میرزا محمدرفیع طباطبایی

«میرزا محمدرفیع طباطبایی» معروف به «نظام‌العلماء» (۱۳۲۶-۱۲۵۰ ق)، متکلم، ادیب و شاعر برجسته شیعه در قرن ۱۴ هجری بود. نظام‌العلماء صاحب تألیفات سودمندی در عقاید و اخلاق و ادبیات و شعر بوده است.

نام کامل	میرزا محمدرفیع طباطبایی
زادروز	۱۲۵۰ قمری
زادگاه	تبریز
وفات	۱۳۲۶ قمری
مدفن	قم، حرم حضرت معصومه عليها السلام
آثار	انیس الادباء و سمیر السعداء، آداب الملوک، تحفة الامثال، حقیقة الامر، مجمع الفضائل، حقوق نظامیه، مفاتیح الکنوز، مصابیح،...

ولادت و خاندان

سید محمدرفیع طباطبایی فرزند میرزا علی‌اصغر مستوفی در سال ۱۲۵۰ ق. در شهر تبریز متولد شد. پدران و نیاکان او، همه از افراد نیکوکار و صاحب منصب و در دیانت، شهره آفاق بوده‌اند.

فرزندان پسری میرزا محمدرفیع عبارتند از: حاج ناصرالسلطنة که از اعیان و بزرگان آذربایجان بود. و دیگری سید المحققین، که در نجف به مقام بلند اجتهاد دست یافت. وی در جریان قیام شهید شیخ محمد خیابانی از او حمایت کرد و همگام با او، علیه استبداد و ظلم مبارزه نمود.

تحصیلات

میرزا محمد رفیع در دوران کودکی، هوش و استعداد فراونی داشت و علاقه بسیاری به فراگیری علوم دینی نشان داد و به رسم نیاکان خویش، آموختن علوم اسلامی‌‌ را آغاز نمود. او با عشق و علاقه وافر، در محضر درس استادان بزرگ حوزه علمیه تبریز، حاضر شد و از دریای علم و دانش آن‌ها خوشه‌ها چید. نتیجه زحمات این مرد بزرگ در راه تحصیل، به یادگار ماندن ده‌ها اثر ارزشمند است.

در دیدگاه عالمان

میرزا محمدرفیع در کتاب‌های رجالی و تذکره‌ها به «نظام تبریزی» و «نظام العلما» معروف است. در این قسمت به داوری برخی نویسندگان چیره‌دست در مورد ادیب فرزانه، نظام‌العلماء می‌‌پردازیم.

صاحب تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، ایشان را از ادیبان بزرگ و از خانواده‌ای محترم و صاحب عزت و شوکت معرفی می‌‌کند. محمدعلی تربیت، نویسنده کتاب دانشمندان آذربایجان وی را جزء ادیبان تبریز ذکر می‌‌کند.

میرزا محمدعلی مدرس، نظام‌العلما را با چنین عبارتی یاد می‌‌کند: «بسیار نیکو معاشرت بوده و از مطالعات علمیه نیز آنی فروگذاری نمی‌‌کرد. اوقات خود را با عزمی ‌‌فتورناپذیر مصروف مطالعه کتب متنوعه می‌‌نمود».

کتابشناس معاصر، شیخ آقا بزرگ تهرانی، نظام العلما را از بزرگان فضل و دانش و از صاحب نظران علوم نقلی و عقلی می‌‌داند. نویسنده کتاب علمای معاصرین، علی‌اکبر دهخدا، یحیی دولت‌آبادی، مؤلف کتاب مفاخر آذربایجان، استاد عمران علیزاده و مؤلفان اثر ارزشمند اثرآفرینان، هر کدام جداگانه به شرح حال او پرداخته و جهات علمی، ادبی و شعری او را یادآور شده‌اند.

شعر میرزا محمدرفیع

محمدرفیع از شاعران چیره‌دست و از فرزانگان بنامی ‌‌است که شعر و ادب را به خدمت دانش و حکمت گرفت و بر زیبایی شعر خویش افزود. شعر او غالباً در مراثی و مدایح اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله سروده شده است. وی با اصطلاحات عرفانی و فلسفی، جان تازه‌ای به شعر خویش بخشیده است. نظم او معمولاً در قالب غزل و قصیده گنجانده شده و از تکلف و سنگینی به دور است. او در شعر، به «نظام» تخلص می‌‌کند. نمونه‌ای از اشعار او چنین است:

گر یار به صد پرده ز اغیار نهان است * در دیده عشاق به صد جلوه عیان است

عاشق به یقین دم زند از جلوه دیدار * اغیار در این دعوی عاشق به گمان است

ای دوست مکن عیب من دلشده زنهار * تا عشق نداری ز تو این قصه نهان است

یک جان دگر زین تن و جان است هویدا * مقصود من آن است که او جان جهان است

گر در قفسم جای دهی رو به گلستان * تسلیم رضای تو مرا راحت جان است

از کلک «نظام» این غزل و قول عجب نیست * عالم همه بر عشق زبان است و بیان است

آثار و تألیفات

نظام العلما در راه تألیف و نشر علوم آل محمد صلی الله علیه وآله از هیچ کوششی دریغ ننموده است. وی در اثر هوش سرشار و جدیت فراوان، دست به خلق آثار زیبایی زد که هر کدام بیانگر نبوغ ذهنی و بُعد علمی‌‌ و فکری اوست. آثار قلمی‌‌ او مملوّ از اخبار نبوی صلی الله علیه وآله و احادیث امامان معصوم علیهم‌السلام و طرایف، ظرایف و حکمت است. برخی از آثار قلمی‌ ‌و فکری ایشان بدین قرار است:

۱- الادب الفارسی: در علم صرف و نحو.

۲- انیس الادباء و سمیرالسعداء: این کتاب، کشکول فارسی - عربی و شامل فواید بسیار و نکات پندآموز است. کتاب یاد شده در سال ۱۳۱۵ ق. در ایران چاپ سنگی شده است.

۳- آداب الملوک: این اثر، شرح عهدنامه امیرالمومنین علیه‌السلام به مالک اشتر است. کتاب فوق به زبان فارسی است و در سال ۱۳۲۰ ق. در تبریز به زیور چاپ آراسته گردیده است.

۴- تحفة الامثال: اثر مذکور در سال ۱۳۱۱ ق، در شهر استانبول چاپ شده و شامل سه قسمت است: آیات؛ کلمات منشوره؛ امثال منظومه.

۵- التحقیقات العلویة: این کتاب دارای مطالب سودمند بوده و در سال ۱۳۱۹ ق. چاپ شده است.

۶- تشریح التقویم.

۷- حقیقة الامر: این کتاب در مورد جبر و تفویض و امر بین الامرین نگاشته شده است. مؤلف، تألیف کتاب خود را در سال ۱۲۸۱ ق. به اتمام رسانده است.

۸- جواهر الاخبار: شرحی درباره «اربعین حدیث» بوده که چاپ شده است.

۹- مجالس النظامیه: این کتاب شامل دو باب، یک مقدمه و یک خاتمه است. باب اول در حکم عالم تکوین و باب دوم در اسرار عالم تشریع است. کتاب مزبور در سال ۱۳۱۹ ق. در تبریز چاپ سنگی گردیده است.

۱۰- مصابیح: اثری است در اثبات صانع و معاد جسمانی.

۱۱- مقالات نظامیة: نویسنده، این اثر را به زبان فارسی و در چهل مقاله و یک خاتمه به نگارش درآورده و آن را در رمضان ۱۳۱۹ ق. به اتمام رسانده است. این کتاب به اهتمام محمد بن موسی تبریزی، در سال ۱۳۱۵ ق، در تبریز چاپ شده است.

۱۲- وسیلة الزائرین: این کتاب در سال ۱۳۱۵ ق. منتشر گردیده است.

۱۳- مجمع الفضائل: مؤلف، کتاب خود را در یک مقدمه و چهارده حدیث در فضائل حضرت امیرالمومنین علی علیه‌السلام و یک خاتمه در اخبار غیبت و رجعت تنظیم نموده است. این اثر به زبان فارسی است و در سال‌های ۱۳۳۹ ق و ۱۳۲۵ ق در تبریز چاپ شده است.

۱۴- مجالس الحسینیة: این کتاب در خصوص اسرارالشهادة تألیف گردیده و در سال ۱۳۲۲ ق. در ۲۳۷ صفحه، در تبریز به چاپ رسیده است.

۱۵- رموز الشهادة و کنوز الشهادة: جلد اول این کتاب به خط مؤلف، در مدرسه آیت الله سید کاظم یزدی، در شهر مقدس نجف موجود است.

۱۶- کنوز السعادة فی رموز الشهادة: این کتاب در سال ۱۳۲۲ ق، به خط موسی بن محمد فتوح الملک، در ۳۰۸ صفحه؛ در تبریز چاپ سنگی گردیده است.

۱۷- سفرنامه رضوی: در این اثر، مؤلف سوانح و خاطرات سفر خویش به مشهد مقدس را با قلمی ‌‌شیوا و روان به رشته تحریر درآورده و در سال ۱۳۱۵ ق، در تبریز منتشر نموده است.

۱۸- سفرنامه غروی: وی در این سفرنامه جریان سفر خود به نجف اشرف را به قلم درآورده و با خط علی بن احمد، در ۹۱ صفحه در تبریز در سال ۱۳۳۱ ق به چاپ رسانده است.

۱۹- سرّ الشهادة.

۲۰- فتوحات نظامیه در غیبت امام زمان علیه‌السلام: این کتاب بسیار مفید و سودمند بوده و مزین به تقریظ عالمان بزرگ شیعه چون: میرزا محمدحسین شهرستانی، سید علی یزدی و شیخ اسماعیل بن حاج میرزا خلیل است. اثر مذکور در سال ۱۳۱۱ ق. در تبریز چاپ شده است.

۲۱- رسالة فی القضاء والقدر: این رساله در سال ۱۲۸۱ ق. تألیف یافته است.

۲۲- کافیة العروض فی علم العروض.

۲۳- لبّ الحسنات.

۲۴- لؤلؤة البحار فی منقبة الائمة الاطهار علیهم‌السلام: این اثر پرفایده در زمینه چگونگی فلسفه و شهادت حضرت ثامن الائمه علیه السلام نوشته شده است. مؤلف در جمادی الاول ۱۳۰۰ ق. تألیف آن را به اتمام رسانده است. نسخه‌ای از این رساله با شماره ۳۷۱۶ در دانشگاه تهران نگهداری می‌‌شود. اثر یاد شده ۸۰ صفحه و در تبریز چاپ شده است.

۲۵- مصابیح الانوار و مفاتیح الاسرار: مؤلف، این کتاب را در زمینه‌های اخلاق، عقاید و عجایب خلقت، تألیف نموده و در سال ۱۳۰۲ ق. نگارش آن را به پایان رسانده است. اثر مزبور در سال ۱۳۰۴ ق. در تبریز به چاپ رسیده است.

۲۶- مقامات النظامیه.

۲۷- مفاتیح الکنوز: در این کتاب به مراثی و اسرار شهادت اهل بیت علیهم‌السلام پرداخته شده و مطالب آن در پنج باب و یک خاتمه گرد آمده است. اثر فوق در سال ۱۲۹۸ ق. در تبریز منتشر گردیده است.

۲۸- حقوق دُوَل و ملل: اثر مزبور در سال ۱۳۱۲ ق. در ۱۹۸ صفحه در تبریز چاپ شده است.

۲۹- ترجمة الادب فی قواعد لغة العرب: این ترجمه در سال ۱۳۰۳ ق. در ۱۸۳ صفحه در تبریز نشر یافته است.

۳۰- دستور الحکمة:.

۳۱- تحفه خاقانیه.

۳۲- حقوق نظامیه: این اثر، شرح «رسالة الحقوق» امام سجاد علیه‌السلام است و در سال ۱۳۲۱ ق. در ۲۱۳ صفحه در تبریز چاپ شده است.

۳۳- دیوان شعر: این دیوان دربردارنده اشعار نظام العلماء در مدایح و مراثی امامان معصوم علیهم‌السلام است.

۳۳- دیوان رضوی: ایشان دیوان مذکور را در سال ۱۳۰۱ ق. در مشهد، مدون نموده و در آن به ۵۱ سالگی خود اشاره کرده است: «ز پنجاه و یک سال عمرم گذشت * ز پیری به جانم غباری نشست».

وفات

نظام العلماء، پس از سال‌ها تعلیم و تعلم در سال ۱۳۲۶ ق. در روستای «باسمنج»، دار فانی را وداع گفت. پیکر پاک این دانشور فرهیخته به شهر مقدس قم انتقال یافت و در صحن بزرگ حرم حضرت معصومه عليها السلام به خاک سپرده شد.

منابع

• ستارگان حرم، محمد الوانساز خویی، جلد ۱۸، صفحه ۱۶۳-۱۷۳.