دعای ۴۵ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش هفتم)
اللَّهُمَّ وَ مَا أَلْمَمْنَا بِهِ فِی شَهْرِنَا هَذَا مِنْ لَمَمٍ أَوْ إِثْمٍ، أَوْ وَاقَعْنَا فِیهِ مِنْ ذَنْبٍ، وَ اکتَسَبْنَا فِیهِ مِنْ خَطِیئَةٍ عَلَى تَعَمُّدٍ مِنَّا، أَوْ عَلَى نِسْیانٍ ظَلَمْنَا فِیهِ أَنْفُسَنَا، أَوِ انْتَهَکنَا بِهِ حُرْمَةً مِنْ غَیرِنَا، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اسْتُرْنَا بِسِتْرِک، وَ اعْفُ عَنَّا بِعَفْوِک، وَ لَا تَنْصِبْنَا فِیهِ لِأَعْینِ الشَّامِتِینَ، وَ لَا تَبْسُطْ عَلَینَا فِیهِ أَلْسُنَ الطَّاعِنِینَ، وَ اسْتَعْمِلْنَا بِمَا یکونُ حِطَّةً وَ کفَّارَةً لِمَا أَنْکرْتَ مِنَّا فِیهِ بِرَأْفَتِک الَّتِی لَا تَنْفَدُ، وَ فَضْلِک الَّذِی لَا ینْقُصُ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْبُرْ مُصِیبَتَنَا بِشَهْرِنَا، وَ بَارِک لَنَا فِی یوْمِ عِیدِنَا وَ فِطْرِنَا، وَ اجْعَلْهُ مِنْ خَیرِ یوْمٍ مَرَّ عَلَینَا أَجْلَبِهِ لِعَفْوٍ، وَ أَمْحَاهُ لِذَنْبٍ، وَ اغْفِرْ لَنَا مَا خَفِی مِنْ ذُنُوبِنَا وَ مَا عَلَنَ.
اللَّهُمَّ اسْلَخْنَا بِانْسِلَاخِ هَذَا الشَّهْرِ مِنْ خَطَایانَا، وَ أَخْرِجْنَا بِخُرُوجِهِ مِنْ سَیئَاتِنَا، وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَسْعَدِ أَهْلِهِ بِهِ، وَ أَجْزَلِهِمْ قِسْماً فِیهِ، وَ أَوْفَرِهِمْ حَظّاً مِنْهُ.
اللَّهُمَّ وَ مَنْ رَعَى هَذَا الشَّهْرَ حَقَّ رِعَایتِهِ، وَ حَفِظَ حُرْمَتَهُ حَقَّ حِفْظِهَا، وَ قَامَ بِحُدُودِهِ حَقَّ قِیامِهَا، وَ اتَّقَى ذُنُوبَهُ حَقَّ تُقَاتِهَا، أَوْ تَقَرَّبَ إِلَیک بِقُرْبَةٍ أَوْجَبَتْ رِضَاک لَهُ، وَ عَطَفَتْ رَحْمَتَک عَلَیهِ، فَهَبْ لَنَا مِثْلَهُ مِنْ وُجْدِک، وَ أَعْطِنَا أَضْعَافَهُ مِنْ فَضْلِک، فَإِنَّ فَضْلَک لَا یغِیضُ، وَ إِنَّ خَزَائِنَک لَا تَنْقُصُ بَلْ تَفِیضُ، وَ إِنَّ مَعَادِنَ إِحْسَانِک لَا تَفْنَى، وَ إِنَّ عَطَاءَک لَلْعَطَاءُ الْمُهَنَّا.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اکتُبْ لَنَا مِثْلَ أُجُورِ مَنْ صَامَهُ، أَوْ تَعَبَّدَ لَک فِیهِ إِلَى یوْمِ الْقِیامَةِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
خداوندا هر گناه کوچکی یا بزرگی که در این ماه به آن دست زدیم، یا معصیتی که به آن آلوده گشتیم، یا خطایی که مرتکب شدیم، از روی عمد یا فراموشی، که در آن به خود ظلم کرده، یا حرمت دیگری را بدان دریده باشیم، پس بر محمد و آلش درود فرست، و ما را از همه آنها در پرده ستّاری حضرتت بپوشان، و به عفوت از ما بگذر، و ما را در آن ماه شهره به پیش دیده شماتت کنندگان قرار مده، و زبان طعنه زنندگان را بر ما باز مکن، و ما را به کاری بدار که سبب فرونهادن گناهان و پوشاندن آن چیزی شود که در آن ماه بر ما نمی‌پسندی، به مهربانیت که پایان ندارد، و احسانت که کاستی نمی‌پذیرد.
خداوندا بر محمد و آلش درود فرست، و ضایعه دردآور از دست رفتن رمضانمان را جبران کن، و روز عیدمان و فطرمان را بر ما مبارک گردان، و آن را از بهترین روزهایی قرار ده که بر ما گذشته، که بیشترین عفو را موجب، و بیشترین معاصی را محو کننده باشد، و گناهان پنهان و آشکار ما را مورد مغفرت قرار ده.
بارالها پایان‌یافتن این ماه را پایان یافتن خطاهایمان قرار ده، و به دنبال خارج شدنش ما را از بدیهامان خارج کن، و ما را از سعادتمندترین اهل این ماه به آن، و پرنصیب‌ترین آنان در آن، و بهره‌مندترین ایشان از خودت قرار ده.
بار الها هر کس که این ماه را آن طور که بایسته است رعایت کرده، و احترامش را آنچنان که باید حفظ نموده، و حدودش را به بهترین صورت بپاداشته، و از گناهانش به نحو صحیح پرهیز کرده، یا به وسیله کار خیر به تو تقرب جسته که موجب خشنودیت از وی گشته، و رحمتت را متوجه او نموده، پس مانند آنچه به او بخشیدی از توانگری خود به ما ببخش، و چندین برابر آن را از فضل خود به ما عطا فرما، زیرا که فضلت کاستی نگیرد، و خزائنت نقصان نپذیرد بلکه افزون می‌شود، و معادن احسانت از بین نمی‌رود، و همانا عطای تو گوارا عطایی است.
بارالها بر محمد و آلش درود فرست، و همانند پاداش آنان که تا روز رستاخیز این ماه را روزه گرفته‌اند، یا به بندگی تو در آن اقدام کرده‌اند برای ما ثبت کن.
ترجمه آیتی
بار خدایا، در این ماه اگر قصد گناه کرده ایم، یا مرتکب آن شده ایم، یا به عمد خطایى از ما سر زده، یا از سر فراموشى ستمى بر خود روا داشته ایم، یا پرده ى حرمت دیگرى را دریده ایم، بار خدایا بر محمد و خاندانش درود بفرست و گناه ما در پرده ى اغماض فروپوش و ما را عفو کن و در برابر دیدگان شماتت کنندگان قرار مده و زبان طاعنان در حق ما دراز مگردان و ما را به رافت پایان نیافتنى و فضل و کرم نقصان ناپذیر خود به کارى برگمار که خطاهایى را که در این ماه مرتکب شده ایم و تو آن را نپسندیده اى، از میان ببرد یا فروپوشد.
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او. ما از سپرى شدن رمضان اندوهگینیم، تو ما را بر اندوه این فراق پاداش خیر ده و این روز عید و روز روزه گشادن را بر ما مبارک گردان. چنان کن که روز عید از شمار بهترین روزهایى باشد که بر ما گذشته و عفو تو را به سوى ما آورده و گناه ما را زدوده است. بار خدایا، گناهان آشکار و نهان ما را بیامرز.
اى خداوند، با به پایان رسیدن این ماه، ما را از لوث گناه پاک نماى و با رفتنش، از ورطه ى گناهان برهان و از نیکبختترین کسانى قرار ده که در آن به عبادت تو پرداخته اند و نصیبشان از همه بیشتر بوده و بیش از همه از آن بهره یافته اند.
بار خدایا، اگر کسى از بندگان تو، حق این ماه آن چنان که شایسته ى اوست رعایت کرده و حرمتش نگه داشته و وظایف خود و احکام آن را به جاى آورده و از گناهان پرهیز کرده و به تو تقرب جسته، آنسان که خشنودى تو نصیبش شده و رحمت تو بر او روى نهاده، اى خداوند، همانند مزدى که او را مى دهى، از خزانه ى بى نیازیت به ما نیز ارزانى دار و چند برابر آن از فضل خود عطا فرماى، که خزاین فضل تو را نقصان نیست، بلکه همواره در افزایش است، و معادن احسان تو دستخوش فنا نشود و بخشش تو چه بخششى گواراست.
بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و براى ما مزدى بنویس چونان مزد کسى که این ماه را تا روز قیامت روزه داشته و تو را عبادت کرده است.
ترجمه ارفع
بار الها هر آنچه از لغزشها در این ماه از ما سر زد و یا گناهى که در آن انجام دادیم و خطایى که از روى عمد یا فراموشى بجا آوردیم و در آن بر خویش ظلم کردیم و هر آنچه که نسبت به دیگران بى احترامى نمودیم به پوشش خودت بر ما بپوشان و بر محمد و آل او درود فرست و به عفوت بر ما ببخش و ما را در معرض دید شماتت کننده قرار مده و زبان طعنه زنها را بر ما مسلط مفرما و ما را به رافتت که قطع نمى شود و به احسانت که کم نمى گردد به کارى وادار که باعث از میان رفتن و پوشاندن چیزى شود که در آن ماه بر ما نهى نموده اى.
خداوندا بر محمد و آل او درود فرست و مصیبت رفتن ماه رمضان را برایمان جبران کن و روز عید فطر ما را مبارک گردان و آن را بهترین روزهایى برایمان قرار ده که جلب عفوت را نموده ایم و نابودکننده ترین روزها براى گناه باشد و آنچه از گناهان چه مخفى و چه آشکار سراغ دارى مورد عفوت قرار ده.
خدایا با به پایان رسیدن این ماه از خطایاى ما درگذر و با خروج آن ما را از بدیها خارج کن و به وسیله ماه مبارک رمضان ما را از سعادتمندترین و از با نصیب ترین و بهره مندترین افراد آن قرار ده.
بار الها هر که درست آداب رمضان را رعایت کند و به طور صحیح احترام آن را نگه دارد و در اجراى حدود و احکام آن کوشش نماید و از گناهان آن طور که سزاوار است پرهیز کند و یا به توسط کارى که تقرب آور است به سویت تقرب جوید تا رضایت را جلب کند و رحمتت را بر خویش معطوف دارد. پس از قدرت خود پاداشى همانند پاداش او به ما ببخش و چند برابر از آنچه به او عنایت کردى از جانب فضلت به ما عطا کن چرا که فضل تو نقصان پذیر نیست و گنجینه هاى تو کم نمى شود بلکه افزون مى گردد. و بلکه معادن احسانت فانى نگشته و به تحقیق که عطاء تو عطایى است گوارا.
الها بر محمد و آل او درود فرست و براى ما پاداشى همانند پاداش روزه دار ماه رمضان بنویس و یا عبادت آنکه تا روز قیامت بندگى تو را کرده است.
ترجمه استادولی
خدایا، و هر گناه کوچک و بزرگى که در این ماه به آن نزدیک شدیم، یا هر گناهى که به آن درافتادیم، و هر خطایى که در این ماه به عمد یا فراموشى انجام دادیم که در آن به خود ستم کردیم، یا بدان سبب حرمت کس دیگرى را دریدیم، پس بر محمد و آل او درود فرست، و (آن گناهان) ما را به پرده خود بپوشان، و به عفو خود از ما درگذر، و ما را در برابر دیده سرزنش کنندگان قرار مده، و زبان طعن زنندگان را بر ما دراز مکن، و ما را به کارى که سبب فروریختن و کفاره کارهایى مى شود که در این ماه از ما نمى پسندیدى وادار، به آن مهر و رأفتت که پایان ندارد، و فضل و بخششت که کاهش نپذیرد.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و مصیبت ما را در فقدان این ماه مان جبران نما، و روز عید و روز فطرمان را بر ما مبارک گردان، و آن را از بهترین روزهایى که بر ما گذشته قرار ده، جلب کننده ترین روز نسبت به عفو تو، و محو کننده ترین روز نسبت به گناه ما؛ و گناهان پنهان و آشکار ما را بر ما ببخش.
خدایا، با سپرى شدن این ماه جامه خطاهاى ما را از ما بکن، و با بیرون رفتنش ما را از گناهان مان بیرون آر، و ما را از خوشبخت ترین کسانى قرار ده که به سبب این ماه به سعادت رسیدند، و از پر بهره ترین و بهره مندترین کسانى قرار ده که در این ماه و از این ماه بهره بردند.
خدایا، و هر که حق این ماه را چنان که باید رعایت کرده، و حرمت آن را چنان که باید نگاه داشته، و به احکام و حدود آن چنان که باید عمل نموده، و از گناهان در آن چنان که باید پرهیز کرده، یا عملى قربت انگیز را که خشنودى تو را برایش به دنبال دارد و رحمتت را متوجه او مى سازد به قصد قربت به درگاهت انجام داده، پس مانند آن را از ثروت بى نهایت خود به ما ببخش، و چند برابر آن را فضل خویش به ما عطا کن، زیرا که چشمه فضل تو فروکش نکند، و گنجینه هاى تو کاهش نیابد بلکه پیوسته جوشان و ریزان است، و معادن احسانت فنا نپذیرد، و عطاى تو به راستى عطایى گواراست.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و مانند پاداش کسانى که در این ماه روزه گرفتند، و یا تا روز قیامت در این ماه تو را بندگى مى کنند براى ما بنویس.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا (کرم کن و) آنچه در این ماه عزیز از ما لغزشى سر زد یا در گناهى واقع شدیم و عمل خطا و ناشایسته اى با قصد عمد یا نسیان و فراموشى انجام دادیم که در آن ظلم و ستم بر غیر و هتک احترام دیگران بود پس تو اى خدا بر محمد و آل پاکش درود فرست و جمیع آن لغزش و گناهان را در پرده (رحمتت) مستور ساز و به عفو و کرمت از ما درگذر و ما را در معرض نظر شماتت کنندگان در میاور (و در پیش چشم معرضین و شامتین وامدار) و زبان طعن طاعنان را بر ما باز مگردان و ما را به کار خیرى بدار که در آن کار محو گناهان ما باشد و کفاره آنچه تو را ناپسند و منکر بود گردد به حق رافت و فضل و رحمتت که نفاذ نپذیرد و نقصان نیابد (چون فضل و رحمتت را حد و انتهائى نباشد.)
پروردگارا بر محمد و آل پاکش درود فرست و مصیبت ما را به فراق این ماه رمضان مبارک در روز عید فطر جبران و تدارک فرما و روز عید ما را مبارک گردان و بهترین ایام روزگارى که بر ما گذشته است از حیث جلب عفو و رحمت و محو گناه مقرر فرما و از جمیع گناهان پنهان و آشکار ما (به لطف و کرم) درگذر
و با زوال یافتن این ماه رمضان خطاهاى ما را هم از کتاب ما خارج ساز (و قلم عفو به خطا و گناهانمان درکش) و ما را از سعادتمندترین اهل این ماه و بزرگترین قسمت برهاى آن مقرر فرما و وافرتر حظ و بهره را در این ماه نصیب ما گردان (یعنى از همه مطیعان و روزه داران که به سعادت و بهره وافر از ثواب در این ماه مى رسند ما را سعادت کاملتر و ثواب و بهره بیشتر نصیب فرما.)
پروردگار او هر کس حق رعایت این ماه را به جاى آورد و احترام این ماه را چنانکه سزاوار است نگاه داشت و به حدود وظایف و آدابش چنانکه باید و شاید قیام کرد و از گناهان در این ماه به حقیقت معنى تقوى پرهیزکارى و تقوى گزید یا آنکه به درگاه حضرتت تقرب یافت تقربى که موجب رضا و خشنودیت از او گردید و رحمت (خاص) تو بر او توجه کرد (یا عطوفت و رافتت شامل او شد) پس اى خدا سهم و بهره ما را همانند آن کس از دارائى بى حد و نهایت خویش عطا فرما و چندین برابر هم نیز از فضل و کرمت افزون بخش زیرا فضل و رحمتت از بخشش کم نگردد و گنجینه هاى کرمت از عطا نقصان نپذیرد
(گنج تو به جود کم نیاید * از گنج کس این کرم نیاید)
بلکه همیشه (از ازل تا ابد) بر خلق افاضه مى کند و معدنهاى احسان تو فناپذیر نباشد و همانا عطاهاى تو خوشتر و گواراترین عطاست (بلکه هر معطى و هر عطا از منبع جود و عطاى تو از دریاى کرم و رحمت بى منتهاى تو وجود یافته و بى عطایت هیچ معطى و عطائى در عالم هستى نیست)
پروردگارا بر محمد و آل پاکش درود فرست و همانند آنانکه در این ماه روزه گرفتند یا تو را به اخلاص عبادت کردند تا روز قیامت مانند همه آنان به ما اهل بیت (ع) یا (به ما امت پیغمبر- ص-) اجر و ثواب عطا فرما.
ترجمه سجادی
خداوندا و گناه کوچک یا بزرگى که در این ماه به آن نزدیک شدیم یا گناهى که در آن انجام دادیم و خطایى که ما در آن (ماه) از روى عمد زیر بارش رفتیم، یا فراموشى اى که در آن به خود ستم کردیم یا با آن حرمت دیگرى را پرده درى نمودیم؛ پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و ما را به پرده خود بپوشان و به عفو خود از ما درگذر و ما را در آن، پیش چشمان شماتت کنندگان قرار نده و زبان طعنه زنندگان را در آن (ماه) بر ما نگشا و به مهربانى ات که نابود نمى شود و به فضلت که کم نمى گردد، ما را در این (ماه) به کارى که سبب فروریختن و کفّاره کارهایى مى شود که بر ما نمى پسندى، بگمار.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست. مصیبت ما را در (رفتن) ماه مان جبران کن. و براى ما روز عید و فطرمان را مبارک گردان. و آن را از بهترین روزهایى که بر ما گذشته است قرار ده که جلب کننده ترین روز، براى عفو و محوکننده ترین آن، براى گناه باشد. و گناهان پنهان و آشکار ما را بیامرز.
خداوندا با گذشتن این ماه، ما را از خطاها درآور. و با بیرون رفتنش، ما را از بدى هایمان بیرون بر. و به وسیله آن، ما را از سعادتمندترین اهل آن و از پرنصیب ترین آنان در آن ماه و از بهره مندترین ایشان از آن قرار ده.
خداوندا و هر کس رعایت کرده این ماه را، به طورى که حقّ رعایتش است، و حرمتش را آن طورى که حقّ بوده نگه داشته، و حدودش را آن طورى که حقّش بوده به پا داشته و از گناهان خویش به طورى که حقِّ پرهیز کردن بوده پرهیز نموده، یا به وسیله عمل تقرب آورى به سوى تو تقرب جسته، که خوشنودى تو را براى او لازم گردانده و رحمتت را به او برگردانده؛ پس از (توانگرى) نزد خودت، مانند آن را به ما ببخش و از فضلت، چندین برابر آن را به ما عطا فرما. به درستى که فضل تو کاستى پذیر نیست و همانا گنجینه هاى تو کم نمى شود، بلکه فزونى مى یابد و به درستى که معادن احسانت فنا نمى شود و به درستى که عطاى تو، عطایى گواراست.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و براى ما مانند پاداش کسانى که روزه گرفته اند یا در این ماه تا روز قیامت تو را عبادت مى کنند، بنویس.
ترجمه شعرانی
خداوندا اگر در این ماه اتفاقا نافرمانى کرده گناهى مرتکب شده یا خطائى نمودیم به عمد یا به فراموشى و بر خویش ستم کردیم یا حرمت دیگرى را نگاه نداشتیم پس درود بر محمد و آل او فرست و ما را به پرده ى عفو بپوش و به رحمت خود از ما درگذر و ما را در پیش چشم آنها که از بدبختى ما شاد مى گردند رسوا مساز و زبان طعنه زنان را بر ما دراز مکن و به مهر بى پایان و فضل کاهش ناپذیر خود ما را به کارى وادار که گناه ما بریزد و هر چه را از ما نمى پسندى فرو پوشد.
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و مصیبت ما را در فراق این ماه تدارک کن و عید فطر را بر ما فرخنده ساز و آن را بهترین روز گردان که بر ما گذرد بیشتر از هر وقت عفو تو را سوى ما کشاند و گناه ما را ببرد، گناهان پنهان و آشکار ما را بیامرز.
خدایا چون این ماه بسلخ رسد گناهان ما را نیز از ما سلخ کن و به رفتن این ماه بدیهاى ما را نیز ببر و ما را در این ماه نیکبخت ترین و با نصیب ترین و بهره مندترین مردم گردان.
خدایا هر کس حق این ماه را چنانکه باید رعایت کرد و حرمت آن را چنانکه شاید نگاهداشت به وظائف آن نیک بایستاد و از گناهان به راستى پرهیز کرد و سوى تو به طاعتى تقرب جست که موجب خشنودى تو گشت و بخشایش تو را سوى خود کشید. پس ما را به قدرت خود مانند آن ده و به فضل خود چندین برابر عطا کن که سرچشمه ى فضل تو هرگز خشک نشود و گنج کرم تو کاهش نیابد بلکه پیوسته ریزان باشد و کان احسان تو به پایان نرسد و عطاى تو گوارنده باشد.
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و هر کس تا روز قیامت این ماه را روزه دارد و تو را عبادت کند براى ما به اندازه ى ثواب او مقرر دار و بنویس.
ترجمه فولادوند
بار الها! هر گناه خرد یا بزرگى که در این ماه چه در سر پرورده یا مرتکب آن شده باشیم یا هر گونه خطا از سر عمد یا فراموشى یا پرده درى بر دیگرى را با درود بر محمد و خاندانش، در پرده چشم پوشى خود در پوش و از ما در گذر و ما را در آن ماه انگشت نماى نکوهشگران مساز و زبان طعنه زنان را به طرف ما دراز مفرماى و ما را به رافت پایان نیافتنى و فضل و کرم کاستى ناپذیر خود به امرى بر گمار که خطاهایى را که در طى این ماه انجام داده ایم و تو آن را بر ما نپسندیده اى از ما فرو ریزد.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و سوگ سپرى شدن این ماه را به حلول عید و فطر ما جبران فرما و آن را بهترین روزى که بر ما مى گذرد قرار ده که عفو تو را به جانب ما آورد و گناه را از ما بزداید، و گناهان نهان و آشکاراى ما را بیامرز!
بار خدایا! با سپرى شدن این ماه، ما را از گناهانمان بیرون آور و ما را از خوشبخت ترین اهل آن به وسیله ى این ماه قرار ده و از زمره ى با بهره ترین ایشان در این ماه معین فرماى.
بار الها! هر کس که این ماه را آنگونه که در خور رعایتش مى باشد رعایت کرده و حرمتش را چنانکه شاید مرعى داشته و به حدود آن چنانکه شایسته ى قیام بدان بوده مبادرت ورزیده و از گناهان خود، چنانکه حق پرهیزگارى است پرهیز کرده و به وسیله ى آنچه مایه ى نزدیکى به سوى توست تقرب جسته باشد به گونه اى که تو را از خویشتن خشنود گردانیده و رحمت تو را به سوى خود جلب کرده باشد، پس مانند آنچه به او بخشیده اى از توانگرى خویش به ما ببخشاى و چندین برابر آن از فضل خود به ما عطا کن، چرا که فزون بخشى تو کاهش نمى پذیرد و گنجینه هاى تو نقصان نمى یابد، بلکه افزون مى شود و کانهاى دهش تو را راه نابودى در پیش نیست و عطاى تو در حقیقت عطایى گواراست!
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان محمد، و همسنگ ثوابهاى آن کس را براى ما بنویس که تا روز قیامت روزه داشته و به نیایش تو پرداخته باشد.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا گناه کوچک یا گناه بزرگى که در این ماه به آن نزدیک شدیم، یا گناهى که در آن بجا آوردیم، و گناه بزرگى که زیر بار آن رفتیم از روى عمد و قصد از ما، یا فراموشى (که منشاء آن تقصیر و بى باکى است مانند کسى که به کارى مشغول شود تا اینکه نماز را فراموش نماید که او معذور نیست به خلاف روزه دارى که از روى فراموشى بخورد یا بیاشامد) که در آن به خود ستم کرده، یا به آن احترام دیگرى را هتک و پرده درى نموده باشیم، پس بر محمد و آل او درود فرست، و ما را به پرده ى (آمرزش) خود (از کیفر و رسوائى آن) بپوشان، و به گذشت خود از ما درگذر، و ما را در آن گناه در جلو چشم شماتت کنندگان (آنانکه به مصیبت و اندوه دیگرى شاد شوند) قرار مده، و زبان طعنه زنندگان (نکوهش کنندگان) را بر ما مگشا، و ما را به مهربانیت که بریده نمى شود (همیشگى است) و به احسان و نیکیت که کم نمى گردد به چیزى (عبادت و انجام کار نیکى) بگمار که سبب فرونهادن (از میان بردن) و پوشاندن (آمرزیدن) چیزى (گناهى) شود که در آن ماه بر ما نهى نموده اى
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مصیبت و اندوهمان را به رفتن ماه ما (خیر و نیکى) عوض ده، و براى ما در روز عید و روز روزه گشودنمان مبارک و نیکو گردان، و آن را از بهترین روزهائى که بر ما گذشته است قرار ده که جالبترین و به دست آورنده ترین روزها براى عفو و گذشت، و نابودکننده ترین روزها براى گناه باشد، و براى ما آنچه از گناهانمان که پنهان و آنچه که آشکار است را بیامرز
بار خدایا با گذشتن این ماه از گناهان ما بگذر، و با بیرون رفتن آن ما را از بدیهامان بیرون بر (خطاها و گناهان ما را بیامرز) و به وسیله ى آن ما را از نیکبختترین اهل آن ماه (کسانى که در آن به عبادت و بندگى اشتغال داشتند) و از با نصیبترین ایشان در آن و از بهره مندترین آنان از آن قرار ده
بار خدایا کسى که این ماه را به طورى که سزاوار رعایت است رعایت کرده (آنچه به او واجب بوده بجا آورده) و احترامش را به طورى که شایسته ى حفظ و نگهدارى است حفظ نموده (آنچه از او نهى شده مرتکب نگشته) و به احکامش به طورى که سزاوار کوشش در آنها است کوشش و ایستادگى داشته، و از گناهان خویش به طورى که شایسته ى پرهیزکارى است پرهیز نموده، یا به وسیله ى عملى که تقرب آور است به سوى تو تقرب جسته (مقام و منزلتى خواسته) که رضاء و خشنودى تو را براى او لازم گردانیده، و رحمت و مهربانیت بر او متوجه نموده، پس از توانگرى خود مانند (پاداش) او به ما ببخش، و از فضل و احسانت چندین برابر آن را به ما عطا فرما، زیرا فضل تو نقصان پذیر نیست، و گنجینه هاى تو کم نمى شود بلکه افزون مى گردد، و کانهاى احسان و نیکیت نابود نمى شود، و عطاء و بخشش تو بخشش گوارائى است (مشقت و رنجى در آن نیست)
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و براى ما مانند پاداشهاى کسى را بنویس (واجب و لازم گردان) که تا روز قیامت در آن ماه روزه گرفته، یا در عبادت براى تو کوشش داشته است (در این جمله ى از دعاء آگاه ساختن به سعه و گشایش فضل و احسان خداى تعالى است، زیرا اگر روا نبود که خداوند سبحان مانند پاداش کسى را که عمل کرده به کسى که عمل نکرده ببخشد دعاء و درخواست آن درست نبود).شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
"بارالها هر گناه کوچک یا بزرگى را که در این ماه مرتکب شدیم، یا هر نافرمانى اى که دچارش شدیم، و هر خطایى که مرتکب آن گشتیم، چه از روى عمد بوده چه از روى فراموشى، چه ستم بر خود بوده، و چه هتک حرمت دیگرى، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و پرده پوشى خود را بر ما بگستر، و به عفوت از ما درگذر، و ما را در آن ماه پیش چشم شماتت کنندگان شهره مساز، و زبان طعنه زنندگان را بر ما مگشاى، و ما را به مهربانى بى پایان و فضل کاستى ناپذیرت به کارى گمار که سبب فرود نهادن گناهان و کفّاره آن چیزى که در این ماه بر ما نمى پسندى باشد.
بارالها بر محمّد و آل محمّد درود فرست و ضایعه از دست رفتن ماهمان را جبران کن، و روز عید را بر ما مبارک گردان و آن را از بهترین روزهایى قرار ده که بر ما گذشته است که بیشترین عفو را موجب، و بیشترین گناه را محو کننده باشد، و گناهان پنهان و آشکار ما را بیامرزد.
بارالها با پایان یافتن این ماه خطاهایمان را پایان بخش، و همراه خارج شدنش ما را از بدیها خارج ساز، و ما را از خوشبخت ترین اهل این ماه، و پرنصیب ترین در آن، و از بهره مندترین ایشان قرار ده.
بارالها هر کس این ماه را آن طور که شایسته است مراعات کند، و حرمتش را آن طور که باید نگهدارد، و حدودش را به نحو احسن به پا دارد، و از گناهان خود در آن، آن طور که باید بپرهیزد، یا بوسیله کار نیکى به تو نزدیکى جسته که موجب خوشنودیت از وى گشته، و رحمتت را متوجه او نموده، پس مانند آنچه از توانگریت به او بخشیدى به ما بخش، و چندین برابر آن را از فضل خود به ما عطا کن، زیرا که از فضل تو کاستى نمى گیرد، و خزانه هایت نقصان نمى پذیرد بلکه افزون مى شود، و انبارهاى احسانت تمامى ندارد، و همانا که بخشش تو گوارا بخششى است".
شه من به درد عشقت بنواز جان ما را *** که دلم ز دردیابد همه راحت و دوا را
چو جمال خود نمائى نظرم به خویش نبود *** چو مه تمام بینم چه نظر کنم سها را
به کمال عشقبازان نرسند خود پرستان *** به حریم پادشاهى چه محل بود گدا را
ز خودى برآى آنگه آرِنى بگوى اى دل *** که تو تا توئى نبینى سُبُحات کبریا را
اگر اى کلیم دارى هبرى ز ذوق نازش *** ز کلام لَنْ تَرانى تو نظاره کن لقا را
ظلمات هستى خود تو به صدق در سفر کن *** چو خِضر اگر بجوئى سرِ چشمه بقا را
چو به دوست انس یابى دل خود ز اِنس برکن *** مشناس هیچ کس را چو شناختى خدا را
به حسین خسته هر دم چو مسیح جان ببخشد *** سحرى ز کوى جانان چو گذر برد صبا را
بارالها بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و مانند مزد کسانى که تا روز رستاخیز در این ماه روزه گرفته اند یا عبادت کرده اند بر ایمان بنویس.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم و ما الممنا به فى شهرنا هذا من لمم او اثم».
الممنا، اى: فعلنا من اللمم. و المم: ما دون الفاحشه من صغار الذنوب، و الاثم: الکبار منها.
یعنى: بار خدایا، آنچه به فعل آوردیم و قصد کردیم به آن در این ماه از گناهان صغیره یا مطلق گناه.
«او واقعنا فیه من ذنب و اکتسبنا فیه من خطیئه، على تعمد منا او على نسیان، ظلمنا فیه انفسنا، او انتهکنا به حرمه من غیرنا، فصل على محمد و آله ».
یا واقع گردانیدیم در او از گناهى و حاصل کردیم به سعى خود در این ماه از گناهى، از روى عمد از ما یا از روى فراموشى، که بیداد کردیم در او بر نفسهاى خود، یا بدریدیم به آن پرده ى حرمتى را از غیر خود، پس رحمت کن بر محمد و آل او.
«و استرنا بسترک. و اعف عنا بعفوک».
و بپوشان ما را -یعنى گناهان ما را- به پرده ى رحمت خود. و درگذر از بدیهاى ما به عفو و درگذشتن خود.
«و لا تنصبنا فیه لاعین الشامتین. و لا تبسط علینا فیه السن الطاغین».
الشامت هو الذى یفرح ببلیه تنزل بمن یعادیه.
(یعنى:) و برپاى مدار ما را در این ماه از براى چشم آنانکه شماتت کنندگانند بر ما. و مگستران بر ما در این ماه زبان طغیان کنندگان را. یعنى چنان مکن که زبان طعن بر ما بگشایند.
«و استعملنا بما یکون حطه و کفاره لما انکرت منا فیه برافتک التى لا تنفد، و فضلک الذى لا ینقص».
و به کار دار ما را به آنچه سبب افتادن و پوشاندن شود مر آن چیزى را که انکار کرده اى از ما در این ماه، به مهربانى خود که به پایان نرسد و نیست نشود، و به فضل خود که کم نگردد.
«اللهم صل على محمد و آله. و اجبر مصیبتنا بشهرنا. و بارک لنا فى یوم عیدنا و فطرنا».
بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و نیکو گردان اندوه و مکروه ما را به ماه ما. و برکت ده از براى ما در روز عید ما و روزه گشودن ماه.
«و اجعله من خیر یوم مر علینا، اجلبه لعفو و امحاه لذنب».
و بگردان او را از بهترین روزى که مرور کرده بر ما، کشنده ترین روزى مر عفو تو را و محو کننده ترین روزى مر گناه را.
«و اغفر لنا ما خفى من ذنوبنا و ما علن».
و بیامرز ما را آنچه پوشیده است از گناهان ما و آنچه آشکار است.
«اللهم اسلخنا بانسلاخ هذا الشهر من خطایانا. و اخرجنا بخروجه من سیئاتنا».
«اسلخنا» بفتح اللام، کما فى الاصل. لان کل فعل یجىء على فعل و عینه او لامه حرف من حروف الحلق، فهو یفعل بفتح العین، کذهب یذهب و جمع یجمع و شغل یشغل. و فى روایه ابن ادریس بضم اللام.
یعنى: بار خدایا، برکن ما را به گذشتن این ماه از گناهان ما. و بیرون کن ما را از بدیها به بیرون شدن آن.
«و اجعلنا من اسعد اهله به، و اجزلهم قسما فیه، و او فرهم حظا منه».
و بگردان ما را از نیکبخت ترین اهل این ماه به سبب او، و بزرگترین ایشان از روى قسمت ثواب در این ماه، و وافرترین ایشان از روى نصیب و بهره یافتن از او.
«اللهم و من رعى هذا الشهر حق رعایته».
العائد فى «رعایته» یعود الى الشهر على ما فى اصل الکتاب، و الى الحق المضاف الى «هذا الشهر» على روایه ابن ادریس.
یعنى: بار خدایا، هر کس که رعایت کرد حق این ماه را، چنانچه حق رعایت کردن اوست.
«و حفظ حرمته حق حفظها».
و نگاه داشت حرمت تو را حق نگاه داشتن آن حرمت.
«و قام بحدوده حق قیامها».
و قیام نمود به حدود آن -یعنى فرایض و نوافل آن را- چنانچه حق قیام به آن حدود است.
«و اتقى ذنوبه حق تقاتها».
و پرهیز کرد گناهان او را چنانچه حق پرهیزکردن است.
«او تقرب الیک بقربه او جبت رضاک له و عطفت رحمتک علیه».
«او جبت» بتاء التانیث الساکنه -على ما فى الاصل- و بتاء الخطاب المتحرکه على روایه ابن ادریس.
(یعنى:) یا نزدیکى جست به سوى تو به نزدیکى که واجب ساخت آن نزدیکى رضاى تو را از او- یا: به نزدیکى که واجب ساختى تو رضاى خود را از او -و مهربان کرد- یا: میل داد رحمت تو را بر او.
«فهب لنا مثله من وجدک».
پس ببخش ما را مانند آن از توانگرى خود.
«و اعطنا اضعافه من فضلک. فان فضلک لا یغیض».
غاض الماء: قل و نضب. و بابه باع.
(یعنى:) و اعطا کن ما را چند برابر از فضل خود. زیرا که فضل تو نکاهد.
«و ان خزائنک لا تنقص بل تفیض».
و به درستى که خزانه هاى رحمت تو کم نشود بلکه فرو مى ریزد رحمت را.
«و ان معادن احسانک لا تفنى. و ان عطاءک للعطاء المهنا».
کل امر یاتیک من غیر تعب فهو هنىء و لک المهنا.
یعنى: به درستى که کانهاى نیکوییهاى تو آخر نمى شود. و به درستى که بخشش تو بخششى است آسان که در او هیچ تعبى و رنجى نیست.
«اللهم صل على محمد و آله. و اکتب لنا مثل اجور من صامه او تعبد لک فیه الى یوم القیامه».
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و بنویس در صحایف اعمال ما از براى ما مانند اجرهاى آن کس که روزه داشت این ماه را یا پرستش نمود در او تا روز قیامت.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
لمم: گناهان صغیره.
اثم: گناهان کبیره را گویند،
المام: به معنى مباشرت و جاى آوردن.
انتهاک: پرده درى و بى احترامى نمودن.
یعنى: خداوندا آنچه جاى آوردیم ما به او در این ماه از گناه کوچک و بزرگ، یا واقع شده ایم در آن ماه از گناهى یا کسب نموده ایم در آن از خطایا بر سبیل عمد از ما یا بر سبیل فراموشى، ستم نموده ایم در آن بر نفسهاى خود، یا دریده ایم به آن حرمتى از غیر خود پس رحمت فرست بر پیغمبر و آل او و بپوشان ما را به پرده ى خود و عفو نما ما را به در گذشتن خود، بر پا مکن ما را پیش چشم شماتت کنندگان، و مگشا بر ما در آن زبانهاى بدکاران را، و کارفرماى ما را به آنچه مى باشد سبب فرو نهادن و پوشاندن مر آن چیزى را که ناخوش داشته ى از ما در آن به مهربانى تو که فانى نمى شود، و فضل تو آن فضلى که کم نمى شود.
خداوندا رحمت فرست بر محمد و آل او و تدارک نما مصیبت ما را به ماه ما و مبارکى ده ما را در روز عید ما و روز فطر ما، و بگردان او را از بهترین روزى که گذشته است بر ما، کشنده ترین روزى مر عفو را، و محوکننده ترین روزى مر گناه را و بیامرز از براى ما آنچه پنهان است از گناهان ما و آنچه آشکار است.
خداوندا بیرون آر ما را به بیرون آمدن این ماه از گناهان ما، و بیرون آور ما را به درآوردن آن از بدیهاى ما، و بگردان ما را از خوشبخت ترین اهل این ماه به آن، و بیشترین ایشان از حیث بهره در آن، و تمامترین آنها از روى نصیب از آن.
اللغه:
وجد: به معنى غنا و توانگرى.
یعنى: خداوندا هر که رعایت کرد حق این ماه را حق رعایت او، و نگهداشت حرمت او را حق حرمت او، و ایستاد به اجراى حدود آن حق ایستادن. و پرهیز کرد از معاصى این ماه حق پرهیزگارى آن، یا نزدیکى نمود به سوى تو نزدیکى که واجب نموده است خورسندى تو را براى او، و مهربانى کرده رحمت تو بر آن پس ببخش ما را مانند آن از توانگرى خود، و عطاى نما ما را اضعاف آن از فضل خود پس به درستى که فضل تو نقصان نمى شود و به درستى که خزانهاى تو کم نمى شود بلکه زیاد مى شود، و معدنهاى احسان توفانى نمى گردد به درستى که عطاى تو عطائى است گوارا.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
(بار خداوندا هرگونه لغزشى که در این ماه از ما سر زند: اعم از کوچک و بزرگ، یا گناهى که در آن واقع شویم و یا خطائى که از روى عمد مرتکب گردیم، و یا (کار ناشایستى که) از روى فراموشى به آن دست زنیم- که در حقیقت به خود ظلم کرده ایم- و یا حرمت دیگرى که هتک نموده ایم (بر ما ببخشاى و آن را مستوردار) (اللهم و ما الممنا به فى شهرنا هذا من لمم او اثم، او واقعنا فیه من ذنب و اکتسبنا فیه من خطیئه على تعمد منا، او على نسیان ظلمنا فیه انفسنا، او انتهکنا به حرمه من غیرنا).
آرى اى خداوند! هر گونه گناهى را که مرتکب شده ایم از تو مى خواهیم که (بر محمد و آلش درود فرست، ما را با ستر و پوشش خود مستوردار، با عفو و کرمت ما را ببخش، ما را در آن ماه نصب العین شماتت کنندگان قرار مده و زبان طاغین و طعنه زنان را بر ما مگشا) (فصل على محمد و آله، و استرنا بسترک، و اعف عنا بعفوک و لا تنصبنا فیه لاعین الشامتین، و لا تبسط علینا فیه السن الطاغین).
(و ما را از روى رافت و لطفت که پایان ناگرفتنى است و فضلت که کاهش نایافتنى است به کارهائى وادار که موجب ریزش گناهان و کفاره ى اعمالى گردد که در این ماه از ما ناپسند شمرده اى) (و استعملنا بما یکون حطه و کفاره لما انکرت منا فیه، برافتک التى لا تنفد، و فضلک الذى لا ینقص).
(بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مصیبت ما را در فراق این ماه جبران فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و اجبر مصیبتنا بشهرنا).
(روز عید ما یعنى روز فطر ما را بر ما مبارک گردان) (و بارک لنا فى یوم عیدنا و فطرنا).
(آن را از بهترین روزهائى که بر ما گذشته است قرار ده) (و اجعله من خیر یوم مر علینا).
(آن را جالبترین روزها براى عفو و محوکننده ترین ایام براى گناه مقرر فرما) (اجلبه لعفو، و امحاه لذنب).
(و گناهان آشکار و پنهان ما را بیامرز) (و اغفر لنا ما خفى من ذنوبنا و ما علن).
(بار خداوندا با بیرون رفتن این ماه ما را نیز از خطاها و گناهانمان بیرون آر) (اللهم اسلخنا بانسلاخ هذا الشهر من خطایانا).
(و با خارج شدن آن ما را نیز از سیئاتمان خارج گردان) (و اخرجنا بخروجه من سیئاتنا).
(ما را از خوشبخت ترین اهل این ماه به وسیله ى آن قرار ده) (و اجعلنا من اسعد اهله به).
(و از پر نصیب ترین سهام و بهره مندترین آنها در این ماه گردان) (و اجزلهم قسما فیه، و اوفرهم حظا منه).
(بار پروردگارا کسى که رعایت کامل حق این ماه را کرده، احترامش را آن چنان که باید نگاهداشته، قیام به پایدارى حدود آن چنانکه سزاوار است نموده، نسبت به گناهان در آن حق پرهیزکارى را ادا کرده و یا به وسیله ى قربتى به سوى تو تقرب جسته که موجب رضایت خاطرت فراهم شده و رحمتت را به خود معطوف ساخته (پاداشت را به او عنایت فرما و به همان اندازه به ما هم ببخش) (اللهم و من رعى هذا الشهر حق رعایته، و حفظ حرمته حق حفظها، و قام بحدوده حق قیامها، و اتقى ذنوبه حق تقاتها، او تقرب الیک بقربه اوجبت رضاک له، و عطفت رحمتک علیه).
آرى (درست همانند پاداشى که به چنین شخصى مرحمت مى فرمائى از دارائى و توانگرى خود به ما هم عنایت، بلکه چند برابر آن را از فضل خود به ما عطا کن) (فهب لنا مثله من وجدک و اعطنا اضعافه من فضلک).
(و این به خاطر آن است که فضل تو هیچگاه کاستى نمى پذیرد) (فان فضلک لا یغیض).
(و در خزائن تو نقصان راه پیدا نمى کند بلکه همواره به افزونى مى گراید) (و ان خزائنک لا تنقص بل تفیض).
(و معادن احسان تو هرگز فانى نمى شود) (و ان معادن احسانک لا تفنى).
(و عطا و بخشش تو عطائى است هنیئى و گوارا) (و ان عطاءک للعطاء المهنا).
(بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و براى ما اجر و پاداشى همانند اجر و پاداش کسى که این ماه را روزه داشته یا تا روز قیامت در آن به عبادت تو پرداخته ثبت فرما) (اللهم صل على محمد و آله، و اکتب لنا مثل اجور من صامه او تعبد لک فیه الى یوم القیامه).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۶، ص:۱۸۷-۱۷۵
«اللّهمّ و ما ألممنا به فی شهرنا هذا من لمم أو إثم، أو واقعنا فیه من ذنب، أو اکتسبنا فیه من خطیئة على تعمّد منّا، أو على نسیان ظلمنا فیه أنفسنا، أو انتهکنابه حرمة من غیرنا، فصلّ على محمّد و آله، و استرنا بسترک، و اعف عنّا بعفوک، و لا تنصبنا فیه لأعین الشّامتین، و لا تبسط علینا ألسن الطّاعنین، و استعملنا بما یکون حطّة و کفّارة لما أنکرت منّا فیه برأفتک الّتی لا تنفد، و فضلک الّذی لا ینقص».
الم بالمکان الماما: نزل به و لم یطل فیه لبثه، و الم بالامر لم یتعمق فیه و الم بالطعام لم یسرف فى اکله. و اللمم بفتحتین: قیل: مقاربه الذنب، و قیل: فعل الصغیره تم لا یعاوده کالنظره و القبله.
و فى الکشاف فى قوله تعالى: «الذین یجتنبون کبائر الاثم و الفواحش الا اللمم ان ربک واسع المغفره» اللمم: ما قل و صغر، و منه: اللمم: المس من الجنون و اللوثه منه، و الم بالمکان اذا قل فیه لبثه، و الم بالطعام: قل منه اکله، و المراد الصغائر من الذنوب.
و قال الراغب: اللمم: مقاربه المعصیه و یعبر به عن الصغیره، و یقال: یفعل کذلک لمما اى: حینا بعد حین، و قوله تعالى: «الا اللمم» من قولک: الممت بکذا اى: نزلت به و قاربته من غیر مواقعه، و یقال: زیارته لمام اى: قلیله.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: المم الرجل یلم بالذنب فیستغفر الله منه.
و عنه علیه السلام: «هو الذنب یلم به الرجل فیمکث ما شاء الله ثم یلم به بعد.
و عنه علیه السلام: ما من مومن الا و له ذنب یهجره زمانا ثم یلم به و ذلک قول الله عز و جل: «الا اللمم».
و عن احدهما علیهماالسلام: هو الهنه بعد الهنه اى: الذنب بعد الذنب یلم به العبد.
و الاثم قیل: هو الکبیره، و قیل: هو جنس یشتمل على کبائر الذنوب و صغائرها، و قیل: هو اسم للافعال المبطئه عن الثواب، و قوله عز و جل: «و فیهما اثم کبیر» اى فى تناولهما ابطاء عن الخیرات.
و واقعت الامر: خالطته، و منه: الوقاع للجماع.
و قال صاحب المجمل: واقع الامور مواقعه و وقاعا: داناها.
و الذنب: یستعمل فى کل فعل تستوخم عقباه، و الاصل فیه الاخذ بذنب الشىء، یقال: ذنبته ذنبا اذا اخذت بذنبه فسمى بذلک اعتبارا بما یحصل من عاقبته.
و الخطیئه: السیئه، و قد یفرق بینهما بان الخطیئه: ما لا تکون عن قصد و تعمد لانها من الخطا، و السیئه: ما یکون مقصودا الیه فى نفسه.
و قیل: الخطیئه، الکبیره من خطا اذا قصد الذنب لامن اخطا اذا قصد شیئا و اتفق منه غیره.
و قوله: «على تعمد» متعلق بجمیع الافعال المذکوره قبله على طریق التنازع او بمحذوف وقع حالا من ضمیر المتکلم مع غیره اى: کائنین على تعمد، و تعمدت الشىء تعمدا: قصدت الیه بالنیه و هو خلاف السهو و النسیان، و عرف النسیان بالغفله عن معلوم یقظه.
فان قلت: ما وقع عن نسیان متجاوز عنه لقوله علیه السلام: «رفع عن امتى الخطا و النسیان و ما استکرهوا علیه» فما معنى سوال العفو عنه؟
قلت: النسیان قد یکون منشاه التفریط و قله المبالات فما یکون عن مثله غیر متجاوز عنه الا ترى ان من ترک التلاوه و تغافل عن تعاهد القرآن حتى نسیه فانه یکون ملوما على نسیانه بخلاف ما لو واظب على تلاوته ثم نسیه فانه یکون معذورا و من اشتغل بشىء من الشواغل حتى نسى الصلاه ففاته ادائها کان مواخذا لتفریطه فیها و قله مبالاته بها بخلاف من اکل او شرب و هو صائم ناسیا، و الحاصل انه ذکر النسیان و مراده ما هو مسبب عنه من تفریط و اغفال على ان العلم بان النسیان و ما وقع عنه مغفور لا یمنع من حسن طلب العفو عنه بالدعاء فربما یدعو الداعى بما یعلم انه حاصل له قبل الدعاء من فضل الله تعالى، اما لاعتداد تلک النعمه و اما لاستدامتها او لغیر ذلک کقوله تعالى: «قل رب احکم بالحق» و قول ابراهیم علیه السلام: «و لا تخزنى یوم یبعثون».
قوله علیه السلام: «ظلمنا فیه انفسنا او انتهکنا به حرمه من غیرنا» فى محل نصب على الحال من ضمیر المتکلم مع غیره باضمار قد عند من اوجبها فى الماضى المثبت اذا وقع حالا و هم البصریون غیر الاخفش و ذهب الکوفیون غیر الفراء الى عدم الوجوب استدلالا بقوله تعالى: «او جاءوکم حصرت صدورهم» و بقول الشاعر:
کما انتفض العصفور بلله القطر و لک جعلها فى محل خفض صفه للتعمد او النسیان و الضمیر فى قوله: «فیه» عائد الى الامور المعدوده من اللمم و الاثم و الذنب و الخطیئه او التعمد و النسیان، و انما افرد الضمیر لان المعنى فى احدها لمحل العطف ب«او» کما تقول: زید او عمرو او بکر ضربته و لا تقول: ضربتهم اذ المعنى احدهم و فائده التقیید بهذه الجمله التعمیم لکل من الامور المذکوره.
و فى: اما سببیه بمعنى الباء، اى بسببه او ظرفیه مجازیه بتشبیه ملابسه الظلم لاحد الامور المذکوره بملابسه المظروف للظرف فتکون لفظه «فى» استعاره تبعیه.
و «الفاء» من قوله: «فصل على محمد و آله» رابطه للجواب کقوله تعالى: «ما اصابکم من مصیبه فبما کسبت ایدیکم».
فان قلت: جواب اسم الشرط المرفوع بالابتداء لابد له من ضمیر یربطه و لا ضمیر هنا فى الجواب؟.
قلت: هو مقدر لدلاله المعنى علیه و التقدیر فاسترنا من فضیحته بسترک، و اعف عنا اقترافه و ارتکابه بعفوک، قال فى القاموس: عفا عنه ذنبه و عفا له ذنبه و عن ذنبه.
و نصبته نصبا من باب -ضرب-: اقمته و رفعته، و یقال: هو نصب عینه اى منصوب بحذائه ینظر الیه.
و شمت به یشمت: من باب -علم- فهو شامت اذا فرح بمصیبه نزلت به، و الاسم الشماته و منه: التشمیت للعاطس و هو الدعاء له کانه ازال الشماته عنه بالدعاء.
و بسط الشىء: نشره و توسیعه، بسطه یبسطه بسطا من باب -کتب- و بسط اللسان: کنایه عن التوسع و الاکثار فى النطق و الکلام، یقال: بسط لسانه بما تحب او بما تکره، قال تعالى: «و یبسطوا الیکم ایدیهم و السنتهم بالسوء».
و الطعن: الضرب بالرمح، و نحوه طعنه طعنا من باب -نفع- فهو طاعن، ثم استعیر للقدح و العیب و الوقیعه، یقال: طعن علیه و طعن فیه، قال تعالى: «و طعنوا فى دینکم».
و استعملته: جعلته عاملا.
و الحطه بالکسر: اسم من استحط وزره ساله ان یحط عنه و اصلها من الحط و هو انزال الشىء من علو و منه قوله تعالى: «و قولوا حطه نغفر لکم خطایاکم» و معناه حط عنا ذنوبنا.
و الکفاره: ما یغطى الذنب و یستره، من کفرت الشىء تکفیرا اذا سترته، و منه: کفاره الیمین و الظهار و نحوهما کانها تغطى الذنب حتى یصیر بمنزله ما لم یعمل.
و قیل: یصح ان یکون من التکفیر بمعنى ازاله الکفر و الکفران کالتمریض بمعنى ازاله المرض و الى هذا المعنى اشار بقوله تعالى: «ان الحسنات یذهبن السیئات».
و انکرت علیه انکارا: اذا عبت علیه فعله و نهیته.
و الرافه: الرحمه، و قیل: اشد الرحمه. و نفد الشىء ینفد: من باب -تعب- نفادا: فنى و انقطع.
و الفضل: الاحسان.
و نقص نقصا: من باب -قتل- و نقصانا: ذهب منه شىء بعد تمامه و انما لم تنفد رحمته و لم ینقص فضله سبحانه لانه لیس من شانه ان یلحق شیئا من صفاته العلیا نفاد او نقص، بل نعمه و مواهبه غیر متناهیه، و الله اعلم.
جبر مصیبته یجبرها جبرا من باب -قتل-: اذا فعل مع صاحبها ما ینساها به، و قیل: رد علیه ما ذهب منه او عوضه عنه، و اصله من جبر العظم الکسیر و هو اصلاحه.
و المصیبه: الشده النازله و اصلها: من اصابه السهم، و هو وصوله الى الغرض.
و «الباء» من قوله «بشهرنا» للتعدیه من باب تعدیه المصدر و الفعل المتعدیین الى المفعول الثانى بحرف جر نحو: اعجبنى امرک زیدا بالقیام، و امرته بالجلوس، یقال: اصیب فلان بماله اذا سلبه، و فلان مصاب بعقله و بصره اذا کان مسلوبهما، و منه الحدیث: ما من رجل یصاب بشىء الا رفعه درجه اى یسلب و یوخذ منه شىء، و المعنى عوضنا خیرا و احسانا عن شهرنا الذى سلبناه.
و ما وقع فى بعض التراجم من ان المعنى: اثبنا على غمنا لفراق شهرنا فتکون «الباء» سببیه، او المراد بالمصیبه التقصیرات السالفه، اى اعف عنا ببرکه شهرنا ما سلف منا من التقصیر فتکون «الباء» سببیه ایضا فلیس مدلول هذه العباره من کلام العرب و لیس معناها الا ما ذکرناه.
و بارک له فى کذا: جعل له فیه البرکه و هى: الخیر و الزیاده و النماء.
و الفطر بالکسر اسم من فطر الصائم فطورا من باب -قعد-: اذا اکل و شرب کافطر افطارا، و اصله من فطرت الناقه اذا حلبتها فانفتحت رووس اخلافها، لان الافواه تنفتح بالاکل و الشرب.
و «من»: فى قوله: «من خیر یوم» تبعیضیه، اى من جمله خیر یوم و خیر افعل تفضیل و انما لم یقل: خیر ایام مرت علینا لانه اراد جنس الیوم لعمومه من جهه وصفه بصفه عامه و هى قوله: «مر علینا» فان المرور لیس مما یخص واحدا من الایام، و قد یراد بالمفرد معنى الجمع اکتفاء به عند عدم اللبس لدلالته على الجنس کقوله تعالى: «یخرجکم طفلا» و یجوز ان تکون «من» زائده عند من اجاز زیادتها فى الایجاب، و حمل علیه قوله تعالى: «یحلون فیها من اساور من ذهب» «و یغفر لکم من ذنوبکم».
و قول بعضهم: انها فى الدعاء للتبیین، خبط.
و اجلبه بالخفض: بدل من خیر یوم، و هو افعل تفضیل من جلب الشىء جلبا من بابى -قتل- و -ضرب- بمعنى ساقه.
قال الراغب: اصل الجلب: سوق الشىء، قال الشاعر:
و قد تجلب الشىء البعید الجوالب.
و امحى اسم تفضیل من محى الله الذنب اذا غفره و اصل المحو ازاله الاثر، و اسناد الجلب و المحو الى الیوم مجاز عقلى.
و علن الامر علونا من باب -قعد-: ظهر و انتشر، و منه: العلانیه ضد السر.
السلخ: نزع جلد الحیوان، یقال سلخته سلخا من باب -منع- و -ضرب- فانسلخ ، و منه: سلخت الشهر: اذا صرت فى آخره و انسلخ الشهر اى مضى.
قال الزمخشرى فى الاساس: و من المجاز سلخنا الشهر و انسلخ الشهر.
و قد تقدم الکلام على ذلک مبسوطا فى الروضه التى قبل هذه عند قوله علیه السلام: «و اسلخ عنا تبعاتنا مع انسلاخ ایامه».
و «الباء» من قوله: «بانسلاخ هذا الشهر» بمعنى «مع» کما وقع التصریح به فى قوله: «مع انسلاخ ایامه» اى انزعنا مع مضى هذا الشهر من خطایانا، و الغرض محوها و غفرانها و فى معناها الفقره التى بعدها.
و اجزلهم قسما: اى اکثرهم من جزل الشىء بالضم جزاله اذا کثر و اتسع فهو جزیل، و جزل قیل: اصله من جزل الحطب فهو جزل اذا عظم و غلظ، ثم استعیر فى العطاء، فقیل: عطاء جزل: اى کثیر، و اجزل له العطاء اذا اوسعه.
و القسم بالکسر کحمل: الحصه و النصیب و الجمع اقسام کحمل و احمال.
و اوفرهم حظا اى: اتمهم و اکملهم من وفر الشىء یفر من باب -وعد- وفورا اى: تم و کمل، و الحظ النصیب و الجمع حظوظ کفلس و فلوس.
«من»: فى محل رفع بالابتداء، و قوله: «فهب لنا» خبره و انما دخلته الفاء تشبیها له بالشرط.
و الرعایه: الحفظ و معنى «حق رعایته» واجب رعایته، و انتصابه على المصدریه، و الاصل رعایه حقا فعکس و اضیف الحق الى الرعایه مبالغه کقولک: هو حق عالم، و اضیف الرعایه الى ضمیر المرعى لاختصاصها به و یجوز ان یکون حق رعایته نعتا لمصدر محذوف، اى رعایه حق رعایته فحذف المنعوت و اقیم النعت مقامه و قس على ذلک نظائره الاتیه، و المعنى رعاه کما یحق و کما یجب ان یرعى قال تعالى: «فما رعوها حق رعایتها» اى: ما حافظوا علیها حق المحافظه.
و فى نسخه و من رعى حق هذا الشهر باضافه حق الى هذا الشهر اى: رعى ما یجب له و حافظ علیه على ما یجب له من الرعایه و المحافظه و فى معناه قوله علیه السلام: و حفظ حرمته حق حفظها لان الحفظ هنا فى معنى الرعایه.
و الحرمه: ما وجب القیام به و حرم التفریط فیه فهى کالحق بمعنى الواجب، و یجوز ان یکون المراد بالحرمه ما حرم فیه و بحفظها اجتنابها و هو اولى لان التاسیس خیر من التاکید، و بکل من المعنیین فسر قوله تعالى: «و من یعظم حرمات الله فهو خیر له عند ربه» قیل: حرماته تعالى حقوقه و فروضه التى لا یحل انتهاکها، و تعظیمها: القیام بها و المحافظه علیها، و قیل: هى ما نهى عنها و حرم الوقوع فیها و تعظیمها مجانبتها و ترک ملابستها.
و قام بالامر: جد فیه و اجتهد.
و حدوده: احکامه من الفروض و المحرمات جمع حد و اصله من الحد، بمعنى المنع و الفصل بین الشیئین فکان حدود الشرع و احکامه فصلت بین ما یحل و یحرم و ما یوتى و یجتنب.
و اتقیت الشىء: تحفظت منه وصنت نفسى عنه، و هو من الوقایه، و هى حفظ الشىء و صیانته مما یوذیه و یضره و اصل اتقى او تقى على افتعل فقلبت الواو یاء لانکسار ما قبلها و ابدلت منها التاء و ادغمت.
و التقاه و التقوى و التقیه: اسماء بمعنى من اتقیته اتقاء، و معنى اتقاء الذنوب حق تقاتها: التحفظ و الاحتراس منها، و صیانه النفس عنها، کما یحق و کما یجب ان یتحفظ و یحترس منها و لا یتم ذلک الا باداء کل ما فرض الله و ترک کل ما حرم الله، و لا یکون ذلک الا بالتورع عن کل ما فیه شبهه و لا یکون ذلک الا بترک مالا باس به حذرا من الوقوع فیما فیه باس، کما روى: الحلال بین و الحرام بین و من رتع حول الحمى او شک ان یقع فیه و فى روایه: لحقیق ان یقع فیه.
و التقرب: التحرى لما یقتضى حظوه و منزله.
و القربه بالضم: ما یتقرب به الى الله و یطلب به المنزله لدیه. و «الباء» من قوله: «بقربه» یجوز ان تکون للسببیه و للاستعانه.
و اوجبت رضاک له: اى اثبته و احققته له و الجمله فى محل خفض صفه لقربه.
و عطفت الشىء عطفا من باب -ضرب-: ثنیته و املته کعطف الحبل و الغصن ثم استعیر للشفقه اذا عدى ب«على» فیقال: عطفت الناقه على ولدها اذا حنت و اشفقت علیه، و عطف الله قلبک على جعله عاطفا على اى مشفقا، و منه عباره الدعاء اى جعلت رحمتک عاطفه علیه، و مثله اى ما یشبهه کمیه و کیفیه و ذاتا و صفه لان المثل اعم الالفاظ الموضوعه للمشابهه کما سبق.
و الوجد بالضم: الغنى و ما یقدر علیه من المال و الثروه و منه قوله تعالى: « اسکنوهن من حیث سکنتم من وجدکم» اى من قدر غناکم و مما تقدرون علیه من السعه.
و الاضعاف جمع ضعف بالکسر و ضعف الشىء مثله و ما زاد علیه و لیس للزیاده حد و قد اسلفنا الکلام علیه غیر مره.
و الفضل: الزیاده و الخیر و الاحسان.
و غاض الماء غیضا: من باب -سار- نضب و غار، اى ذهب فى الارض و غاض الشىء ایضا: قل و نقص و منه: «اعطاه غیضا من فیض» اى قلیلا من کثیر.
و خزائن الله: مقدوراته التى تسع الناس، و قیل: جوده الواسع و قدرته.
و قیل: قوله: «کن» و بکل من ذلک فسر قوله تعالى: «و لا اقول لکم عندى خزائن الله».
و نقص الشىء: ذهب منه شىء بعد تمامه.
و فاض السیل فیضا: کثر و سال من شفه الوادى، و حوض فائض یفیض من جوانبه لامتلائه، و فاض الخیر: کثر و اتسع.
و المعادن جمع معدن کمجلس: اسم مکان من عدن بالمکان عدنا و عدونا من باب -ضرب، و قعد- بمعنى اقام و استقر و منه: المعدن المستقر الجواهر لعدونها به.
و قال فى مختصر العین: معدن کل شىء حیث یکون اصله، و اثبات المعادن للاحسان استعاره تبعیه او مکنیه و اسناد الفناء الیها مجاز عقلى من باب سال النهر، و نضب الحوض و المراد لا یفنى ما فیها.
و العطاء: اسم من الاعطاء بمعنى الصله، و اصله من اعطاه الشىء اذا ناوله ایاه ثم خص بالهبه و الصله.
و «اللام» من قوله: «للعطاء» لام الابتداء و فائدتها تاکید مضمون الجمله و مدخولها فى الاصل المبتدا و لذلک سمیت لام الابتداء فاصل ان زیدا لقائم لان زیدا قائم فکرهوا افتتاح الکلام بحرفین موکدین فزحلفوا اللام دون «ان» لئلا یتقدم معمولها علیها و انما لم یدع «ان» الاصل ان لزیدا قائم لئلا یحول ماله صدر الکلام بین العامل و المعمول.
و المهنى: اسم مفعول من هنا الشىء بضم العین و الهمز هناءه بالفتح و المد: تیسیر من غیر مشقه و لا عناء فهو هنى، و یجوز الابدال و الادغام و هناه الله ایاه بالتشدید اعطاه ایاه هنیئا فهو مهنا بالهمز و یجوز الابدال فیه و علیه اکثر النسخ فى الدعاء.
و وقع فى نسخه ابن ادریس «و ان عطائک العطا المهنا» بتجرید الخبر من لام الابتداء، و همز المهنا على الاصل.
اکتب لنا: اى اوجب لنا، و حقق لنا، و عبر عن ذلک بلفظ الکتابه لانها منتهى الایجاب فان الشىء یوجب ثم یکتب، فالایجاب مبدا و الکتابه منتهى، فاذا ارید توکید الشىء عبر عن مبدئه بمنتهاه، و لان الکتابه اثبت و ادوم الا ترى انه یقال: کتب رزق فلان فى الدیوان فیدل ذلک على ثبوته و دوامه على مر الزمان.
و الاجور جمع اجر: و هو ثواب العمل.
و تعبد: تنسک و اجتهد فى العباده و تفرد لها، و لما کان التعبد اعم من الصیام عطفه علیه، و «او» یجوز ان تکون بمعنى الواو، و یجوز ان تکون على بابها من انها لاحد الشیئین و لا ینافى ذلک سوال مثل اجورهما معا بل هى فى ذلک ابلغ لانه لو عطف بالواو جاز ان لا یکون سائلا ایجاب مثل اجر احدهما له فلا یجاب فیه فلما جاء باو علم ان الراغب فى ایجاب مثل اجر احدهما هو فى ایجاب مثل اجرهما جمیعا ارغب فهو من قبیل دلاله النص، و فى هذه الفقره من الدعاء ایذان بسعه فضل الله و عموم جوده و احسانه الذى تقصر العقول عن ادراک ساحل بحره فانه لو لم یجز ان یعطى سبحانه مثل اجر من عمل له من لم یعمل لما صح الدعاء بذلک و الله ذو الفضل العظیم.
