ام هانى

«امّ هانی» دختر ابوطالب و خواهر امام علی علیه‌السلام، از زنان نامدار تاریخ اسلام و راویان حدیث است. او جایگاه ویژه‌ای نزد رسول خدا (صلی الله علیه وآله) داشت.

زندگی‌نامه

«فاخته» مشهور به «امّ هانی»، از پدری بزرگوار و مادری نیکوسیرت قدم به جهان گذاشت. پدرش ابوطالب عموی پیامبر اسلام است که بین همه گروه‌های عرب به بزرگی یاد می شد. و مادرش فاطمه بنت اسد مادر حضرت علی علیه السلام، اول زنی است که بعد از حضرت خدیجه مسلمان شد.

برخی صحابه‌نگاران، هنگام اسلام آوردن اُم ‌هانی را سال هشتم هجری و در پی فتح مکه دانسته‌اند. گویا این اشتباه برآمده از آمیختن میان مسلمان شدن و بیعت او با پیامبر(ص) در پی فتح مکه همراه با دیگر زنان قریش باشد؛ زیرا شواهدی در دست است که اسلام او را در موارد گوناگون پیش از فتح مکه ثابت می‌کند. از جمله آن‌ها، تعیین سهمی از غنیمت‌های جنگ خیبر برای او پیش از فتح مکه است. برخی نویسندگان سده‌های نخستین، پیشینه هرگونه شرک را برای او منتفی دانسته‌اند.

شوهر ام هانی، هبیرة بن عمر مخزومی بود. وی که فردی مشرک بود، پس از فتح مکه، فرار کرد و به نجران رفت و در حال شرک از دنیا رفت. بعد از این، رسول خدا از ام هانی خواستگاری کرد. وی گفت: یا رسول الله، به خدا قسم! در جاهلیت تو را از همه کس بیشتر دوست می داشتم. اکنون که زمان اسلام رسیده است چگونه تو را دوست نداشته باشم؟! تو از چشم و گوشم نزد من محبوب تر و عزیزتری، اما ادای حق شوهر کاری سنگین و بزرگ است و من بیم آن دارم از انجام آن ناتوان باشم. من زنی مصیبت دیده ام و چند فرزند دارم و برای تو جز زنی آزاد از گرفتاری و مشکلات زندگی نمی تواند کارساز باشد. پیامبر فرمود: «هیچ زنی در شترسواری و مهربانی با اطفال و مدارا و رعایت حال اقتصادی همسر چون زنان قریش نیست».

از امتیازهای ام هانی آن است که معراج پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آسمان از خانه وی آغاز شد. گفته شده پیامبر در پی اقامه نماز عشا در خانه ام هانی، سفر اسراء را آغاز کرد. این خانه نزدیک مسجدالحرام قرار داشت، و شاید از همین ‌رو یا بر اثر واقعه معراج، از دیرباز نام یکی از درهای بیست ‌و سه‌گانه مسجدالحرام، باب‌ ام هانی بوده است. البته گزارش آغاز معراج از خانه‌ ام‌هانی، با ظاهر آیات اول سوره اسراء که مبدا این سفر را مسجدالحرام دانسته، ناسازگار است. از این ‌رو، برخی مفسران با تکیه بر روایتی از‌ ام‌هانی، مسجدالحرام را مجازاً شامل قلمروی گسترده حتی به ‌اندازه شهر مکه و حرم دانسته‌اند.

‌ام هانی تا هنگام فتح مکه در این شهر ماند. در دوران فتح مکه، جایگاه او نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بیشتر آشکار شد؛ زیرا در روز فتح، بر پایه گزارشی، پیامبر در خانه او منزل گزید. همچنین مجرمانی چون حارث بن هشام و زهیر بن ابی امیه یا عبدالله بن ابی ربیعه را که‌ ام هانی به آن‌ها امان داده بود، بخشود.

ام هانی در سال دهم قمری و در حجة الوداع همراه پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود و از نخستین راویان حدیث غدیر خم دانسته شده است. جایگاه ویژه وی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حسادت برخی را برانگیخت؛ اما پیامبر بر حمایت از‌ ام هانی و بنی‌هاشم تأکید کرد.

پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله)‌، ام هانی نقشی ویژه در کنار اهل بیت و برادرش امام علی (علیه السلام) در دوران حکومتش ایفا کرد. او از مهم‌ترین راویان سخنان حضرت فاطمه (علیها السلام) با ابوبکر در موضوع فدک به شمار می‌رود. همچنین نامه امام علی (علیه السلام) به‌ ام هانی در موضوع نبرد جمل، موضع‌گیری وی در برابر ناکثین و ‌گزارش او از عهدشکنی و توطئه طلحه و زبیر (م، ۳۶ق)، از نکات برجسته زندگانی سیاسی و اجتماعی‌ ام هانی در مدینه‌ هستند. گزارشی از بردگان آزاد شده او در منابع حدیثی، بیانگر بعدی دیگر از اثر‌گذاری او در تاریخ فکری و سیاسی آغاز اسلام است.

ام هانی در عرصه فکری و علمی،‌ با ‌گزارش ۴۸ حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در حوزه‌های گوناگون فقهی، به ویژه تاریخی و اعتقادی مانند حدیث ثقلین که در منابعی چون مسانید و صحاح سته نیز آمده‌اند، نقشی ویژه داشته است. ‌طبرانی نزدیک به ۱۰۹ حدیث از ام هانی نقل کرده که بیشتر درباره نماز و روزه است. افرادى هم مانند: جعده و یحیى پسران وى، هارون نوه او و غلامهاى او ابومره و ابوصالح و پسرعموهاى او عبداللّه بن عباس و عبداللّه بن حارث بن نوفل هاشمى و عبدالرحمن بن ابى لیلى و عروه و دیگران از ام هانى حدیث روایت کرده اند.

ام هانی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و دیگر مسلمانان محترم بود، بلکه اهل بیت (علیهم السلام) نیز به انتسابشان به او مباهات می‌کردند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: آیا شما را راهنمایی نکنم به کسانی که از جهت عمو و عمه، بهترین مردمان هستند؟ صحابه گفتند: بله. پیامبر فرمود: ایشان حسن و حسین ‌هستند؛ زیرا عموی ایشان، جعفر بن ابی ‌طالب و عمه آنان،‌ ام هانی دختر ابوطالب است. همچنین فرمود: خدایا! تو می‌دانی که حسن و حسین و والدینشان و عمو و عمه‌شان همه از اهل بهشت‌ هستند.

از میان چهار فرزند‌ ام هانی، جعده جایگاهی مهم‌تر دارد. وی از شرکت کنندگان در جنگ صفین بود و از سوی امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) به حکومت خراسان منصوب شد. خاندان جعده از مؤثر‌ترین خاندان‌های شیعی در کوفه و از دعوت کنندگان امام حسین (علیه السلام) به کوفه دانسته شده‌اند.

ام هانی تا بعد از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام زنده بود، حتی زمان قیام حضرت سیدالشهدا علیه السلام حیات داشت. در ‌گزارشی، سخن از دیدار او با امام حسین علیه السلام ساعاتی پیش از بیرون آمدن از مدینه به میان آمده که نشان دهنده زندگانی او تا سال ۶۰ هجری است. در منابع متأخر، تنها به دیدار امام با یکی از عمه‌هایش بدون ذکر نام اشاره شده است. بر پایه این ‌گزارش، زنان بنی‌هاشم با آگاهی از تصمیم امام حسین (علیه السلام) برای بیرون آمدن از مدینه،‌ ام هانی را آگاه ساختند و او با چشمانی اشکبار، امام را با خواندن سروده‌هایی از ابوطالب بدرقه کرد.

منابع

• زهرا نساجی زواره، فرهنگ کوثر، شماره ۱۲۹، آذر ۱۳۸۱.
• "خدمات ام هانی خواهر امام علی به اسلام"، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
• زنان دانشمند و راوی حدیث، احمد صادقی اردستانی.