فهرست تفاسیر كلامی

برخي از مهم ترين تفاسير كلامي، به ترتيب تاريخي، عبارت اند از:

1. تفسير ابوبكر عبدالرحمان بن كيسان الاصم (متوفي ۲۰۰ يا ۲۰۱)، عالم و مفسر معتزلي، كه به جهت تمايل به شيعه، معتزله او را طرد كردند.
2. كتاب هاي «تفسير القرآن» و «تأويل القرآن»، هر دو اثر ضرار بن عمرو معتزلي.
3. تفسير ابوعلي جبّائي (متكلم معتزلي، متوفي۲۰۳).
4. تفسير ابوالقاسم عبدالله بن احمد كعبي بلخي (متوفي ۳۱۹)، متكلم معتزلي، با نام «التفسيرالكبير للقرآن».
5. تفسير ابومسلم محمدبن بحر اصفهاني (متوفي۳۲۲)، اديب و متكلم و مفسر معتزلي، با عنوان «جامع التأويل لمحكم التنزيل»؛ كه آن را براساس عقايد معتزله نوشته و به گفته ياقوت حموي در چهارده جلد بوده است يكي از عالمان هندي به نام سعيد الانصاري منقولات تفسير ابومسلم اصفهاني را از كتاب هاي مختلف گردآوري كرده و به نام «ملتقط جامع التأويل لمحكم التنزيل» در كلكته هند به چاپ رسانده است.
6. «كتاب في تفسيرالقرآن و الرّد علي من خالف البيان من اهل الافك و البهتان» از ابوالحسن علي بن اسماعيل اشعري (متوفي۳۲۴) - متكلم و بنيانگذار مكتب كلامي اشاعره - كه بعدها با نام «المختزن» شهرت يافت. وي در اين تفسير به رد تفاسير معتزله مانند تفسير جبّائي و ابوالقاسم بلخي پرداخته است. ابن عساكر مقدمه اين تفسير را نقل كرده است.
7. تفسیر ابومنصور محمدبن محمد ماتريدي سمرقندي (متوفي۳۳۳)، متكلم و مفسر و پيشواي مكتب كلامي ماتريديه، با نام «تأويلات اهل السنه».
8. تفسير علي بن عيسي رمّاني (متوفي۳۸۴)، نحوي و مفسر معتزلي؛ نسخه هايي از اين تفسير در كتابخانه هاي دنيا موجود است.
9. «تنزيه القرآن عن المطاعن» از قاضي عبدالجبار همداني (متوفي ۴۱۵)، متكلم و مفسر معتزلي.
10. «امالي» شريف مرتضي علم الهدي (متوفي ۴۳۶)، متكلم و فقيه امامي، با نام «غررالفوائد و دررالقلائد».
11. «حدائق ذات بهجه في تفسيرالقرآن الكريم» ابويوسف عبدالسلام بن محمدبن يوسف بن بندار قزويني (متوفي۴۸۳) از شاگردان قاضي عبدالجبار همداني. وي تفسير مفصلي بر قرآن نوشته كه به اختلاف، آن را بين سيصد تا هفتصد جزء دانسته اند. وي در اين تفسير به شيوه معتزليان پيش از خود قرآن را تفسير كرده است. سليمان بن حسن صهرشتي، فقيه و متكلم امامي معاصر وي، در كتابي تا نام «النضير في نقض كلام صاحب التفسير» مواردي از آن را رد كرده است.
12. «التهذيب في تفسيرالقرآن» از ابوسعيد محسن بن محمد، مشهور به حاكم جشمي، عالم و متكلم زيدي، اهميت كلامي اين تفسير در نقل قول هايي از معتزله است.
13. «التبيان في تفسيرالقرآن» اثر شيخ طوسي (متوفي۴۶۰)، فقيه و مفسر و متكلم امامي؛ این تفسیر اولين تفسير كامل شيعي از قرآن كريم است.
14. تفسير «الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاتأويل في وجوه التأويل» اثر جارالله محمود بن عمر زمخشري (متوفي ۵۲۸)، اديب و مفسر و متكلم معتزلي.
15. «مفاتيح الغيب» معروف به «تفسيركبير»، اثر فخرالدين محمدبن عمر رازي (فخر رازی) (متوفي۶۰۴)، متكلم و مفسر اشعري؛ فخررازي در تفسير آيات، مباحث مربوط به آيه را به طور منظم دست بندي كرده و براي رد كردن آراي مخالفان خود (مثل معتزله و كراميه) مطالب آنان را به تفصيل ذكر نموده است. يكي دیگر از ويژگي هاي تفسير كبير فخررازي نقل نگرش ها و استدلال هاي عقلي فلاسفه است.

تفاسير كلامي در دوران معاصر

در دوران معاصر نيز تفاسير عقلي- كلامي بسيار نوشته شده كه برخي از مهم ترين آنها عبارت است از:

1. تفسير «روح المعاني» ، تأليف شهاب الدين محمود آلوسي بغدادي (متوفي۱۲۷۰)
2. «تفسير القرآن الحكيم» معروف به «تفسير الخفاجي» ، تأليف محمدعبدالمنعم خفاجي (متوفي ۱۳۲۸ش)
3. «تحرير المعني السديد و تنويرالعقل الحديد» معروف به «التحرير و التنوير» تأليف محمدطاهربن عاشور (متوفي ۱۳۵۲ش) عالم مالكي تونسي؛
4. «الميزان في تفسيرالقرآن» ، تأليف سید محمدحسين طباطبايي (متوفي۱۳۶۱ش)، مفسر و فيلسوف امامي، كه در تفسير خود ضمن دفاع كلامي از معتقدات شيعه اماميه به بحث هاي فلسفي و اجتماعي نيز پرداخته است؛
5. «آلاءالرحمن في تفسيرالقرآن» ، اثر شيخ محمدجواد بلاغي (متوفي۱۳۵۲) مفسر، متكلم و اديب امامي
6. «اطيب البيان في تفسير القرآن» ، تأليف سيدعبدالحسين طيب اصفهاني (متوفي۱۳۶۹ش)، عالم و متكلم امامي.

تفاسير كلامي فِرَق

نوع ديگري از تفاسير كلامي، تفاسيري است كه پيروان فرق و مذاهب مختلف نوشته و ديدگاه هاي كلامي خود را مطرح كرده اند؛

1. اباضيه (يكي از فرق خوارج) تفاسيري بر قرآن نوشته اند كه مهم ترين آنها تفسير «كتاب الله العزيز» ، اثر هود بن محكّم هُواري، مفسر اباضي قرن سوم، است كه گرچه در اصل تفسير ماثور است، اما مفسر برخي از مسائل مثل كفر و ايمان، ارتكاب كبيره و شفاعت و ديگر ديدگاه هاي كلامي خويش را در تفسير آيات وارد كرده است. به تفسير «هَميان الزاد الي دارالمعاد» و «تيسيرالتفسير» ، هر دو اثر محمدبن يوسف اطفيش (متوفي۱۳۳۲) نيز مي توان اشاره كرد.
2. در نزد زيديه نيز علاوه بر تفسير «غريب القرآن» منسوب به زيد بن علي و تفسير مقاتل بن سليمان، كه آن را در شمار تفاسر زيديه آورده اند، به تفسير «فتح القدير الجامع بين فَنَّيِ الروايه و الدرايه من علم التفسير» ، اثر محمدبن علي بن عبدالله شوكاني (متوفي ۱۲۵۰)، مي توان اشاره كرد.
3. از اسماعيليه هم اگرچه تفسير كامل و جامعي از قرآن گزارش نشده است، قاضي نعمان (متوفي۳۶۳) در آثارش از جمله در كتاب «المجالس و المسايرات» و مؤيد في الدين هبه الله شيرازي در «المجالس المؤيديه» به تفسير برخي آيات به مناسبت مباحث مختلف كتابهايشان پرداخته اند. همچنين اگر نظر كساني كه محمدبن عبدالكريم شهرستاني (متوفي ۵۴۸)، صاحب «الملل و النحل»، را اسماعيلي مي دانند، پذيرفته شود مي توان تفسير او به نام «مفاتيح الاسرار و مصابيح الابرار» را در شمار تفاسير اسماعيلي آورد.

منابع

• مصطفی معین، تفسیر عقلی، کلامی، هفته نامه - خردنامه همشهری - 1383 - شماره 34، آبان.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی