشی، ج10، ص235
- ↑ در این آیه اختلافى از حیث تفسیر و معنى آیه بین امامیه و اهل سنت وجود دارد چنان که صاحب مجمع البیان از خاصه گوید که مراد از (قوم اولى بأس شدید) اقوام و طوائف هوازن و ثقیف اند. برخى گویند: اصحاب مسیلمه کذاب هستند و نیز گویند: اهل فارس و روم مى باشند و همچنین گویند: اهل صفین از اصحاب معاویه هستند و صحیح آنست که مراد از داعى در جمله (ستدعون) رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم است زیرا پیامبر بعد از فتح مکه مسلمین را به جنگ‌هاى زیاد دیگرى خواند و دعوت نمود آن هم به قتال و نبرد با اقوام و طوائفى که داراى قدرت و قوت بودند مانند اهل حنین و طائف و موته و نیز جنگ تبوک و سایر جنگ‌هاى دیگر، بنابراین اگر ما آن را به بعد از وفات پیامبر حمل نمائیم معنى نخواهد داشت و صاحب مفاتیح الغیب از عامه گوید: اقوى آنست که داعى مزبور رسول خدا صلى الله علیه و آله است و اظهر آنست که شامل غیررسول خدا هم خواهد بود و نیز گوید منافات ندارد که بگوئیم داعى آن در مرحله اول رسول خدا صلی الله علیه و آله و در مرحله دوم ابوبکر باشد و چون بحت تفسیرى در بین نیست از اطاله کلام خوددارى می‌شود.
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
- محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.
