سنجش مقاله انجام نشده است

تناسب آیات و سور: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(رده)
 
(۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
{{خوب}}
 +
در اصطلاح [[علوم قرآنى]]، به پیوندِ میان بخش هاى یک [[آیه]] یا چند آیه با هم و نیز ارتباط یک [[سوره]] با سوره هاى دیگر [[قرآن|قرآن کریم]]، «تناسب آیات و سور» اطلاق مى شود. آنچه موجب پیدایش علم مناسبت در حوزه قرآن پژوهى شده است، گسستگى و ناپیوستگى ظاهرى در بخشى از آیات قرآن است. معیارهاى ارائه شده در علم مناسبت، به خوبى شبهه تشتّت و ناپیوستگى در قرآن را برطرف مى سازند.
  
 +
==تعریف تناسب آیات و سور==
  
 +
«مناسبت» در لغت به معناى پیوند و اتصال دو چیز با یکدیگر<ref>مقاییس اللغه، ج ۵، ص ۴۲۳ـ۴۲۴، «نسب».</ref>، همانندى، قرابت و نزدیکى است؛<ref>لسان العرب، ج ۱۴، ص ۱۱۸ ـ ۱۱۹، «نسب».</ref> از این رو به پیوند میان دو چیز به هر جهتى که باشد مناسبت گفته مى شود. مناسبت گاه در پدیده هاى عینى و خارجى و گاه در نوشته هاست؛ اما در [[علوم قرآنى]] این اصطلاح محدودتر مى شود و به پیوندِ میان بخش هاى یک [[آیه]] یا دو یا چند آیه با هم و نیز ارتباط یک [[سوره]] با سوره هاى دیگر [[قرآن]]، اطلاق مى شود.
  
 +
علم مناسبت، علمِ کشفِ ارتباط میانِ بخش هایى از قرآن است که در ظاهر گسسته و بى ارتباط مى نمایند.<ref> مباحث فى التفسیر الموضوعى، ص ۵۸؛ مباحث فى علوم القرآن، مناع قطان، ص ۹۷.</ref> ناپیوستگى گاه میانِ دو بخش از یک آیه، گاه میان آیات همجوار و... خودنمایى مى کند.
  
 +
علم «شناسایى عواملِ ترتیب و چینش آیات و سوره ها»، تعریفى است که بقاعى از علم مناسبت ارائه کرده است.<ref>نظم الدرر، ج ۱، ص ۵.</ref> در نظر [[سیوطى]]، مقصود از علم مناسبت، یافتن معنایى است که میان بخش هاى قرآن، ارتباط برقرار مى کند.<ref>الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۹.</ref> معنایى که گاه به صورت عام و خاص تحقق مى یابد، گاه پیوند عقلى، حسى و خیالى است، یا نوعى از علاقه و تلائم ذهنى، مانند سبب و مسبب، علت و معلول؛ یا حتى دو مخالف و ضدى که نوعى پیوستگى موضوعى را نشان مى دهند.<ref>ر.ک: الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۹ ـ ۲۹۰.</ref> موضوع علم مناسبت اجزا و عناصرى است که زمینه پیوند مطالب به ظاهر گسسته را فراهم مى آورد.<ref> ر.ک: نظم الدرر، ج ۱، ص ۵.</ref>
  
==تعریفی از تناسب آیات و سور==
+
==اهمیت علم مناسبت==
 
«مناسبت» در لغت به معناى پيوند و اتصال دو چيز با يكديگر<ref> مقاييس اللغه، ج 5، ص 423 ـ 424، «نسب».</ref>، همانندى، قرابت و نزديكى است<ref> لسان العرب، ج 14، ص 118 ـ 119، «نسب».</ref> و در اصطلاح به پيوند ميان دو چيز به هر جهتى كه باشد اطلاق مى شود. مناسبت گاه در پديده هاى عينى و خارجى و گاه در نوشته هاست؛ اما در علوم قرآنى، اين اصطلاح محدودتر مى شود و به پيوندِ ميان بخش هاى يك آيه يا دو يا چند آيه با هم و نيز ارتباط سوره اى با سوره هاى ديگر، اطلاق مى شود.
 
  
علم مناسبت، علمِ كشفِ ارتباط ميانِ بخش هايى از قرآن است كه در ظاهر گسسته و بى ارتباط مى نمايند.<ref> مباحث فى التفسير الموضوعى، ص 58؛ مباحث فى علوم القرآن، مناع قطان، ص 97.</ref> ناپيوستگى گاه ميانِ دو بخش از يك آيه، گاه ميان آيات همجوار و ... خود نمايى مى كند.
+
[[سیوطى]] این علم را فنى ارزنده دانسته که به موجب آن، پیوند اجزاى سخن همانند بنایى مستحکم قوت مى یابد، هر چند مفسران به سبب دقتى که در آن هست، کمتر به آن اهتمام ورزیده اند. از [[فخر رازى]] (م، ۶۰۶ ق) نقل شده کسى که در لطایف نظم و بدایع ترتیب [[سوره بقره]] تأمّل کند، درمى یابد که قرآن همان گونه که از جهت فصاحت الفاظ و ظرافت معانى [[معجزه]] است، در نظم و ترتیب آیات نیز معجزه است.<ref>ر.ک: الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۷ ـ ۲۹۰.</ref> وى بر این باور است که بسیارى از لطایف قرآنى در تناسب میان آیات به ودیعت نهاده شده اند و در پرتو علم مناسبات آشکار خواهند شد.<ref>البرهان فى علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۳۲.</ref>  
  
«علم شناسايى عواملِ ترتيب و چينش آيات و سوره ها»، تعريفى است كه بقاعى از علم مناسبات ارائه كرده است.<ref> نظم الدرر، ج 1، ص 5.</ref> در نظر سيوطى، مقصود از علم مناسبت، يافتن معنايى است كه ميان بخش هاى قرآن، ارتباط برقرار مى كند<ref> الاتقان، ج 2، ص 289.</ref>؛ معنايى كه گاه به صورت عام و خاص تحقق مى يابد، گاه پيوند عقلى، حسى و خيالى است يا نوعى از علاقه و تلائم ذهنى، مانند سبب و مسبب، علت و معلول يا حتى دو مخالف و ضدى كه نوعى پيوستگى موضوعى را نشان مى دهند.<ref> ر.ك: الاتقان، ج ص 289 ـ 290.</ref> موضوع علم مناسبات اجزا و عناصرى است كه زمينه پيوند مطالب به ظاهر گسسته را فراهم مى آورد.<ref> ر.ك: نظم الدرر، ج ص 5.</ref>
+
نیشابورى که به گفته [[بدرالدین محمد زرکشی|زرکشى]] و سیوطى نخستین کسى است که به این علم توجه کرده، غفلت عالمان [[بغداد]] را از پیوستگى و تناسب آیات، مورد طعن قرار مى داد و آنان را نکوهش مى کرد.<ref>ر.ک: الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۸ ـ ۲۸۹. البرهان فى علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۳۲.</ref>
  
 +
برخى معتقدند پیوستگى آیاتِ قرآنى تا آنجاست که گویى تمامى قرآن، تنها یک سخن بیش نیست.<ref>الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۸.</ref> اعجاز [[بلاغت|بلاغى]] قرآن، جز از رهگذرِ درک مناسباتِ پنهانِ آیات، آشکار نخواهد شد. پیش از سیوطى، زرکشى از علم مناسبت تمجید کرده و آن را علمى شریف دانسته است که موجب تقویت عقل بوده، ارزش سخن هر گوینده اى با این علم روشن مى گردد.<ref>البرهان فى علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۳۱.</ref>
  
== اهميت علم مناسبت و نقش آن در تفسير قرآن ==
+
[[محیی الدین ابن عربی|محیی الدین بن عربى]] (م، ۶۳۸ ق) معتقد است که فهم کامل قرآن تنها از رهگذرِ مناسبات امکان پذیر است و کسى که از منظر این علم به آیات قرآن بنگرد به علمى بزرگ دست خواهد یافت.<ref> رحمة من الرحمن، ج ۱، ص ۱۳ ـ ۱۴.</ref>
  
سيوطى اين علم را فنى ارزنده دانسته كه به موجب آن، پيوند اجزاى سخن همانند بنايى مستحكم قوت مى يابد، هرچند مفسران به سبب دقتى كه در آن هست، كمتر به آن اهتمام ورزيده اند.
+
فخر رازى، پیوستگى آیات را جلوه اى از [[اعجاز قرآن]] دانسته است.<ref>ر.ک: التفسیر الکبیر، ج ۷، ص ۱۰۶.</ref> صبحى صالح معتقد است: علم مناسبت و کشف ارتباط آیات، در بسیارى موارد مفسر را از پرداختن به [[سبب نزول]] بى نیاز خواهد کرد.<ref> مباحث فى علوم القرآن، صبحى صالح، ص ۱۵۷.</ref>
از فخر رازى (م. 606 ق.) نقل شده كسى كه در لطايف نظم و بدايع ترتيب سوره بقره تأمّل كند، درمى يابد كه قرآن همان گونه كه از جهت فصاحت الفاظ و ظرافت معانى معجزه است، در نظم و ترتيب آيات نيز معجزه است.<ref> ر. ك: الاتقان، ج ص 287 ـ 290.</ref> وى بر اين باور است كه بسيارى از لطايف قرآنى در تناسب ميان آيات به وديعت نهاده شده اند و در پرتو علم مناسبات آشكار خواهند شد.<ref> البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 132.</ref>  
 
  
نيشابورى كه به گفته زركشى و سيوطى نخستين كسى است كه به اين علم توجه كرده، غفلت عالمان بغداد را از پيوستگى و تناسب آيات، مورد طعن قرار مى داد و آنان را نكوهش مى كرد.<ref> ر. ك: الاتقان، ج 2، ص 288 ـ 289. البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 132.</ref>
+
دستیابى به لطایف [[تفسیر قرآن|تفسیرى]] و تبیینِ نادرستى برخى دیدگاه هاى خاورشناسان درباره قرآن، از دیگر کارکردهاى علم مناسبات تلقى شده است؛ خاورشناسانى که در اسلوب قرآن تحقیقاتى داشته اند و بر پراکندگى آیات تأکید دارند. برخى خاورشناسان، نیز براى توجیه گسستگى آیات، ادله اى را بیان کرده اند. توجیهاتِ خاورشناسان، در مواردى متعارض اند، چنان که برخى اظهارات آنان به انکار [[وحی|وحیانى]] بودن قرآن مى انجامد.<ref>ر.ک: الوحدة الموضوعیة فى القرآن، ص ۱۴. اهداف و مقاصد سوره هاى قرآن، ص ۲۸.</ref>
  
برخى معتقدند پيوستگى آياتِ قرآنى تا آنجاست كه گويى تمامى قرآن، تنها يك سخن بيش نيست.<ref> الاتقان، ج 2، ص 288.</ref> اعجاز بلاغى قرآن، جز از رهگذرِ دركِ مناسباتِ پنهانِ آيات، آشكار نخواهد شد.
+
==گونه‌هاى تناسب در آیات قرآن==
پيش از سيوطى، زركشى از علم مناسبت تمجيد كرده و آن را علمى شريف دانسته است كه موجب تقويت عقل بوده، ارزش سخن هر گوينده اى با اين علم روشن مى گردد.<ref> البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 131.</ref>
 
  
محى الدين بن عربى (م. 638 ق.) معتقد است كه فهم كامل قرآن تنها از رهگذرِ مناسبات امكان پذير است و كسى كه از منظر اين علم به آيات قرآن بنگرد، به علمى بزرگ دست خواهد يافت.<ref> رحمة من الرحمن، ج 1، ص 13 ـ 14.</ref>
+
گونه هاى تناسب و ارتباط میان آیات مى تواند از سنخِ سبب و تعلیل، تأکید، اعتراض و بدل، بیان نمونه و مصداق، تفسیر و بسط آیه پیشین، تخصیصِ [[عام و خاص|عام]] و تقییدِ [[مطلق و مقید|مطلق]] باشد؛ نیز ممکن است اصولا از این سنخ نبوده، در ظاهر ناپیوسته به نظر آید. در این صورت، باید جنبه هاى دیگر پیوستگى مانند عطف، تمثیل، تنظیر و تضاد، حسن تخلص، اقتضاب و حسن مطلع را بررسى کنیم.
  
فخر رازى، پيوستگى آيات را جلوه اى از اعجاز
+
[[سیوطى]] تناسب و پیوند میان بخش هاى آیات را به دو شاخه، ارتباط آشکار و غیرآشکار قسمت مى کند:
قرآن دانسته است.<ref> ر.ك: التفسير الكبير، ج 7، ص 106.</ref>
 
  
صبحى صالح معتقد است: علم مناسبت و كشف ارتباط آيات، در بسيارى موارد مفسر را از پرداختن به سبب نزول بى نياز خواهد كرد.<ref> مباحث فى علوم القرآن، صبحى صالح، ص 157.</ref>
+
'''۱. پیوند آشکار:'''
  
دستيابى به لطايف تفسيرى و تبيينِ نادرستى برخى ديدگاه هاى خاورشناسان درباره قرآن، از ديگر كاركردهاى علم مناسبات تلقى شده است؛ خاورشناسانى كه در اسلوب قرآن تحقيقاتى داشته اند و بر پراكندگى آيات تأكيد دارند. برخى خاورشناسان، نيز براى توجيه گسستگى آيات، ادله اى را بيان كرده اند. توجيهاتِ خاورشناسان، در مواردى متعارض اند، چنان كه برخى اظهارات آنان به انكار وحيانى بودن قرآن مى انجامد.<ref> ر.ك: الوحدة الموضوعية فى القرآن، ص 14. اهداف و مقاصد سوره هاى قرآن، ص 28.</ref>
+
ارتباط آشکار بدین معناست که بخشى از کلام به گونه اى به بخش دیگر متعلق باشد که پیش از انضمام بخش دوم، سخن ناتمام باشد. در چنین فرضى پیوند اجزاى سخن آشکار است؛ مانند ارتباط میان مُسْنَد و مسندٌالیه. در مواردى که جمله دوم علت و سبب، تأکید، تفسیر یا بدلِ جمله پیشین است و نیز آنجا که جمله دوم معترضه است، پیوند میان اجزاى سخن آشکار و زودیاب بوده، مفسر با داشتنِ شروطِ لازمِ [[تفسیر]]، به سهولت پیوند و ارتباط را درمى یابد.<ref>ر.ک: المناسبات بین الآیات والسور، ص ۱۷.</ref> این نوع ارتباط و تناسب از موضوع بحث علم تناسب میان آیات خارج است.
  
 +
'''۲. پیوند ناآشکار:'''
  
== گونه هاى ارتباط در آيات قرآن ==
+
این پیوند در جایى است که جمله ها در کنار یکدیگر قرار گرفته و در ظاهر مستقل و گسسته از یکدیگر مى نمایند و پى بردن به ارتباط میانِ آن ها نیازمندِ دقت و ژرفنگرى است. این نوع ارتباط، گاه با حرف عطف و زمانى بدون آن برقرار مى شود.<ref>الاتقان، ج۲، ص۲۹۰.</ref>
  
گونه هاى ارتباط، ميان آيات مى تواند از سنخِ سبب و تعليل، تأكيد، اعتراض و بدل، بيان نمونه و مصداق، تفسير و بسط آيه پيشين، تخصيصِ عام و تقييدِ مطلق باشد؛ نيز ممكن است اصولا از اين سنخ نبوده، در ظاهر، ناپيوسته به نظر آيد. در اين صورت، بايد جنبه هاى ديگر پيوستگى، مانند عطف، تمثيل، تنظير و تضاد، حسن تخلص، اقتضاب و حسن مطلب را بررسى كنيم.
+
==اقسام مناسبت در قرآن==
  
سيوطى تناسب و پيوند ميان بخش هاى آيات را به دو شاخه، ارتباط آشكار و غير آشكار قسمت مى كند.
+
مناسبات موجود در قرآن را به طور کلى مى توان به یکى از شکل هاى زیر در نظر گرفت:
  
'''1. پيوند آشكار:'''
+
'''مناسبت جمله اى با جمله دیگر در یک آیه:'''
  
ارتباط آشكار بدين معناست كه بخشى از كلام به گونه اى به بخش ديگر متعلق باشد كه پيش از انضمام بخش دوم، سخن ناتمام باشد. در چنين فرضى پيوند اجزاى سخن آشكار است؛ مانند ارتباط ميان مُسْنَد و مسندٌاليه. در مواردى كه جمله دوم علت و سبب، تأكيد، تفسير يا بدلِ جمله پيشين است و نيز آنجا كه جمله دوم معترضه است، پيوند ميان اجزاى سخن آشكار و زودياب بوده، مفسر با داشتنِ شروطِ لازمِ تفسير، به سهولت پيوند و ارتباط را درمى يابد.<ref> ر.ك: المناسبات بين الآيات والسور، ص 17.</ref> اين نوع ارتباط و تناسب از موضوع بحث علم تناسب ميان آيات خارج است.
+
میان اجزاى یک آیه معمولا ارتباطى وجود دارد، مگر در مواردى معدود که به ظاهر فاقد پیوستگى و ارتباط اند؛ براى
 +
نمونه، بخش نخست آیه ۲۶ [[سوره رعد]]: {{متن قرآن|«اَللّهُ یبسُطُ الرِّزقَ لِمَن یشاءُ...»}}، در ظاهر با آیه قبل و بخش هاى دیگر همین آیه بى ارتباط مى نماید و نیز بخش نخست آیه ۱۱۴ [[سوره طه]]: {{متن قرآن|«فَتَعلَى اللّهُ المَلِک الحَقُّ...»}} با ادامه آیه {{متن قرآن|«ولا تَعجَل بِالقُرءانِ مِن قَبلِ اَن یقضى اِلَیک وحیهُ وقُل رَبِّ زِدنى عِلما»}} بیگانه و بى ارتباط به نظر مى رسد.<ref>چهره زیباى قرآن، ص ۲۹ـ۳۰.</ref>
  
'''2. پيوند ناآشكار:'''
+
'''مناسبت آیات یک سوره با ابتداى آن:'''
  
اين پيوند در جايى است كه جمله ها در كنار يكديگر قرار گرفته و در ظاهر مستقل و گسسته از يكديگر مى نمايند و پى بردن به ارتباط ميانِ آن ها نيازمندِ دقت و ژرفنگرى است. اين نوع ارتباط، گاه با حرف عطف و زمانى بدون آن برقرار مى شود.<ref> الاتقان، ج 2، ص 290.</ref>  
+
براى نمونه، در اواسط [[سوره نساء]] آیه {{متن قرآن|«ویستَفتونَک فِى النِّساءِ قُلِ اللّهُ یفتیکم فیهِنَّ...»}} (سوره نساء، ۱۲۷) و در انتهاى همان سوره، آیه {{متن قرآن|«یستَفتونَک قُلِ اللّهُ یفتیکم فِى الکللَةِ اِنِ امرُؤٌا هَلَک لَیسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ ...»}} (سوره نساء، ۱۷۶) به [[احکام]] زنان و [[ارث]] آنان اشاره دارند که ارتباط میان این دو آیه و آیات آغازین سوره (آیات ۱ ـ ۱۳) مورد توجه و بررسى است.<ref> همان، ص ۳۰.</ref>
  
 +
'''مناسبت یک آیه با آیه قبل و بعدِ خود:'''
  
== اقسام مناسبت در قرآن ==
+
پس از مناسبات جمله اى، رایج ترین بحث در این علم، مناسبات آیه اى است؛ گویى برخى آیات، عارى از ارتباط و انسجام با آیات قبلى و بعدى خود هستند<ref>چهره پیوسته قرآن، ص ۴۳ ـ ۴۴.</ref>؛ مانند آیه ۶۷ [[سوره مائده]]: {{متن قرآن|«یاَیهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَیک مِن رَبِّک واِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ...»}}.
  
مناسبات موجود در قرآن را به طور كلى مى توان به يكى از شكل هاى زير در نظر گرفت:
+
'''مناسبت میان آیات غیر مجاور در یک سوره:'''
  
===مناسبت جمله اى با جمله ديگر در يك آيه===
+
براى نمونه مى توان به آیات ۴۷ و ۱۲۲ [[سوره بقره]]: {{متن قرآن|«یبَنِى اِسرءیلَ اذکروا نِعمَتِىَ الَّتِى اَنعَمتُ عَلَیکم»}} که داراى الفاظ یکسان هستند و آیات ۴۸ و ۱۲۳ بقره: {{متن قرآن|«واتَّقوا یومـًا لاتَجزى نَفسٌ عَن نَفس شَیــًا»}} که داراى کلمات نزدیک به هم اند اشاره کرد.<ref>چهره زیباى قرآن، ص ۳۰.</ref>
  
ميان اجزاى يك آيه معمولا ارتباطى وجود دارد، مگر در مواردى معدود كه به ظاهر فاقد پيوستگى و ارتباط اند؛ براى
+
'''مناسبت آغاز سوره با پایان همان سوره:'''
نمونه، بخش نخست آيه 26 سوره رعد / 13: «اَللّهُ يَبسُطُ الرِّزقَ لِمَن يَشاءُ ...»، در ظاهر با آيه قبل و بخش هاى ديگر همين آيه بى ارتباط مى نمايد و نيز بخش نخست آيه 114 طه/20: «فَتَعــلَى اللّهُ المَلِكُ الحَقُّ ...» با ادامه آيه «ولا تَعجَل بِالقُرءانِ مِن قَبلِ اَن يُقضى اِلَيكَ وحيُهُ وقُل رَبِّ زِدنى عِلمـا»(طه/20،114) بيگانه و بى ارتباط به نظر مى رسد.<ref> چهره زيباى قرآن، ص 29 ـ 30.</ref>
 
  
===مناسبت آيات يك سوره با ابتداى آن===
+
مانند تناسب آغاز و انجام [[سوره کهف]] که در هر دو آیه، سخن از [[وحى]] و پیام الهى است و [[سوره مؤمنون]] که با رستگارى مؤمنان آغاز مى شود: {{متن قرآن|«قَد اَفلَحَ المُؤمِنون»}} و با نارستگارى کافران به پایان مى رسد: {{متن قرآن|«اِنَّهُ لایفلِحُ الکفِرون»}}. در [[سوره فرقان]] و [[سوره یوسف]] نیز، مناسبتِ آغاز و فرجام سوره نمایان است.<ref>ر.ک: الاتقان، ج۲، ص۲۹۶؛ البرهان، ج۱، ص۱۳۵؛ مباحث فى التفسیر الموضوعى، ص ۷۴ـ۷۵.</ref>
  
براى نمونه، در اواسط سوره نساء آيه «ويَستَفتونَكَ فِى النِّساءِ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فيهِنَّ...»(نساء/4، 127) و در انتهاى همان سوره، آيه «يَستَفتونَكَ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فِى الكَلــلَةِ اِنِ امرُؤٌا هَلَكَ لَيسَ لَهُ...»(نساء/4،176) به احكام زنان و ارث آنان اشاره دارند كه ارتباط ميان اين دو آيه، و آيات آغازين سوره (آيات 1 ـ 13) مورد توجه و بررسى است.<ref> همان، ص 30.</ref>
+
'''مناسبت میان مجموعه اى از سور قرآن:'''
  
===مناسبت يك آيه با آيه قبل و بعدِ خود===
+
برخى بر این باورند که مشابهت هاى لفظى و ظاهرى مجموعه هایى از سوره هاى قرآن، از مشابهت و تناسب محتوایى آنها حکایت مى کند.<ref> همان.</ref> این گونه از تناسب میان سوره ها به دو صورت بیان شده است:
  
پس از مناسبات جمله اى، رايج ترين بحث در اين علم، مناسبات آيه اى است؛ گويى برخى آيات، عارى از ارتباط و انسجام با آيات قبلى و بعدى خود هستند<ref> چهره پيوسته قرآن، ص 43 ـ 44.</ref>؛ مانند آيه 67 مائده/5: «يـاَيُّهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَيكَ مِن رَبِّكَ واِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ ...
+
*گاهى تناسب مجموعه اى از سوره ها با توجه به مشابهت ظاهرى و ویژگى هاى محتوایى آنها آشکار مى شود؛ مانند [[سوره مؤمن]]، [[سوره زخرف]]، [[سوره فصلت]]، [[سوره شورى]]، [[سوره دخان]]، [[سوره جاثیه]] و [[سوره احقاف]] که با [[حروف مقطعه]] «حم» آغاز مى شوند و به «[[حوامیم|حوامیم]]» شهرت یافته اند. و [[سوره حدید]]، [[سوره حشر]]، [[سوره صف]]، [[سوره جمعه]]، [[سوره تغابن]] و [[سوره الاعلى]] که به «[[مسبحات|مُسَبَّحات]]» مشهورند زیرا در آغاز این سوره ها سخن از [[تسبیح|تسبیح]] و تنزیه الهى به میان آمده است. و [[سوره فتح]]، [[سوره حشر]]، [[سوره سجده]]، [[سوره طلاق]]، [[سوره قلم]]، [[سوره حجرات]]، [[سوره ملک]]، [[سوره تغابن]]، [[سوره منافقون]]، [[سوره جمعه]]، [[سوره صف]]، [[سوره جن]]، [[سوره نوح]]، [[سوره مجادله]]، [[سوره ممتحنه]] و [[سوره تحریم]] که «[[ممتحنات|مُمْتَحَنات]]» نامیده شده اند و نیز سوره هایى که با حروف مقطعه «الر» آغاز شده اند یعنی: [[سوره یونس]]، [[سوره هود]]، [[سوره یوسف]]، [[سوره رعد]]، [[سوره ابراهیم]] و [[سوره حجر]] و...
  
===مناسبت ميان آيات غير مجاور در يك سوره===
+
*بر اساس حدیثى از [[پیامبر اسلام|پیامبر]] صلى الله علیه و آله قرآن ۴ بخش دارد:<ref> الکافى، ج ۲، ص ۶۰۱.</ref>
  
براى نمونه مى توان به آيات 47 و 122 بقره/2: «يـبَنِى اِسرءيلَ اذكُروا نِعمَتِىَ الَّتِى اَنعَمتُ عَلَيكُم»كه داراى الفاظ يكسان هستند و آيات 48 و 123 بقره/2: «واتَّقوا يَومـًا لا تَجزى نَفسٌ عَن نَفس شَيــًا»كه داراى كلمات نزديك به هم اند اشاره كرد.<ref> چهره زيباى قرآن، ص 30.</ref>
+
#«[[سبع طوال|سبع طِوال]]» یعنى سوره هاى طولانى، شامل ۷ سوره: [[سوره بقره]]، [[سوره آل عمران]]، [[سوره نساء]]، [[سوره مائده]]، [[سوره انعام]]، [[سوره اعراف]] و دو [[سوره انفال]] و [[سوره توبه]].
 +
#«[[مئین|مئین]]» و آنها سوره هایى اند که بیش از ۱۰۰ آیه دارند: [[سوره یونس]]، [[سوره هود]]، [[سوره یوسف]]، [[سوره نحل]]، [[سوره اسراء]]، [[سوره کهف]]، [[سوره مریم]]، [[سوره طه]]، [[سوره انبیاء]]، [[سوره مؤمنون]]، [[سوره شعراء]] و [[سوره صافات]].
 +
#«[[مثانی (اسامی و اوصاف قرآن)|مثانى]]» یعنى سوره هایى که عدد آیات آن ها کمتر از ۱۰۰ است و نزدیک به ۲۰ سوره اند.
 +
#«[[مفصلات|مُفَصّلات]]» و آنها سوره هاى کوچک با آیه هاى کوتاه اند که شامل [[سوره الرحمن]] تا پایان [[قرآن]] مى شوند.
  
 +
برخى معتقدند، این تقسیم بر اساس پیوند معنوى میان هر یک از گروه هاى چهارگانه، انجام گرفته و این سوره ها نظم و انسجام خاصى را در ارائه موضوعات و اهداف، پى مى گیرند.<ref>ر.ک: الاساس فى التفسیر، ج۱، ص ۳۱.</ref>
  
=== مناسبت آغاز سوره با پايان همان سوره===
+
'''مناسبت و پیوستگى همه آیات در یک سوره:'''
  
مانند تناسب آغاز و انجام سوره كهف كه در هر دو آيه، سخن از وحى و پيام الهى است و سوره مؤمنون كه با رستگارى مؤمنان آغاز مى شود: «قَد اَفلَحَ المُؤمِنون»و با نارستگارى كافران به پايان مى رسد: «اِنَّهُ لا يُفلِحُ الكـفِرون» . در دو سوره فرقان و يوسف نيز، مناسبتِ آغاز و فرجام سوره نمايان است.<ref> ر.ك: الاتقان، ج 2، ص 296؛ البرهان، ج 1، ص 135؛ مباحث فى التفسيرالموضوعى، ص 74 ـ 75.</ref>
+
در این مناسبت، هر یک از سوره هاى قرآن به مثابه مقاله اى مستقل است که از مقدمه، متن و نتیجه تشکیل شده است و موضوع و غرضى واحد را دنبال مى کند. مطالب موجود در برخى سوره ها که به ظاهر پراکنده و گسسته مى نمایند، با توجه به موضوع اصلى سوره، انسجام و ارتباط مى یابند. این گونه از مناسبت، امروزه به نظریه «وحدت موضوعى سوره هاى قرآن» شهرت یافته است.
دائرة المعارف قرآن كريم، جلد 8، صفحه 664
 
  
===مناسبت ميان مجموعه اى از سوره هاى قرآن===
+
'''پیوستگى میان مجموع آیات و سور قرآن:'''
  
برخى بر اين باورند كه مشابهت هاى لفظى و ظاهرى مجموعه هايى از سوره هاى قرآن، از مشابهت و تناسب محتوايى آن ها حكايت مى كند.<ref> همان.</ref> اين گونه از تناسب ميان سوره ها به دو صورت بيان شده است:  
+
بر اساس این نوع پیوستگى ادعا شده، حقایق قرآنى، نظام واره و در ساختار درختى و منسجمى صورت بندى شده است. این ساختار درختى بیانگر نظم و پیوستگى و تعیین جایگاه هر یک از ریشه، تنه، ساقه، شاخه و برگ بوده و جغرافیاى متفاوتى از موضوعات و مفاهیم را ترسیم مى کند.<ref> چهره پیوسته قرآن، ص ۳۷ ـ ۳۸.</ref>
 +
==پانویس==
 +
<references />
 +
==منابع==
 +
*[http://www.maarefquran.com/Files/viewdmaarefBooks.php?bookId=8 دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد ۸]، نوشته سید على اکبر حسینى.
 +
{{قرآن}}
  
* گاهى تناسب مجموعه اى از سوره ها با توجه به مشابهت ظاهرى و ويژگى هاى محتوايى آن ها آشكار مى شود؛ مانند سوره هاى مؤمن، زخرف، فصّلت، شورى، دخان، جاثيه و احقاف كه با حروف مقطعه «حم»آغاز مى شوند. اين سوره ها به «حواميم» شهرت يافته اند. و سوره هاى حديد، حشر، صفّ، جمعه، تغابن و اعلى كه به «مُسَبَّحات» مشهورند، زيرا در آغاز اين سوره ها سخن از تسبيح و تنزيه الهى به ميان آمده است و سوره هاى فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارك، تغابن، منافقون، جمعه، صفّ، جنّ، نوح، مجادله، ممتحنه و تحريم كه «مُمْتَحَنات» ناميده شده اند و نيز سوره هايى كه با حروف مقطعه «الر»آغاز شده اند: يونس، هود، يوسف، رعد، ابراهيم و حجر و... .
+
{{سنجش کیفی
 
+
|سنجش=نشده
* بر اساس حديثى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) قرآن 4 بخش دارد<ref> الكافى، ج 2، ص 601.</ref>:
+
|شناسه= خوب
 
+
|عنوان بندی مناسب=
1. «سبع طِوال» يعنى سوره هاى طولانى، شامل 7 سوره بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف و دو سوره انفال و توبه.
+
|کفایت منابع و پی نوشت ها=
 
+
|رعایت سطح مخاطب عام=
2. «مئين» و آن ها سوره هايى اند كه بيش از 100 آيه دارند: يونس، هود، يوسف، نحل، اسراء، كهف، مريم، طه، انبياء، مؤمنون، شعراء و صافّات.
+
|رعایت ادبیات دانشنامه ای=
 
+
|جامعیت=
3. «مثانى» يعنى سوره هايى كه عدد آيات آن ها كمتر از 100 است و نزديك به 20 سوره اند.
+
|رعایت اختصار=
 
+
|سیر منطقی=
4. «مُفَصّلات» و آن ها سوره هاى كوچك با آيه هاى كوتاه اند كه شامل سوره الرحمن تا پايان قرآن مى شوند.
+
}}
 
 
برخى، معتقدند، اين تقسيم، بر اساس پيوند معنوى ميان هريك از گروه هاى چهارگانه، انجام گرفته و اين سوره ها نظم و انسجام خاصى را در ارائه موضوعات و اهداف، پى مى گيرند.<ref> ر. ك: الاساس فى التفسير، ج 1، ص 31.</ref>
 
 
 
===مناسبت و پيوستگى همه آيات در يك سوره===
 
 
 
در اين مناسبت، هريك از سوره هاى قرآن به مثابه مقاله اى مستقل است، كه از مقدمه، متن و نتيجه تشكيل شده است و موضوع و غرضى واحد را دنبال مى كند. مطالب موجود در برخى سوره ها كه به ظاهر پراكنده و گسسته مى نمايند، با توجه به موضوع اصلى سوره، انسجام و ارتباط مى يابند. اين گونه از مناسبت، امروزه به نظريه «وحدت موضوعى سوره هاى قرآن» شهرت يافته است.
 
 
 
===پيوستگى ميان مجموع آيات و سوره هاى قرآن===
 
 
 
براساس اين نوع پيوستگى ادعا شده، حقايق قرآنى، نظامواره و در ساختار درختى و منسجمى صورت بندى شده است. اين ساختار درختى بيانگر نظم و پيوستگى و تعيين جايگاه هريك از ريشه، تنه، ساقه، شاخه و برگ بوده و جغرافياى متفاوتى از موضوعات و مفاهيم را ترسيم مى كند... .<ref> چهره پيوسته قرآن، ص 37 ـ 38.</ref>
 
 
 
به هر حال آنچه موجب پيدايش علم مناسبات در حوزه قرآن پژوهى است، گسستگى و ناپيوستگى ظاهرى در بخشى از آيات قرآن است. معيارهاى ارائه شده در علم مناسبات، به خوبى شبهه تشتّت و ناپيوستگى در قرآن را برطرف مى سازند و پاسخگويى به اين شبهه مرهون پذيرش نظريه وحدت موضوعى نيست.
 
 
 
 
 
== پانویس ==
 
 
 
<references/>
 
 
 
 
 
'''منبع:''' [http://www.maarefquran.com/Files/viewdmaarefBooks.php?bookId=8  دائرة المعارف قرآن كريم (جلد هشتم)]
 
 
 
'''نویسنده مقاله:''' سيد على اكبر حسينى
 
  
 
[[رده:علوم قرآنی]]
 
[[رده:علوم قرآنی]]
 +
[[رده:آیات و سور]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ نوامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۱۹

در اصطلاح علوم قرآنى، به پیوندِ میان بخش هاى یک آیه یا چند آیه با هم و نیز ارتباط یک سوره با سوره هاى دیگر قرآن کریم، «تناسب آیات و سور» اطلاق مى شود. آنچه موجب پیدایش علم مناسبت در حوزه قرآن پژوهى شده است، گسستگى و ناپیوستگى ظاهرى در بخشى از آیات قرآن است. معیارهاى ارائه شده در علم مناسبت، به خوبى شبهه تشتّت و ناپیوستگى در قرآن را برطرف مى سازند.

تعریف تناسب آیات و سور

«مناسبت» در لغت به معناى پیوند و اتصال دو چیز با یکدیگر[۱]، همانندى، قرابت و نزدیکى است؛[۲] از این رو به پیوند میان دو چیز به هر جهتى که باشد مناسبت گفته مى شود. مناسبت گاه در پدیده هاى عینى و خارجى و گاه در نوشته هاست؛ اما در علوم قرآنى این اصطلاح محدودتر مى شود و به پیوندِ میان بخش هاى یک آیه یا دو یا چند آیه با هم و نیز ارتباط یک سوره با سوره هاى دیگر قرآن، اطلاق مى شود.

علم مناسبت، علمِ کشفِ ارتباط میانِ بخش هایى از قرآن است که در ظاهر گسسته و بى ارتباط مى نمایند.[۳] ناپیوستگى گاه میانِ دو بخش از یک آیه، گاه میان آیات همجوار و... خودنمایى مى کند.

علم «شناسایى عواملِ ترتیب و چینش آیات و سوره ها»، تعریفى است که بقاعى از علم مناسبت ارائه کرده است.[۴] در نظر سیوطى، مقصود از علم مناسبت، یافتن معنایى است که میان بخش هاى قرآن، ارتباط برقرار مى کند.[۵] معنایى که گاه به صورت عام و خاص تحقق مى یابد، گاه پیوند عقلى، حسى و خیالى است، یا نوعى از علاقه و تلائم ذهنى، مانند سبب و مسبب، علت و معلول؛ یا حتى دو مخالف و ضدى که نوعى پیوستگى موضوعى را نشان مى دهند.[۶] موضوع علم مناسبت اجزا و عناصرى است که زمینه پیوند مطالب به ظاهر گسسته را فراهم مى آورد.[۷]

اهمیت علم مناسبت

سیوطى این علم را فنى ارزنده دانسته که به موجب آن، پیوند اجزاى سخن همانند بنایى مستحکم قوت مى یابد، هر چند مفسران به سبب دقتى که در آن هست، کمتر به آن اهتمام ورزیده اند. از فخر رازى (م، ۶۰۶ ق) نقل شده کسى که در لطایف نظم و بدایع ترتیب سوره بقره تأمّل کند، درمى یابد که قرآن همان گونه که از جهت فصاحت الفاظ و ظرافت معانى معجزه است، در نظم و ترتیب آیات نیز معجزه است.[۸] وى بر این باور است که بسیارى از لطایف قرآنى در تناسب میان آیات به ودیعت نهاده شده اند و در پرتو علم مناسبات آشکار خواهند شد.[۹]

نیشابورى که به گفته زرکشى و سیوطى نخستین کسى است که به این علم توجه کرده، غفلت عالمان بغداد را از پیوستگى و تناسب آیات، مورد طعن قرار مى داد و آنان را نکوهش مى کرد.[۱۰]

برخى معتقدند پیوستگى آیاتِ قرآنى تا آنجاست که گویى تمامى قرآن، تنها یک سخن بیش نیست.[۱۱] اعجاز بلاغى قرآن، جز از رهگذرِ درک مناسباتِ پنهانِ آیات، آشکار نخواهد شد. پیش از سیوطى، زرکشى از علم مناسبت تمجید کرده و آن را علمى شریف دانسته است که موجب تقویت عقل بوده، ارزش سخن هر گوینده اى با این علم روشن مى گردد.[۱۲]

محیی الدین بن عربى (م، ۶۳۸ ق) معتقد است که فهم کامل قرآن تنها از رهگذرِ مناسبات امکان پذیر است و کسى که از منظر این علم به آیات قرآن بنگرد به علمى بزرگ دست خواهد یافت.[۱۳]

فخر رازى، پیوستگى آیات را جلوه اى از اعجاز قرآن دانسته است.[۱۴] صبحى صالح معتقد است: علم مناسبت و کشف ارتباط آیات، در بسیارى موارد مفسر را از پرداختن به سبب نزول بى نیاز خواهد کرد.[۱۵]

دستیابى به لطایف تفسیرى و تبیینِ نادرستى برخى دیدگاه هاى خاورشناسان درباره قرآن، از دیگر کارکردهاى علم مناسبات تلقى شده است؛ خاورشناسانى که در اسلوب قرآن تحقیقاتى داشته اند و بر پراکندگى آیات تأکید دارند. برخى خاورشناسان، نیز براى توجیه گسستگى آیات، ادله اى را بیان کرده اند. توجیهاتِ خاورشناسان، در مواردى متعارض اند، چنان که برخى اظهارات آنان به انکار وحیانى بودن قرآن مى انجامد.[۱۶]

گونه‌هاى تناسب در آیات قرآن

گونه هاى تناسب و ارتباط میان آیات مى تواند از سنخِ سبب و تعلیل، تأکید، اعتراض و بدل، بیان نمونه و مصداق، تفسیر و بسط آیه پیشین، تخصیصِ عام و تقییدِ مطلق باشد؛ نیز ممکن است اصولا از این سنخ نبوده، در ظاهر ناپیوسته به نظر آید. در این صورت، باید جنبه هاى دیگر پیوستگى مانند عطف، تمثیل، تنظیر و تضاد، حسن تخلص، اقتضاب و حسن مطلع را بررسى کنیم.

سیوطى تناسب و پیوند میان بخش هاى آیات را به دو شاخه، ارتباط آشکار و غیرآشکار قسمت مى کند:

۱. پیوند آشکار:

ارتباط آشکار بدین معناست که بخشى از کلام به گونه اى به بخش دیگر متعلق باشد که پیش از انضمام بخش دوم، سخن ناتمام باشد. در چنین فرضى پیوند اجزاى سخن آشکار است؛ مانند ارتباط میان مُسْنَد و مسندٌالیه. در مواردى که جمله دوم علت و سبب، تأکید، تفسیر یا بدلِ جمله پیشین است و نیز آنجا که جمله دوم معترضه است، پیوند میان اجزاى سخن آشکار و زودیاب بوده، مفسر با داشتنِ شروطِ لازمِ تفسیر، به سهولت پیوند و ارتباط را درمى یابد.[۱۷] این نوع ارتباط و تناسب از موضوع بحث علم تناسب میان آیات خارج است.

۲. پیوند ناآشکار:

این پیوند در جایى است که جمله ها در کنار یکدیگر قرار گرفته و در ظاهر مستقل و گسسته از یکدیگر مى نمایند و پى بردن به ارتباط میانِ آن ها نیازمندِ دقت و ژرفنگرى است. این نوع ارتباط، گاه با حرف عطف و زمانى بدون آن برقرار مى شود.[۱۸]

اقسام مناسبت در قرآن

مناسبات موجود در قرآن را به طور کلى مى توان به یکى از شکل هاى زیر در نظر گرفت:

مناسبت جمله اى با جمله دیگر در یک آیه:

میان اجزاى یک آیه معمولا ارتباطى وجود دارد، مگر در مواردى معدود که به ظاهر فاقد پیوستگى و ارتباط اند؛ براى نمونه، بخش نخست آیه ۲۶ سوره رعد: «اَللّهُ یبسُطُ الرِّزقَ لِمَن یشاءُ...»، در ظاهر با آیه قبل و بخش هاى دیگر همین آیه بى ارتباط مى نماید و نیز بخش نخست آیه ۱۱۴ سوره طه: «فَتَعلَى اللّهُ المَلِک الحَقُّ...» با ادامه آیه «ولا تَعجَل بِالقُرءانِ مِن قَبلِ اَن یقضى اِلَیک وحیهُ وقُل رَبِّ زِدنى عِلما» بیگانه و بى ارتباط به نظر مى رسد.[۱۹]

مناسبت آیات یک سوره با ابتداى آن:

براى نمونه، در اواسط سوره نساء آیه «ویستَفتونَک فِى النِّساءِ قُلِ اللّهُ یفتیکم فیهِنَّ...» (سوره نساء، ۱۲۷) و در انتهاى همان سوره، آیه «یستَفتونَک قُلِ اللّهُ یفتیکم فِى الکللَةِ اِنِ امرُؤٌا هَلَک لَیسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ ...» (سوره نساء، ۱۷۶) به احکام زنان و ارث آنان اشاره دارند که ارتباط میان این دو آیه و آیات آغازین سوره (آیات ۱ ـ ۱۳) مورد توجه و بررسى است.[۲۰]

مناسبت یک آیه با آیه قبل و بعدِ خود:

پس از مناسبات جمله اى، رایج ترین بحث در این علم، مناسبات آیه اى است؛ گویى برخى آیات، عارى از ارتباط و انسجام با آیات قبلى و بعدى خود هستند[۲۱]؛ مانند آیه ۶۷ سوره مائده: «یاَیهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَیک مِن رَبِّک واِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ...».

مناسبت میان آیات غیر مجاور در یک سوره:

براى نمونه مى توان به آیات ۴۷ و ۱۲۲ سوره بقره: «یبَنِى اِسرءیلَ اذکروا نِعمَتِىَ الَّتِى اَنعَمتُ عَلَیکم» که داراى الفاظ یکسان هستند و آیات ۴۸ و ۱۲۳ بقره: «واتَّقوا یومـًا لاتَجزى نَفسٌ عَن نَفس شَیــًا» که داراى کلمات نزدیک به هم اند اشاره کرد.[۲۲]

مناسبت آغاز سوره با پایان همان سوره:

مانند تناسب آغاز و انجام سوره کهف که در هر دو آیه، سخن از وحى و پیام الهى است و سوره مؤمنون که با رستگارى مؤمنان آغاز مى شود: «قَد اَفلَحَ المُؤمِنون» و با نارستگارى کافران به پایان مى رسد: «اِنَّهُ لایفلِحُ الکفِرون». در سوره فرقان و سوره یوسف نیز، مناسبتِ آغاز و فرجام سوره نمایان است.[۲۳]

مناسبت میان مجموعه اى از سور قرآن:

برخى بر این باورند که مشابهت هاى لفظى و ظاهرى مجموعه هایى از سوره هاى قرآن، از مشابهت و تناسب محتوایى آنها حکایت مى کند.[۲۴] این گونه از تناسب میان سوره ها به دو صورت بیان شده است:

  • بر اساس حدیثى از پیامبر صلى الله علیه و آله قرآن ۴ بخش دارد:[۲۵]
  1. «سبع طِوال» یعنى سوره هاى طولانى، شامل ۷ سوره: سوره بقره، سوره آل عمران، سوره نساء، سوره مائده، سوره انعام، سوره اعراف و دو سوره انفال و سوره توبه.
  2. «مئین» و آنها سوره هایى اند که بیش از ۱۰۰ آیه دارند: سوره یونس، سوره هود، سوره یوسف، سوره نحل، سوره اسراء، سوره کهف، سوره مریم، سوره طه، سوره انبیاء، سوره مؤمنون، سوره شعراء و سوره صافات.
  3. «مثانى» یعنى سوره هایى که عدد آیات آن ها کمتر از ۱۰۰ است و نزدیک به ۲۰ سوره اند.
  4. «مُفَصّلات» و آنها سوره هاى کوچک با آیه هاى کوتاه اند که شامل سوره الرحمن تا پایان قرآن مى شوند.

برخى معتقدند، این تقسیم بر اساس پیوند معنوى میان هر یک از گروه هاى چهارگانه، انجام گرفته و این سوره ها نظم و انسجام خاصى را در ارائه موضوعات و اهداف، پى مى گیرند.[۲۶]

مناسبت و پیوستگى همه آیات در یک سوره:

در این مناسبت، هر یک از سوره هاى قرآن به مثابه مقاله اى مستقل است که از مقدمه، متن و نتیجه تشکیل شده است و موضوع و غرضى واحد را دنبال مى کند. مطالب موجود در برخى سوره ها که به ظاهر پراکنده و گسسته مى نمایند، با توجه به موضوع اصلى سوره، انسجام و ارتباط مى یابند. این گونه از مناسبت، امروزه به نظریه «وحدت موضوعى سوره هاى قرآن» شهرت یافته است.

پیوستگى میان مجموع آیات و سور قرآن:

بر اساس این نوع پیوستگى ادعا شده، حقایق قرآنى، نظام واره و در ساختار درختى و منسجمى صورت بندى شده است. این ساختار درختى بیانگر نظم و پیوستگى و تعیین جایگاه هر یک از ریشه، تنه، ساقه، شاخه و برگ بوده و جغرافیاى متفاوتى از موضوعات و مفاهیم را ترسیم مى کند.[۲۷]

پانویس

  1. مقاییس اللغه، ج ۵، ص ۴۲۳ـ۴۲۴، «نسب».
  2. لسان العرب، ج ۱۴، ص ۱۱۸ ـ ۱۱۹، «نسب».
  3. مباحث فى التفسیر الموضوعى، ص ۵۸؛ مباحث فى علوم القرآن، مناع قطان، ص ۹۷.
  4. نظم الدرر، ج ۱، ص ۵.
  5. الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۹.
  6. ر.ک: الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۹ ـ ۲۹۰.
  7. ر.ک: نظم الدرر، ج ۱، ص ۵.
  8. ر.ک: الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۷ ـ ۲۹۰.
  9. البرهان فى علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۳۲.
  10. ر.ک: الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۸ ـ ۲۸۹. البرهان فى علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۳۲.
  11. الاتقان، ج ۲، ص ۲۸۸.
  12. البرهان فى علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۳۱.
  13. رحمة من الرحمن، ج ۱، ص ۱۳ ـ ۱۴.
  14. ر.ک: التفسیر الکبیر، ج ۷، ص ۱۰۶.
  15. مباحث فى علوم القرآن، صبحى صالح، ص ۱۵۷.
  16. ر.ک: الوحدة الموضوعیة فى القرآن، ص ۱۴. اهداف و مقاصد سوره هاى قرآن، ص ۲۸.
  17. ر.ک: المناسبات بین الآیات والسور، ص ۱۷.
  18. الاتقان، ج۲، ص۲۹۰.
  19. چهره زیباى قرآن، ص ۲۹ـ۳۰.
  20. همان، ص ۳۰.
  21. چهره پیوسته قرآن، ص ۴۳ ـ ۴۴.
  22. چهره زیباى قرآن، ص ۳۰.
  23. ر.ک: الاتقان، ج۲، ص۲۹۶؛ البرهان، ج۱، ص۱۳۵؛ مباحث فى التفسیر الموضوعى، ص ۷۴ـ۷۵.
  24. همان.
  25. الکافى، ج ۲، ص ۶۰۱.
  26. ر.ک: الاساس فى التفسیر، ج۱، ص ۳۱.
  27. چهره پیوسته قرآن، ص ۳۷ ـ ۳۸.

منابع

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن (اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن