مفسرین شیعه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(منبع؟)
 
سطر ۱: سطر ۱:
−
طبقه بندی مفسرین شیعه نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار]] علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه مانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابی بن کعب، جابر بن عبدالله انصاری و همچنین جمعی از تابعین مانند: سعید ابن جبیر، یحیی بن یعمر، ابوصالح میزان بصری، طاووس بن کیسان معروف به یمانی، محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی، اسماعیل سدی کوفی، ابوحمزه ثمالی و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند.
+
درباره آثار تفسیری [[شیعه]] دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندی را بیان و ثبت فرموده‌اند. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز در «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|فهرست]]» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، [[سید حسن صدر]] در «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» به طبقه بندی مفسران می‌پردازد. و مهمترین از همه کار پرارزشی است که [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] در جلد چهارم کتاب «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعة الی تصانیف الشیعة]]» انجام داده است، ایشان در این کتاب گرانبها و بی نظیر بالغ بر چهارصد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.
  
−
==طبقه اول==
+
== طبقه بندی مفسرین شیعه ==
 +
نخستین گروه مفسران [[شیعه]]، تعدادی از اصحاب [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار]] علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین [[صحابه]] مانند: [[ابن عباس]]، [[ابن مسعود]]، [[ابی بن کعب]]، [[جابر ابن عبدالله انصاری|جابر بن عبدالله انصاری]] و همچنین جمعی از [[تابعین]] مانند: [[سعید بن جبیر]]، یحیی بن یعمر، ابوصالح میزان بصری، [[طاووس یمانی|طاووس بن کیسان]] معروف به یمانی، [[محمد بن سائب کلبی]]، [[جابر بن یزید جعفی]]، اسماعیل سدی کوفی، [[ابوحمزه ثمالی]] و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند.
  
−
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
===طبقه اول:===
 +
 
 +
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
===1- ابن عباس:===
+
'''1- ابن عباس:'''
  
−
که از شیعیان و شاگردان [[امام علی]] علیه السلام است. در زمان رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت.<ref>ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج3، ص195.</ref> بیشتر علوم خود را نزد علی علیه السلام آموخت.<ref>حاج محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص28.</ref> و در [[جنگ صفین]] یکی از فرماندهان ایشان بود.<ref>اسدالغابة، ج3، ص194.</ref>
+
که از شیعیان و شاگردان [[امام علی]] علیه السلام است. در زمان رحلت [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت.<ref>ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج3، ص195.</ref> بیشتر علوم خود را نزد علی علیه السلام آموخت.<ref>حاج محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص28.</ref> و در [[جنگ صفین]] یکی از فرماندهان ایشان بود.<ref>اسدالغابة، ج3، ص194.</ref>
  
−
ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من رسول خدا صلی الله علیه و آله، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام» سپس چشم از جهان فروبست.<ref>سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص322.</ref>
+
[[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من رسول خدا صلی الله علیه و آله، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.<ref>سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص322.</ref>
  
−
===2- ابی بن کعب:===
+
'''2- ابی بن کعب:'''
  
−
که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران [[قرآن]] است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان سقیفه معترض بودند. ابن شحنه در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید، ائمه علیهم السلام قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند.<ref>همان مدرک، ص324.</ref>
+
که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران [[قرآن]] است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان [[سقیفه]] معترض بودند. ابن شحنه در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از [[بیعت]] با حاکم منتخب امتناع ورزید، [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام قرائتش را قرائت [[اهل البیت|اهل بیت]] دانسته‌اند.<ref>همان مدرک، ص324.</ref>
  
−
===3- جابر بن عبدالله انصاری:===
+
'''3- جابر بن عبدالله انصاری:'''
  
−
که تا زمان امام محمدباقر علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به ایشان رساند عطیه، از مفسران بنام تابعین از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر [[امام حسین]] علیه السلام توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی از دنیا رفته است.<ref>اسدالغابة، ج1، ص258.</ref>
+
او تا زمان [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به ایشان رساند. [[عطیه عوفی|عطیه]]، از مفسران بنام [[تابعین]] از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت [[زيارت|زیارت]] قبر [[امام حسین]] علیه السلام توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی از دنیا رفته است.<ref>اسدالغابة، ج1، ص258.</ref>
  
−
===4- عبدالله بن مسعود:===
+
'''4- عبدالله بن مسعود:'''
  
−
که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب الشافی امت اسلام در علم و [[ایمان]] بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند.<ref>حاج محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص136 و 140.</ref>
+
که بنا به گفته [[سید مرتضی]] در کتاب الشافی امت اسلام در علم و [[ایمان]] بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند.<ref>حاج محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص136 و 140.</ref>
  
−
ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده، بنا به گفته سیوطی پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.<ref>جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج2، ص187.</ref> مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.<ref>محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص86.</ref>
+
ابن مسعود از سردمداران علم [[تفسیر قرآن|تفسیر]] بوده، بنا به گفته [[سیوطی]] پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.<ref>جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج2، ص187.</ref> مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.<ref>محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص86.</ref>
  
−
خود ابن مسعود می‌گفت که [[قرآن]] بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.<ref>ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص187؛ سیوطی، الاتقان، ص187.</ref>
+
خود ابن مسعود می‌گفت که [[قرآن]] بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد [[امام علی علیه السلام|علی بن ابی طالب]] علیه السلام است.<ref>ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص187؛ سیوطی، الاتقان، ص187.</ref>
  
−
==طبقه دوم==
+
===طبقه دوم:===
  
−
این دسته از مفسران که از [[تابعین]] هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
+
این دسته از مفسران که از [[تابعین]] هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای [[اسلام]] و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
===1- سعید بن جبیر (م 95 هـ.ق):===
+
'''1- سعید بن جبیر (م 95 هـ.ق):'''
  
−
که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست حجاج به شهادت رسید. سیوطی در اتقاق از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
+
که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست [[حجاج بن یوسف|حجاج]] به شهادت رسید. سیوطی در اتقاق از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و [[ابن ندیم]]، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
  
−
ابن خلکان می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
+
[[ابن خلکان]] می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref> گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.</ref>
  
−
===2- یحیی بن یعمر:===
+
'''2- یحیی بن یعمر:'''
  
−
که برای اولین بار [[قرآن]] را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وی توسط حجاج به خراسان تبعید شد.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص66.</ref>
+
که برای اولین بار [[قرآن]] را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وی توسط حجاج به [[خراسان]] تبعید شد.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص66.</ref>
  
−
===3- طاووس بن کیسان یمانی:===
+
'''3- طاووس بن کیسان یمانی:'''
  
−
که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده.<ref>ابن قتیبه: معارف، ص306.</ref> در ضمن ایشان از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام نیز بمشار آمده است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص325.</ref>
+
که با پنجاه تن از [[صحابی|صحابه]] مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل [[یمن]]، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل [[بهشت]] دانسته‌اند. [[ابن تیمیه]] او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده.<ref>ابن قتیبه: معارف، ص306.</ref> در ضمن ایشان از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام نیز بشمار آمده است.<ref>سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص325.</ref>
  
−
===4- ابوصالح میزان بصری:===
+
'''4- ابوصالح میزان بصری:'''
  
 
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. [[شیخ مفید]] در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.<ref>مدرک قبل.</ref>
 
که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. [[شیخ مفید]] در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.<ref>مدرک قبل.</ref>
  
−
===5- محمد بن سائلب کلبی (م 146 هـ.ق):===
+
'''5- محمد بن سائلب کلبی (م 146 هـ.ق):'''
  
 
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.<ref>سیوطی: الاتقان، ج2، ص189.</ref>
 
نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.<ref>سیوطی: الاتقان، ج2، ص189.</ref>
  
−
===6- جابر بن یزید جعفی (م 127 هـ.ق):===
+
'''6- جابر بن یزید جعفی (م 127 هـ.ق):'''
  
−
وی از تابعین و اصحاب امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهماالسلام است.
+
وی از تابعین و اصحاب [[امام باقر علیه السلام|امام محمدباقر]] و [[امام صادق علیه السلام|امام جعفرصادق]] علیهماالسلام است.
  
−
===7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 هـ.ق):===
+
'''7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 هـ.ق):'''
  
−
سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است. نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. <ref>تأسیس الشیعه صدر، ص326.</ref>
+
سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]] نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. <ref>تأسیس الشیعه صدر، ص326.</ref>
  
−
==طبقه سوم==
+
===طبقه سوم:===
  
−
در این طبقه، جمعی از اصحاب ائمه علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند.
+
در این طبقه، جمعی از اصحاب [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند.
  
 
معروفترین آنان عبارتند از:
 
معروفترین آنان عبارتند از:
  
−
===1- ابوحمزه ثمالی (م 150 هـ.ق):===
+
'''1- ابوحمزه ثمالی (م 150 هـ.ق):'''
  
 
ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (=ثقه) برشمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.<ref>رجال نجاشی.</ref>
 
ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب [[امام سجاد]] علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (=ثقه) برشمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.<ref>رجال نجاشی.</ref>
  
−
===2- آبان بن تغلب (م 141 هـ.ق):===
+
'''2- [[ابان بن تغلب]] (م 141 هـ.ق):'''
  
−
از اصحاب [[امام سجاد]] و [[امام باقر]] علیهماالسلام بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.
+
از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.
  
−
===3- ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (م 148 هـ.ق):===
+
'''3- [[ابوبصیر اسدی|ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی]] (م 148 هـ.ق):'''
  
−
از اصحاب [[امام باقر]] و [[امام صادق]] علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.
+
از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.
  
−
===4- حصین بن مخارق:===
+
'''4- حصین بن مخارق:'''
  
 
از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.
 
از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.
  
−
===5- حسین بن سعید:===
+
'''5- [[حسین بن سعید اهوازی|حسین بن سعید]]:'''
  
−
از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام می‌باشد در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.
+
از اصحاب [[امام رضا]] علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.
  
−
===6- علی بن اسباط:===
+
'''6- علی بن اسباط:'''
  
−
از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده از بزرگان علما در باب تفسیر [[قرآن]] و [[حدیث]] است.
+
از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده از بزرگان علما در باب تفسیر [[قرآن]] و [[حدیث]] است. در کتاب «[[فهرست ابن ندیم (کتاب)|الفهرست]]» و «طبقات المفسرین» و «[[تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (کتاب)|تأسیس الشیعه]]» و «[[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]]» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، [[علی بن مهزیار اهوازی|علی بن مهزیار]]، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، [[احمد بن محمد سیاری]].
  
−
در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.
+
===طبقه چهارم:===
−
 
 
−
==طبقه چهارم==
 
  
 
در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.
 
در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.
سطر ۹۹: سطر ۱۰۰:
 
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
 
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
  
−
# علی بن ابراهیم قمی: صاحب تفسیر معروف که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
+
#[[علی بن ابراهیم قمی]]: صاحب تفسیر معروف که در آن روایات [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
−
# ابن عقده: حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
+
#[[ابن عقده]]: حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
−
# فرات بن ابراهیم کوفی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات»
+
#[[فرات کوفی|فرات بن ابراهیم کوفی]]: صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر فرات (کتاب)|تفسیر فرات]]».
−
# محمد بن مسعود عیاشی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
+
#[[محمد بن مسعود عیاشی]]: صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر عیاشی (کتاب)|تفسیر عیاشی]]» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
−
# احمد بن حسن: معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
+
#احمد بن حسن: معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «[[المصابيح (کتاب)|المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت]]».
−
# محمد بن ابراهیم نعمانی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی» او در تفسیر خود [[قرآن کریم]] را به شصت بخش تقسیم نموده است.
+
#[[محمد بن ابراهیم النعمانى|محمد بن ابراهیم نعمانی]]: صاحب تفسیر موسوم به «[[تفسیر نعمانی (کتاب)|تفسیر نعمانی]]». او در تفسیر خود [[قرآن کریم]] را به شصت بخش تقسیم نموده است.
−
# ابومحمد جرجانی: که [[شیخ طوسی]] در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
+
#ابومحمد جرجانی: که [[شیخ طوسی]] در [[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|فهرست]] خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
−
# محمد بن احمد صابونی: مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
+
#محمد بن احمد صابونی: مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
−
# محمد بن حسن شیبانی: صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.
+
#محمد بن حسن شیبانی: صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». [[سید مرتضی]] در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.
−
 
 
−
==طبقه پنجم==
 
  
−
===1- شیخ مفید:(م 409 هـ.ق):===
+
===طبقه پنجم:===
 +
'''1- [[شیخ مفید]] (م 409 هـ.ق):'''
  
 
مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».
 
مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».
  
−
===2- ابوالقاسم مغربی:===
+
'''2- ابوالقاسم مغربی:'''
  
 
معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
 
معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».
  
−
===3- محمد بن احمد وزیر:===
+
'''3- محمد بن احمد وزیر:'''
  
 
صاحب کتاب «متشابه القرآن».
 
صاحب کتاب «متشابه القرآن».
  
−
===4- شیخ رشید الدین:===
+
'''4- شیخ رشید الدین:'''
  
−
معروف به [[ابن شهر آشوب]]، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن».
+
معروف به [[ابن شهر آشوب]]، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «[[متشابه القرآن و مختلفه (کتاب)|متشابه القرآن]]».
  
−
===5- ابوالعباس اشبیلی:===
+
'''5- ابوالعباس اشبیلی:'''
  
 
مؤلف کتاب «علوم القرآن».
 
مؤلف کتاب «علوم القرآن».
  
−
==طبقه ششم==
+
===طبقه ششم:===
−
 
 
−
این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند.
 
  
−
معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:
+
این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
===1- سید مرتضی علم الهدی (م 436 هـ.ق):===
+
'''1- سید مرتضی علم الهدی (م 436 هـ.ق):'''
  
−
کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه» از اوست.
+
کتاب «[[الأمالى سید مرتضى (کتاب)|امالی]]» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه» از اوست.
  
−
===2- سید رضی:===
+
'''2- [[سید رضی]]:'''
  
−
مؤلف کتاب «حقائق التنزیل و دقائق التأویل» که فقط جلد پنجم آن از اول [[سوره آل عمران]] تا اواسط [[سوره نساء]]، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.
+
مؤلف کتاب «[[حقائق التنزیل و دقائق التأویل]]» که فقط جلد پنجم آن از اول [[سوره آل عمران]] تا اواسط [[سوره نساء]]، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.
  
−
===3- شیخ الطایفه، ابوجعفر طوسی (م 460 هـ.ق):===
+
'''3- [[شیخ طوسی|شیخ الطایفه، ابوجعفر طوسی]] (م 460 هـ.ق):'''
  
−
مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».
+
مؤلف «[[التبیان فی تفسیر القرآن|التبیان الجامع لکل علوم القرآن]]».
  
−
===4- شیخ ابوالفتوح رازی:===
+
'''4- [[ابوالفتوح رازی|شیخ ابوالفتوح رازی]]:'''
  
−
مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.
+
مؤلف کتاب «[[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|روض الجنان فی تفسیر القرآن]]» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.
  
−
===5- امین الدین طبری:===
+
'''5- امین الدین طبری:'''
  
−
مؤلف کتابهای، مجمع البیان فی علوم القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع است.
+
مؤلف کتابهای، مجمع البیان فی ت القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع است.
  
−
===6- شیخ معزالدین سمان:===
+
'''6- شیخ معزالدین سمان:'''
  
 
مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».
 
مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».
  
−
===7- طب الدین راوندی:===
+
'''7- [[قطب راوندى|قطب الدین راوندی]]:'''
  
 
مولف کتاب «خلاصة التفسیر».
 
مولف کتاب «خلاصة التفسیر».
  
−
==طبقه هفتم==
+
===طبقه هفتم:===
  
 
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
 
معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:
  
−
===1- شیخ طبرسی (م 548 هـ.ق):===
+
'''1- [[شیخ طبرسی]] (م 548 هـ.ق):'''
  
−
مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».
+
مؤلف کتاب ارزشمند «[[مجمع البیان (کتاب)|مجمع البیان فی تفسیر القرآن]]».
  
−
===2- سید حیدر آملی:===
+
'''2- سید حیدر آملی:'''
  
 
مؤلف «جامع الاسرار».
 
مؤلف «جامع الاسرار».
  
−
===3- صدرالمتألهین شیرازی (م 1050 هـ.ق):===
+
'''3- [[ملاصدرا|صدرالمتألهین شیرازی]] (م 1050 هـ.ق):'''
  
−
مولف کتاب «اسرار الایات» و مجموعه تفاسیر.
+
مولف کتاب «[[اسرار الایات (کتاب)|اسرار الآیات]]» و مجموعه تفاسیر.
  
−
===4- سید هاشم بحرانی (م 1107 هـ.ق):===
+
'''4- [[سید هاشم بحرانی]] (م 1107 هـ.ق):'''
  
−
مؤلف تفسیر برهان.
+
مؤلف [[البرهان (کتاب)|تفسیر برهان]].
  
−
===5- ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 هـ.ق):===
+
'''5- [[فیض کاشانی|ملا محسن فیض کاشانی]] (م 1091 هـ.ق):'''
  
−
مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر اصفی» و «تفسیر مصفی».
+
مؤلف سه کتاب «[[تفسیر صافی (کتاب)|تفسیر صافی]]»، «[[الأصفى فى تفسيرالقرآن (کتاب)|تفسیر اصفی]]» و «تفسیر مصفی».
  
−
===6- شیخ عبد علی حویزی شیرازی (م 1112 هـ.ق):===
+
'''6- شیخ عبدعلی حویزی شیرازی (م 1112 هـ.ق):'''
  
−
مؤلف کتاب «نور الثقلین».
+
مؤلف کتاب «[[نور الثقلین (کتاب)|نور الثقلین]]».
  
−
===7- بهاءالدین شریف لاهیجی (م 1806 هـ.ق):===
+
'''7- بهاءالدین شریف لاهیجی (م 1806 هـ.ق):'''
  
−
مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».
+
مؤلف کتاب معروف به «[[تفسیر شریف لاهیجى (کتاب)|تفسیر لاهیجی]]».
  
−
===8- سید عبدالله شبر (م 1242 هـ.ق):===
+
'''8- [[سید عبدالله شبر]] (م 1242 هـ.ق):'''
  
−
مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شبر».
+
مؤلف تفسیر معروف به «[[تفسير القرآن الكريم (شبر) (کتاب)|تفسیر شبر]]».
  
−
===9- مولی محمدرضا نضیری طوسی:===
+
'''9- مولی محمدرضا نضیری طوسی:'''
  
−
مؤلف (تفسیر الائمة لهدایة الامة) که در تاریخ 1067 هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.
+
مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الامة» که در تاریخ 1067 هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.
  
−
===10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 هـ.ق):===
+
'''10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 هـ.ق):'''
  
 
مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».
 
مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».
  
−
===11- قاضی محمدابراهیم (م 1160 هـ.ق):===
+
'''11- قاضی محمدابراهیم (م 1160 هـ.ق):'''
  
 
مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.
 
مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.
  
−
==مفسران جدید شیعه==
+
===مفسران جدید شیعه:===
  
−
# [[علامه طباطبائی]] (سید محمدحسین) قدس سره: (م 1402 هـ.ق) مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
+
#[[علامه طباطبائی]] (سید محمدحسین) قدس سره: (م 1402 هـ.ق) مؤلف کتاب شریف «[[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان فی تفسیر القرآن]]» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
−
# چند تن از فضلای حوزه علمیه قم: که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
+
#چند تن از فضلای [[حوزه علميه قم|حوزه علمیه قم]]: که [[تفسیر نمونه (کتاب)|تفسیر نمونه]] را تألیف نموده‌اند.
−
# مجاهد شهید سید مصطفی خمینی: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 [[سوره بقره]] تفسیر شده می‌باشد.
+
#مجاهد شهید [[سید مصطفی خمينی|سید مصطفی خمینی]]: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 [[سوره بقره]] تفسیر شده است.
−
# شیخ محمدجواد بلاغی (م 1352 هـ.ق): مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن» تا آیه 75 [[سوره نساء]].
+
#[[علامه محمد جواد بلاغی|شیخ محمدجواد بلاغی]] (م 1352 هـ.ق): مؤلف کتاب «[[آلاء الرحمن فى تفسير القرآن (کتاب)|آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن]]» تا آیه 75 [[سوره نساء]].
−
# مجاهد نستوه سید محمود طالقانی: مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
+
#مجاهد نستوه [[آیت الله طالقانی|سید محمود طالقانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر پرتوی از قرآن (کتاب)|پرتوی از قرآن]]» در پنج جلد.
−
# استاد شهید مرتضی مطهری: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
+
#استاد [[شهيد مرتضی مطهرى|شهید مرتضی مطهری]]: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
−
# حسین بن احمد حسینی: مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشر» در چهارده جلد.
+
#حسین بن احمد حسینی: مؤلف کتاب «[[تفسیر اثنی عشری (کتاب)|تفسیر اثنی عشری]]» در چهارده جلد.
−
# محمدتقی شریعتی: مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر [[قرآن]] پرداخته است.
+
#[[محمد تقی شریعتی|محمدتقی شریعتی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر نوین (کتاب)|تفسیر نوین]]» که تنها به تفسیر جزو آخر [[قرآن]] پرداخته است.
−
# شیخ جعفر سبحانی: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
+
#شیخ [[جعفر سبحانی]]: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
−
# خوئی (سید ابوالقاسم): تفسیر [[سوره حمد]] و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
+
#[[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|سید ابوالقاسم خوئی]]: تفسیر [[سوره حمد]] و مقدماتی از [[علوم قرآنی]] در کتاب «[[البيان فى تفسير القرآن (کتاب)|البیان فی تفسیر القرآن]]».
−
# سید علی نقوی کهنوی: مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن» وی از شاگردان شیخ محمدجواد بلاغی بوده است.
+
#سید علی نقوی کهنوی: مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن» وی از شاگردان شیخ محمدجواد بلاغی بوده است.
−
# سید عبدالحسین طیب: مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
+
#[[سید عبدالحسین طیب]]: مؤلف کتاب «[[اطیب البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|اطیب البیان فی تفسیر القرآن]]».
−
# شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
+
#شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
−
# حاج میزا محمد ثقفی تهرانی: مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
+
#حاج [[میرزا محمد ثقفی تهرانی]]: مؤلف کتاب «[[تفسیر روان جاوید (کتاب)|روان جاوید در تفسیر قرآن مجید]]» در پنج جلد فارسی.
−
# سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
+
#سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
−
# سید محمدحسین فضل الله: مولف تفسیر «من وحی القرآن».
+
#[[سید محمدحسین فضل الله]]: مولف تفسیر «[[تفسير من وحى القرآن (کتاب)|من وحی القرآن]]».
−
# سید محمد شیرازی: مولف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
+
#سید محمد شیرازی: مولف کتاب «[[تقريب القرآن الى الاذهان (کتاب)|تقریب القرآن الی الاذهان]]».
−
# آیت الله عبدالله جوادی آملی: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن» تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است.
+
#آیت الله [[عبدالله جوادی آملی]]: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن» ([[تفسیر تسنیم]]) تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است.
−
 
 
−
درباره آثار تفسیر [[شیعه]] دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندی را بیان و ثبت فرموده‌اند. نجاشی اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه بندی مفسران می‌پردازد.
 
−
 
 
−
و مهمترین از همه کار پرارزشی است که [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة» انجام داده است، ایشان در این کتاب گرانبها و بی نظیر بالغ بر چهارصد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.
 
  
 
==پانویس==  
 
==پانویس==  
 
{{پانویس}}  
 
{{پانویس}}  
  
−
==منابع==
+
==منبع==
−
* تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب الله جلاليان‌، اسوه‌، تهران‌، 1378، چاپ: چهارم‌، ص198.
+
 
 +
*تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب الله جلاليان‌، اسوه‌، تهران‌، 1378، چاپ: چهارم‌، ص198.
  
 
{{تفسیر قرآن}}
 
{{تفسیر قرآن}}
 
[[رده:مفسرین قرآن]]
 
[[رده:مفسرین قرآن]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۹، ساعت ۱۲:۲۲

درباره آثار تفسیری شیعه دانشمندان در کتاب خود مطالب ارزشمندی را بیان و ثبت فرموده‌اند. نجاشی اولین کسی است که اسامی مؤلفان شیعه را در باب تفسیر قرآن ثبت کرده است، ابن ندیم نیز در «فهرست» بسیاری از مفسران شیعه را نام برده است و همچنین، سید حسن صدر در «تأسیس الشیعه» به طبقه بندی مفسران می‌پردازد. و مهمترین از همه کار پرارزشی است که شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلد چهارم کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة» انجام داده است، ایشان در این کتاب گرانبها و بی نظیر بالغ بر چهارصد تفسیر از تألیفات شیعه را ثبت کرده است.

طبقه بندی مفسرین شیعه

نخستین گروه مفسران شیعه، تعدادی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام هستند که روایات تفسیری را نقل کرده یا ضبط نموده‌اند. به اعتقاد شیعه، تعدادی از مفسران در بین صحابه مانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابی بن کعب، جابر بن عبدالله انصاری و همچنین جمعی از تابعین مانند: سعید بن جبیر، یحیی بن یعمر، ابوصالح میزان بصری، طاووس بن کیسان معروف به یمانی، محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جعفی، اسماعیل سدی کوفی، ابوحمزه ثمالی و نیز جمعی دیگر که از علما و مفسران شیعه می‌باشند.

طبقه اول:

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- ابن عباس:

که از شیعیان و شاگردان امام علی علیه السلام است. در زمان رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله بیش از دوازده یا سیزده سال نداشت.[۱] بیشتر علوم خود را نزد علی علیه السلام آموخت.[۲] و در جنگ صفین یکی از فرماندهان ایشان بود.[۳]

ابن قتیبه در تاریخ خود، آخرین سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل کرده است. او می‌گوید: «ابن عباس گفت: خلیل من رسول خدا صلی الله علیه و آله، به من خبر داد که دو هجرت می‌کنم، هجرتی با او و هجرتی با علی...». آنگاه گفت: «...خدایا مرا زنده بدار با زندگانی علی علیه السلام و مرا بمیران به مردن علی علیه السلام»؛ سپس چشم از جهان فروبست.[۴]

2- ابی بن کعب:

که «سید القراء» نامیده شده است. از نخستین مفسران قرآن است و از جمله آن دوازده تن از صحابیان است که در جریان سقیفه معترض بودند. ابن شحنه در تاریخ خود او را از جمله کسانی می‌شمرد که در روز سقیفه به جهت پشتیبانی از علی علیه السلام از بیعت با حاکم منتخب امتناع ورزید، ائمه علیهم السلام قرائتش را قرائت اهل بیت دانسته‌اند.[۵]

3- جابر بن عبدالله انصاری:

او تا زمان امام محمدباقر علیه السلام، زنده مانده و سلام پیامبر صلی الله علیه و آله را به ایشان رساند. عطیه، از مفسران بنام تابعین از ملازمان جابر بن عبدالله انصاری بوده است. روایت سفر این دو بزرگ جهت زیارت قبر امام حسین علیه السلام توسط خود عطیه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگی از دنیا رفته است.[۶]

4- عبدالله بن مسعود:

که بنا به گفته سید مرتضی در کتاب الشافی امت اسلام در علم و ایمان بسیار او اتفاق نظر داشته، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز او را ستوده است و به حالت پسندیده از دنیا رفته است؛ ابن مسعود را نیز از معترضان به «سقیفه» شمرده‌اند.[۷]

ابن مسعود از سردمداران علم تفسیر بوده، بنا به گفته سیوطی پس از ابن عباس بیشترین تفسیر از او نقل شده است.[۸] مسروق نقل نموده که عبدالله بن مسعود، سوره‌ای را می‌خواند و سپس تمام روز را به تفسیر آن می‌پرداخت.[۹]

خود ابن مسعود می‌گفت که قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر کدام از آنها ظاهر و باطنی دارد و علم این ظاهر و باطن، همه نزد علی بن ابی طالب علیه السلام است.[۱۰]

طبقه دوم:

این دسته از مفسران که از تابعین هستند، تعدادی مورد اتفاق همه علمای اسلام و برخی تنها در نزد شیعه شهرت دارند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- سعید بن جبیر (م 95 هـ.ق):

که در باب تفسیر اعلم تابعین است و به علت داشتن عقاید شیعی، بدست حجاج به شهادت رسید. سیوطی در اتقاق از قتاده نقل می‌کند که او گفته است: چهار تن از تابعین در تفسیر داناترین هستند و سعید بن جبیر از آن میان اعلم به تفسیر قرآن است. قتاده و ابن ندیم، کتاب تفسیر سعید بن جبیر را نقل کرده‌اند.[۱۱]

ابن خلکان می‌گوید: از سعید بن جبیر خواستند کتابی درباره تفسیر بنگارد ولی او نپذیرفت‌.[۱۲] گروهی نیز معتقدند که کتاب تفسیری وی، نخستین تألیف در علم تفسیر است.[۱۳]

2- یحیی بن یعمر:

که برای اولین بار قرآن را نقطه گذاری نمود. او از اعلام شیعه و از تابعین معروف می‌باشد. ابن خلکان او را از علمای بزرگ تفسیر و از مشایخ عبدالله بن اسحاق و از شیعیانی که قائل به برتری اهل بیت علیهم السلام هستند، شمرده شده است. وی توسط حجاج به خراسان تبعید شد.[۱۴]

3- طاووس بن کیسان یمانی:

که با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبی او را شیخ اهل یمن، ابن حیان او را از بزرگان تابعین و ابن عباس او را از اهل بهشت دانسته‌اند. ابن تیمیه او را اعلم مردم به تفسیر قرآن و ابن قتیبه، او را به شیعه بودن، توصیف نموده.[۱۵] در ضمن ایشان از اصحاب امام سجاد علیه السلام نیز بشمار آمده است.[۱۶]

4- ابوصالح میزان بصری:

که از شاگردان ابن عباس بوده، کلبی در تفسیر خود از او بسیار نقل سخن کرده است. شیخ مفید در کتاب «الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة» حدیثی را از طریق ابوصالح از ابن عباس نقل می‌کند و سپس می‌گوید: این حدیث سندش صحیح بوده، راویانش از مردان جلیل القدر می‌باشند.[۱۷]

5- محمد بن سائلب کلبی (م 146 هـ.ق):

نویسنده کتاب «طبقات المفسرین» او را صاحب تفسیر معروف و مؤلف کتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفی کرده است. سیوطی نقل می‌کند که کلبی روایات شایسته‌ای دارد به خصوص از ابوصالح؛ و او به تفسیر قرآن معروف بوده در میان تابعین هیچیک تفسیر پربارتر و مفصلتر از تفسیر او نداشته است.[۱۸]

6- جابر بن یزید جعفی (م 127 هـ.ق):

وی از تابعین و اصحاب امام محمدباقر و امام جعفرصادق علیهماالسلام است.

7- اسماعیل سدی الکبیر (م 145 هـ.ق):

سیوطی او را از تابعین شمرده. تفسیر او را اَمْثَلُ التفسیر، توصیف کرده است. نجاشی نیز او را از مؤلفان شیعه نام برده است. [۱۹]

طبقه سوم:

در این طبقه، جمعی از اصحاب ائمه علیهم السلام، جای دارند که به تفسیر یا تألیف درباره علم تفسیر شهرت یافته‌اند.

معروفترین آنان عبارتند از:

1- ابوحمزه ثمالی (م 150 هـ.ق):

ابن ندیم او را از مؤلفان در تفسیر قرآن و از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از افراد مورد اطمینان (=ثقه) برشمرده است. ثعلبی نیز در تفسیر خود از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشی، او را از جمله مؤلفان شیعه در تفسیر قرآن دانسته است.[۲۰]

2- ابان بن تغلب (م 141 هـ.ق):

از اصحاب امام سجاد و امام باقر علیهماالسلام بوده، صاحب کتاب «معانی القرآن» و «القراءات» می‌باشد.

3- ابوبصیر یحیی بن قاسم اسدی (م 148 هـ.ق):

از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام بوده، دارای کتابی درباره تفسیر قرآن است.

4- حصین بن مخارق:

از جمله اصحاب امام صادق علیه السلام معرفی گردیده است، ابن ندیم او را از قدمای مؤلفان شیعه می‌شمارد.

5- حسین بن سعید:

از اصحاب امام رضا علیه السلام می‌باشد. در فهرست ابن ندیم در شمار مؤلفان شیعه در تفسیر یاد شده است.

6- علی بن اسباط:

از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده از بزرگان علما در باب تفسیر قرآن و حدیث است. در کتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرین» و «تأسیس الشیعه» و «الذریعه» نام جمعی دیگر از اصحاب ائمه علیهم السلام را در زمره مفسران نوشته‌اند. مانند: وهیب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، علی بن مهزیار، علی بن فضال، عیسی جلودی، حسن بن خالد برقی، احمد بن محمد سیاری.

طبقه چهارم:

در این طبقه، آن دسته از مفسران شیعه جای دارند که در زمان نزدیک به زمان ائمه علیهم السلام می‌زیسته‌اند. آنان احادیث راجع به تفسیر قرآن را جمع آوری کرده‌اند و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود.

معروفترین مفسران این طبقه عبارتنداز:

  1. علی بن ابراهیم قمی: صاحب تفسیر معروف که در آن روایات اهل بیت علیهم السلام را جمع آوری نموده است.
  2. ابن عقده: حافظ معروف که حافظ سیصد هزار حدیث بوده و کتابی نیز در تفسیر قرآن دارد.
  3. فرات بن ابراهیم کوفی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر فرات».
  4. محمد بن مسعود عیاشی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر عیاشی» که فقط یک جلد چاپ شده آن در دسترس است.
  5. احمد بن حسن: معروف به ابوالعباس مفسر، مولف «المصابیح فی ذکر ما نزل من القرآن فی اهل البیت».
  6. محمد بن ابراهیم نعمانی: صاحب تفسیر موسوم به «تفسیر نعمانی». او در تفسیر خود قرآن کریم را به شصت بخش تقسیم نموده است.
  7. ابومحمد جرجانی: که شیخ طوسی در فهرست خود، او را از مؤلفان شیعه و صاحب تفسیر قرآن نام برده است.
  8. محمد بن احمد صابونی: مولف کتاب «تفسیر معانی القرآن و تسمیة اصناف کلامه المجید».
  9. محمد بن حسن شیبانی: صاحب تفسیر «نهج البلاغه عن کشف معانی القرآن». سید مرتضی در کتاب «المحکم والمتشابه» از او نقل سخن کرده است.

طبقه پنجم:

1- شیخ مفید (م 409 هـ.ق):

مؤلف کتاب «البیان فی انواع علوم القرآن».

2- ابوالقاسم مغربی:

معروف به وزیر، مؤلف کتاب «خصائص علم القرآن».

3- محمد بن احمد وزیر:

صاحب کتاب «متشابه القرآن».

4- شیخ رشید الدین:

معروف به ابن شهر آشوب، مؤلف کتابهای «اسباب النزول فی القرآن» و «متشابه القرآن».

5- ابوالعباس اشبیلی:

مؤلف کتاب «علوم القرآن».

طبقه ششم:

این طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعه‌ای از بهترین کتب تفسیری را بوجود آورده‌اند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند. معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- سید مرتضی علم الهدی (م 436 هـ.ق):

کتاب «امالی» که حاوی تحقیقات ارزنده‌ای در تفسیر قرآن است و کتاب «المحکم والمتشابه» از اوست.

2- سید رضی:

مؤلف کتاب «حقائق التنزیل و دقائق التأویل» که فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. کتابهای «المتشابه فی القرآن» و «المجازات القرآنیة» از اوست.

3- شیخ الطایفه، ابوجعفر طوسی (م 460 هـ.ق):

مؤلف «التبیان الجامع لکل علوم القرآن».

4- شیخ ابوالفتوح رازی:

مؤلف کتاب «روض الجنان فی تفسیر القرآن» معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی.

5- امین الدین طبری:

مؤلف کتابهای، مجمع البیان فی ت القرآن، الوسیط فی علوم القرآن، مجمع الجوامع است.

6- شیخ معزالدین سمان:

مؤلف کتاب «البستان فی تفسیر القرآن».

7- قطب الدین راوندی:

مولف کتاب «خلاصة التفسیر».

طبقه هفتم:

معروفترین مفسران این طبقه عبارتند از:

1- شیخ طبرسی (م 548 هـ.ق):

مؤلف کتاب ارزشمند «مجمع البیان فی تفسیر القرآن».

2- سید حیدر آملی:

مؤلف «جامع الاسرار».

3- صدرالمتألهین شیرازی (م 1050 هـ.ق):

مولف کتاب «اسرار الآیات» و مجموعه تفاسیر.

4- سید هاشم بحرانی (م 1107 هـ.ق):

مؤلف تفسیر برهان.

5- ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 هـ.ق):

مؤلف سه کتاب «تفسیر صافی»، «تفسیر اصفی» و «تفسیر مصفی».

6- شیخ عبدعلی حویزی شیرازی (م 1112 هـ.ق):

مؤلف کتاب «نور الثقلین».

7- بهاءالدین شریف لاهیجی (م 1806 هـ.ق):

مؤلف کتاب معروف به «تفسیر لاهیجی».

8- سید عبدالله شبر (م 1242 هـ.ق):

مؤلف تفسیر معروف به «تفسیر شبر».

9- مولی محمدرضا نضیری طوسی:

مؤلف «تفسیر الائمة لهدایة الامة» که در تاریخ 1067 هـ.ق از تألیف سی جلدش فراغت یافت.

10- میرزا ابراهیم صدر شیرازی (م 1007 هـ.ق):

مؤلف کتاب «العروة الوثقی فی التفسیر».

11- قاضی محمدابراهیم (م 1160 هـ.ق):

مؤلف «تفسیر القرآن» به زبان فارسی.

مفسران جدید شیعه:

  1. علامه طباطبائی (سید محمدحسین) قدس سره: (م 1402 هـ.ق) مؤلف کتاب شریف «المیزان فی تفسیر القرآن» این تفسیر ارزشمند در بیست جلد به زبان عربی در زمان حیات مؤلف منتشر گردید.
  2. چند تن از فضلای حوزه علمیه قم: که تفسیر نمونه را تألیف نموده‌اند.
  3. مجاهد شهید سید مصطفی خمینی: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن» که تا آیه 42 سوره بقره تفسیر شده است.
  4. شیخ محمدجواد بلاغی (م 1352 هـ.ق): مؤلف کتاب «آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن» تا آیه 75 سوره نساء.
  5. مجاهد نستوه سید محمود طالقانی: مؤلف کتاب «پرتوی از قرآن» در پنج جلد.
  6. استاد شهید مرتضی مطهری: نوشته‌های پراکنده در زمینه تفسیر قرآن دارند.
  7. حسین بن احمد حسینی: مؤلف کتاب «تفسیر اثنی عشری» در چهارده جلد.
  8. محمدتقی شریعتی: مؤلف کتاب «تفسیر نوین» که تنها به تفسیر جزو آخر قرآن پرداخته است.
  9. شیخ جعفر سبحانی: مؤلف کتاب «التفسیر الموضوعی» که چند جلد آن چاپ گردیده.
  10. سید ابوالقاسم خوئی: تفسیر سوره حمد و مقدماتی از علوم قرآنی در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن».
  11. سید علی نقوی کهنوی: مؤلف کتاب «الفرقان فی تفسیر القرآن» وی از شاگردان شیخ محمدجواد بلاغی بوده است.
  12. سید عبدالحسین طیب: مؤلف کتاب «اطیب البیان فی تفسیر القرآن».
  13. شیخ یعسوب الدین رستگار: مؤلف کتاب «تفسیر البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است.
  14. حاج میرزا محمد ثقفی تهرانی: مؤلف کتاب «روان جاوید در تفسیر قرآن مجید» در پنج جلد فارسی.
  15. سید محمدکاظم عصار: مؤلف کتاب «تفسیر القرآن الکریم» در یک جلد.
  16. سید محمدحسین فضل الله: مولف تفسیر «من وحی القرآن».
  17. سید محمد شیرازی: مولف کتاب «تقریب القرآن الی الاذهان».
  18. آیت الله عبدالله جوادی آملی: مؤلف «تفسیر موضوعی قرآن» (تفسیر تسنیم) تاکنون 5 جلد آن چاپ گردیده است.

پانویس

  1. ↑ ابن اثیر: اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج3، ص195.
  2. ↑ حاج محمد تقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص28.
  3. ↑ اسدالغابة، ج3، ص194.
  4. ↑ سید حسن صدر: تأسیس الشیعة، ص322.
  5. ↑ همان مدرک، ص324.
  6. ↑ اسدالغابة، ج1، ص258.
  7. ↑ حاج محمدتقی شوشتری: قاموس الرجال، ج6، ص136 و 140.
  8. ↑ جلال الدین سیوطی: الاتقان، ج2، ص187.
  9. ↑ محمدحسین ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص86.
  10. ↑ ذهبی: التفسیر والمفسرون، ج2، ص187؛ سیوطی، الاتقان، ص187.
  11. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  12. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  13. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه.
  14. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص66.
  15. ↑ ابن قتیبه: معارف، ص306.
  16. ↑ سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص325.
  17. ↑ مدرک قبل.
  18. ↑ سیوطی: الاتقان، ج2، ص189.
  19. ↑ تأسیس الشیعه صدر، ص326.
  20. ↑ رجال نجاشی.


منبع

  • تاريخ تفسير قرآن كريم، حبيب الله جلاليان‌، اسوه‌، تهران‌، 1378، چاپ: چهارم‌، ص198.
***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:
برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=مفسرین_شیعه&oldid=108090»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا