سید علی فانی اصفهانی

جويندگان حقيقت لحظه هاى سيراب شدن از سرچشمه معرفت علامه را به انتظار مى نشستند، چرا كه هر روز ابر رحمت وى بر تشنگان حقيقت سايه مى افكند و آنان را سيراب مى كرد. سئوال‌هاى آن ها را پاسخ مى داد و از دانش خود دل‌هاى آن ها را روشن مى ساخت، و چون مى نشست همانند كوهى استوار بود كه چشمه هاى دانش و فضيلت از آن سرازير مى شد. وقتى بر منبر تدريس تكيه مى زد، همانند خورشيد تابناك بود كه تاريكي‌هاى جهل را مى زدود. بالاتر از همه فقيهى محقق، اصولى اى بادقت، فيلسوفى ماهر، اديبى توانا، شاعرى بامعرفت و عارفى باحقيقت بود.

احاطه اش بر علوم به ويژه فروع فقهى و اصولى چنان بود كه وقتى پاسخ مى گفت گويى مدت‌ها خود را براى آن پاسخ آماده كرده است. هنوز سخن سئوال كننده تمام نشده بود، پرسش را تمام مى كرد و آن گاه پاسخ را بيان مى كرد و فروع ديگرى در ارتباط با سئوال طرح شده، عنوان و آن ها را تبيين مى نمود.

ولادت و تحصيل

آيت الله سيد على علامه فانى فرزند سيد محمدحسن يزدى در ظهر روز پنجشنبه 26 ربيع الاول سال 1333 هـ.ق در شهر اصفهان به دنيا آمد و در اندك زمانى تحصيل مقدمات را به پايان رسانيد. وى كتاب‌هاى زير را در نزد اساتيد مختلف علوم به سرعت آموخت و مدارج ترقى را طى نمود.

• قوانين: نزد استاد شيخ محمد حكيم خراسانى، متوفاى سال 1355 هـ.ق.

• فرائد الاصول شيخ انصارى: نزد استاد شيخ مرتضى انصارى خراسانى، متوفاى سال 1358 هـ.ق.

• مكاسب و كفاية الاصول: در محضر استاد سيد محمد نجف آبادى؛ متوفاى سال 1358 هـ.ق.

آن گاه درس خارج فقه و اصول را در مكتب مرحوم آيت الله العظمى سيد على نجف‌آبادى؛ متوفاى سال 1362 هـ.ق آموخت و تا آخرين لحظات عمر آن عالم بزرگوار بهره هاى بسيار از او گرفت. علامه فانى از حوزه ى درسى شيخ محمدرضا نجفى اصفهانى؛ متوفاى سال 1362 هـ.ق نيز استفاده هاى بسيار برد.

هجرت

علامه پس از وفات دو استاد بزرگوارش شهر اصفهان را ترك و به نجف؛ ديار علم و فضيلت كوچ كرد و از اساتيد بزرگوارى بهره هاى فراوان گرفت. استادانى كه هر كدام مرجعى بزرگ براى عالم تشيع بودند. از جمله از محفل درس آيات عظام سيد ابوالحسن اصفهانى، شيخ محمدكاظم شيرازى، سيد عبدالهادى شيرازى و ديگران استفاده علمى فراوان برد. اما بيشترين استفاده را در طول 13 سال از استادش، سيد على نجف آبادى در شهر اصفهان برد. از اين رو در مباحث علمى هميشه از مبانى اصولى و فقهى او ياد مى كرد و گاه به نقد مى كشيد و برخى اوقات نيز يادى از سخنان پندآموز استاد مى كرد و در تذكرات اخلاقى به سخنانش استناد مى نمود.

هوش و ذكاوت و سرعت درك علامه فانى چنان بود كه در سن نوجوانى به درس خارج حاضر مى شد و در همان سن و سال مجتهد و يا قريب به اجتهاد بود. در سرودن شعر به فارسى و عربى نيز مهارت داشت و در زبان عربى، انگليسى، فرانسوى به مرتبه استادى رسيده بود. به اين خاطر زمانى كه رساله توضيح‌ المسائل او را به اين سه زبان ترجمه كردند تصحيح متن را خود به عهده گرفت.

برگشت به ايران

در سال 1350 شمسى حكومت بعث عراق، ايراني‌هاى مقيم در عراق را اخراج كرد و شهر كربلا و نجف را از شيعيان امیرالمومنین علیه السلام خالى و فضلا و طلاب علوم دينى را از حوزه مباركه نجف اشرف بيرون كرد و علامه فانى در ماه رجب سال 1393 هـ.ق از عراق به ايران بازگشت و حوزه علميه مباركه قم را براى سكونت و تدريس انتخاب كرد. خود درباره علت بازگشت به ايران مى گفت: «چون حوزه نجف از طلاب و فضلا خالى شد و براى حضور در درس كسى پيدا نمى شد، ماندن من در نجف ضرورتى نداشت و چون طالبان علم در حوزه قم بودند، اين حوزه مرا به خود جلب نمود و من هم آهنگ شهر قم نمودم».

نگارنده:

«سال‌هايى كه در نجف اشرف بودم، آوازه علمى ايشان را شنيده بودم. اما به دليل عدم حضور، توفيق درك درسشان را نيافتم با اين حال در قم به حضورشان شتافتم و در درس خارج فقه و اصول ايشان در مسجد اعظم حاضر شدم».

گفتار سيره نويسان

• 1- محمد شريف رازى: سيدالفقهاء والمجتهدين آيت الله فى العالمين الحاج سيد على.(1)

• 2- نويسنده كتاب سبل الهداية: حضرت آيت الله العظمى سيد على علامه فانى فرزند مرحوم سيد محمدحسن فانى يزدى اصفهانى از اكابر علما و فقها و مجتهدين معاصر.(2)

• 3- علامه امينى: الشريف العلامة الحجة حسنة الوقت و مفحرة علماء العصر السيد على الفانى الاصفهانى احد اساتذة النجف الاشرف دام فضله و معاليه.(3)

• 4- نويسنده كتاب ارمغان اصفهان: عالم جليل القدر آقاى حاج سيد على بن سيد محمد حسن علامه فانى اصفهانى از اعاظم علما و مجتهدين و اكابر مدرسين.(4)

• 5- نويسنده كتاب رجال الفكر والادب فى النجف: مجتهد محقق محدث عالم متتبع من اساتذة الفقه والاصول و ائمةالتقليد والجماعة والفتيا.(5)

تأليفات

استاد بزرگوار علامه فانى عمرش را در تدريس و تأليف و تحقيق علوم اهل بيت علیهم السلام سپرى كرد و توانست كتاب‌هاى ارزشمندى براى طالبان علم و حقيقت به يادگار گذارد. در نوشته هاى استاد دقت، تحقيق، ابداع و نوآورى در سبك نوشتارى نمايان بود. تأليفات ارزشمندى كه از او برجاى مانده، به اين ترتيب است:

• 1- آراء حول القرآن؛ 1399 هـ.ق، قم.

• 2- آراء حول مبحث الارادة؛ 1405 هـ.ق.

• 3- البداء؛ 1394 هـ.ق.

• 4- ترجمه تقويم المحسنين؛ تأليف مولى محسن فيض كاشانى، 1368 هـ.ق.

• 5- حاشيه بر عروة الوثقى؛ 1391 جلد اول و سال 1394 جلد دوم.

• 6- ترجمه نصايح الهدى؛ 1370 هـ.ق اصفهان.

• 7- تفسير سوره جمعه.

• 8- تفسير سوره حمد.

• 9- توضيح المسائل؛ به زبان‌هاى فارسى، عربى، انگليسى، فرانسوى و اردو.

• 10- حاشيه بر وسيله النجاة سيد ابوالحسن اصفهانى، چاپ دوم.

• 11- دستور حج و عمره؛ زبان عربى.

• 12- ديوان اشعار.

• 13- رسالة فى حكم الخراج.

• 14- رسالة فى الامر بالمعروف والنهى عن المنكر.

• 15- رسالة فى جوائز السلطان.

• 16- رسالة فى الذباحة.

• 17- رسالة فى علم الامام علیه السلام.

• 18- رسالة فى المعاملات الربوية.

• 19- رسالة فى المعاصى الكبيرة.

• 20- غالية البيان فى عدم تحريف القرآن.

• 21- الفوائد الرجالية.

• 22- قبسات العقول فى الفروع والاصول كه صاحب الذريعة نام آن را ذكر كرده است.(6)

• 23- المتعة المشروعه؛ شعبان 1408، قم.

• 24- المعارف العلوية فى الكلام.

• 25- مقدمات التفسير.

• 26- مناسك حج فارسى، عربى و اردو.

• 27- منظومه چهارده معصوم علیهم السلام.

• 28- عبدالله بن عباس. علمه و تفسيره و منطقه و ورعه و علة اتهامه بالاختلاس، 1398 هـ.ق .

تقريرات دروس فانى اصفهانى

تقريرات دروس ايشان كه به چاپ رسيده است .

الف: به زبان عربى از اين قرار است :

• 1- بحوث فى فقه الرجال؛ 1410 هـ.ق.

• 2- المختار فى الجبر والاختيار.

• 3- آراء الاصول؛ 2 جلد در مباحث الفاظ.

• 4- كتاب الطهارة؛ 5 جلد.

• 5- كتاب الصلاة؛ 5 جلد.

• 6- كتاب الاجارة؛ 1 جلد.

بيشترين تقريرات دروس فقه و اصول استاد توسط شاگردش؛ علامه سيد محمدعلى صادقى اصفهانى، به تحرير آمده است و تقريرات ديگرى نيز از وى هنوز به چاپ نرسيده است.

ب: تقريرات فارسى :

از تقريرات دروس استاد علامه فانى به زبان فارسى اين كتاب‌ها به چاپ رسيده است.

• 1- زن از ديدگاه شريعت اسلام ؛

• 2- گناه و كيفر.(7)

• 3- ترجمة المختار فى الجبر والاختيار.(8)

استاد بزرگوار بر برخى از كتابها از جمله قرآن از ديدگاه امام سجاد علیه السلام(9) مقدمه نوشته اند و مقدمه اى نيز بر ترجمه كتاب الجبر والاختيار دارند.

اساتيد

علامه سيد على فانى در محضر بزرگانى چند از عالمان شيعه درس خواند و شاگردانى شايسته پرورش داد كه در اين جا به طور فشرده زندگى برخى از استادان ايشان در اصفهان و نام برخى از شاگردان وى براى خوانندگان محترم ارائه مى شود.

1- آيت الله سيد على نجف آبادى :

آيت الله سيد على نجف آبادى از علماى اعلام و آيات عظام معاصر اصفهان بود. در سال 1287 هـ.ق در نجف آباد متولد شد و پس از پايان بردن مقدمات و سطوح در اصفهان به نجف اشرف مهاجرت نمود.

در نجف از اساتيد بزرگوارى مانند شيخ محمدكاظم خراسانى، سيد محمد فشاركى، علامه نهاوندى، شيخ هادى تهرانى و سيد كاظم يزدى بهره هاى علمى بسيارى را بدست آورد و به بالاترين درجات علوم عقلى و نقلى رسيد و در ميان شاگردان آخوند خراسانى سرآمد شد و در نبوغ علمى مورد اعتراف بزرگان شد. او پس از رحلت استادش آخوند خراسانى به اصفهان برگشت و مورد استقبال و تكريم و تعظيم مردم اصفهان و علماى آن واقع گشت.

در حوزه علميه آن شهر به تدريس علوم مختلف مانند فقه، اصول، كلام، تفسير و حكمت پرداخت. جمع كثيرى از فضلاى آن عصر از شاگردان او بودند كه از جمله آن ها سيد على علامه فانى بود كه همگان به مرتبه اجتهاد رسيدند. اين عالم بزرگوار زندگانى بسيار ساده اى را اختيار نمود و با زهد و قناعت و سكونت در مدرسه صدر اصفهان عمر باارزش خود را سپرى كرد، و در صبح جمعه 13 صفر 1362 ق در سن 75 سالگى دنيا را وداع گفت و در قبرستان تخت فولاد مدفون گرديد.(10)

2- آيت الله سيد محمد نجف آبادى :

او از علماى بزرگ و اساتيد مشهور حوزه علميه اصفهان و عالمى فاضل و محققى كامل بود. در سال 1294 ق در نجف آباد متولد شد و پس از تحصيل مقدمات و سطوح در اصفهان به نجف اشرف مهاجرت نمود. در حوزه نجف از اساتيد بزرگوارى مانند آخوند خراسانى، سيد كاظم يزدى، سيد محمد فشاركى و حاج آقا رضا همدانى كسب فيض نمود. در سال 1327 پس از دريافت اجازه اجتهاد از اساتيد به اصفهان مراجعت نمود. او در حوزه علميه اصفهان به تدريس پرداخت و مورد استقبال و توجه فضلاى اصفهان واقع گرديد.

يكى از شاگردان او سيد على علامه فانى بود كه از اين استاد بزرگوار بهره هاى بسيار گرفت. استاد سيد محمد نجف آبادى در تدريس كفاية الاصول مهارت و تبحر كم نظيرى داشت. بسيارى از علما و فقهاى معاصر كه در شهر اصفهان و اطراف آن سكونت دارند و شهرت علمى بدست آورده اند از محضر اين استاد بزرگوار كسب علم و كمال كرده اند. جلسات درس و بحث او تا آخر عمر ادامه داشت و در روز شنبه 25 ذى القعده سال 1358 ق در اصفهان وفات نمود.(11)

شاگردان

1- سيد محمدعلى اصفهانى :

عالم عامل و فقيه كامل حاج سيد محمدعلى حسينى صادقى از علماى بزرگوار حوزه علميه اصفهان بود. در 11 شوال 1346 ق در اصفهان ديده به جهان گشود. بيش از فراگيرى دروس مقدمات و سطح عالى به نجف اشرف مهاجرت كرد.

نخست در درس فقه آيت الله سيد محمود شاهرودى و درس اصول آيت الله شيخ حسين حلى شركت كرد. پس از سالى چند به حلقه درس مرحوم آيت الله سيد على علامه فانى اصفهانى پيوست و پيوسته به دنبال استادش روان بود و به مدت 20 سال تحقيقات فقه، اصول، كلام، رجال و تفسير ايشان را ضبط و به رشته تحرير درآورد. و در شعبان 1390 به علت بيمارى به اصفهان مراجعت كرد و در مدرسه صدر به تدريس سطوح عالى پرداخت، و پس از ساليانى چند به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت. دروس وى از مهمترين دروس اصفهان بود. كثرت شاگردان او چشمگير و از ويژگي‌هاى اخلاقى وى فروتنى، مهربانى دستى گشاده و زندگانى ساده و بى آلايش داشت.

همواره در انديشه كارگشائى درماندگان بود تقريرات درس آيت الله فانى كه چاپ شده اند عبارت است از:

• 1- كتاب الطهارة، 5 جلد.

• 2- كتاب الصلوة، 7 جلد كه 5 جلد آن چاپ شده است .

• 3- كتاب الاجاره .

• 4- كتاب آراء الاصول 6 جلد كه 2 جلد آن چاپ شده است .

• 5- المختار فى الجبر والاختيار.

• 6- رساله امر به معروف و نهى از منكر.

ديگر تأليفات چاپ نشده كتاب زكات، كتاب خمس، كتاب صوم، كتاب حج، كتاب وصايا، كتاب مكاسب، رسالة فى القرعة، رساله در احكام بانك‌ها و جوائز سلطان، عدم تحريف قرآن، گناهان صغيره و كبيره، امامت، معاد و... سرانجام آن مرد بزرگوار در ربيع الثانى 1417 ق در 70 سالگى از دنيا رفت.(12)

2- سيد محمود ده سرخى اصفهانى :

سيد محمود ده سرخى اصفهانى متولد سال 1345 ق كه در سال 1366 هـ.ق به تحصيل علوم دينى پرداخت در سال 1368 هـ.ق به حوزه علميه قم وارد شد و سپس به نجف اشرف عزيمت نمود. دروس عالى را از آيت الله سيد على فانى، ميرزا حسن يزدى، سيد عبدالهادى شيرازى، سيد محسن حكيم و سيد ابوالقاسم خوئى فراگرفت تا از اساتيد خود به دريافت اجازات نائل آمد.

از تأليفات اوست:

• 1- سراج المبتدئين فى شرح منيية المريد شهيد ثانى ؛

• 2- هداية الطالبين فى شرح آداب المتعلمين ؛

• 3- مفاتيح الصحة فى طب النبى والائمه علیهم السلام؛

• 4- رمز الصحة؛

• 5- الجمان الحسان فى احكام القرآن ؛

• 6- مفاتيح الكتب الاربعه كه فهرستى بر كتاب كافى، تهذيب، استبصار و من لايحضره الفقيه است .

• 7- حفظ الشباب در خلاصه و ترجمه خصال مرحوم شيخ صدوق.(13)

3- سيد محمد كوه كمرى :

در سال 1319 ش در تبريز ديده به جهان گشود. پس از تحصيل مقدمات و مقدارى از سطوح در تبريز در سال 1340 ش به حوزه علميه قم وارد گشت. در حوزه علميه قم به تكميل سطوح پرداخت و سپس در محضر درس خارج امام خمينى و ديگر مراجع آن زمان حاضر شد. پس از ورود حضرت آيت الله علامه فانى اصفهانى به شهر قم در حلقه درسى فقه و اصول او پيوست و مدت 12 سال در محضر ايشان كسب فيض نمود.

او از آغاز تحصيل به تدريس نيز پرداخت و كتاب‌هاى مقدمات و سطوح عالى را مكرر تدريس نموده و اينك در حوزه علميه قم به تدريس كتاب مكاسب شيخ انصارى و كفاية الاصول خراسانى اشتغال دارند.(14)

4- نگارنده :

سيد نورالدين شريعتمدار جزائرى متولد 1327 ش در شوشتر ديده به جهان گشود و نسبت وى با هفت واسطه به علامه شهير و عالم كم نظير سيد نعمت الله جزائرى مى رسد در سال 1340 ش به تحصيل علوم دينى پرداخت و در مدت 6 سال مقدمات و سطوح را در شوشتر در محضر آيت الله حاج سيد محمدحسن آل طيب و آيت الله حاج سيد محمد موسوى جزائرى به پايان برد.

در سال 1347 رهسپار حوزه علميه نجف اشرف شده و در محضر درس خارج امام خمينى آيت الله العظمى خوئى و آيت الله سيد محمدجعفر حاضر و از آن ها بهره هاى بسيار گرفت. در سال 1350 به دنبال فروپاشى حوزه نجف از ستم بعث عراق به ايران مراجعت و در حوزه علميه قم وارد گرديد و در محضر دروس فقه و اصول اساتيد بزرگوار و مراجع آن روزگار حاضر گرديد به ويژه در درس مرحوم آيت الله حاج سيد على فانى اصفهانى و ميرزا كاظم تبريزى و وحيد خراسانى همت گماشت تا به دريافت اجازه اجتهاد نائل آمد از آغاز ورود به حوزه علميه قم تدريس كتاب شرح لمعه را آغاز و پس از چند دوره تدريس آن كتاب رسائل و مكاسب شيخ انصارى را شروع نمود. آن گاه به تدريس كتاب كفاية الاصول خراسانى پرداخت و چندين دوره اين كتاب را تدريس نموده است.

تأليفات

• 1- شرح استدلالى كتاب منهاج الصالحين و تكميل آن از كتاب تحريرالوسيله كه در مجموع يك دوره فقه كامل از اجتهاد و تقليد تا مسائل مستحدثة را فرامى گيرد و به نام نورالدين المبين فى شرح منهاج الصالحين موسوم است.

• 2- يك دوره اصول استدلالى از مباحث الفاظ و اصول عمليه و به نام نورالدين المأمول فى قواعد الاصول.

• 3- تفسير سوره جمعه.

• 4- شرح خطبه شعبانيه به نام ماه خدا و مهمان‌هاى خدا.

• 5- شرح دعاى 42 صحيفه سجاديه به نام قرآن از ديدگاه امام سجاد علیه السلام.

• 6- گناه و كفر.

• 7- ترجمه كتاب الحجر والاختيار استاد علامه فانى .

• 8- ترجمه مجموعه مقالاتى از شهيد صدر.

• 9- مفسد كيست؟ و فساد چيست؟

• 10- ترجمه شخصيت آيت الله آل طيب .

• 11- تقريرات فقه و اصول اساتيد.

• 12- مقاله‌نويسى و شركت در سمينارها. حدود بيست مقاله علمى براى سمينارها كه برخى از آن ها در نشست سمينار قرائت شده و بسيارى از آن ها چاپ شده است.

• 13- حدود هزار صفحه مطالب گوناگون در پيرامون قواعد فقهى.

• 14- نگارش بسيارى از قواعد اصولى و فقهى به صورت مقاله جداگانه .

• 15- استخراج بسيارى از قواعد فقهى و اصولى از كتب فقهيه و نگارش فهرستى بر آن ها.

• 16- بازنويسى مقالات اصطلاحات فقهى .

ديگر از شاگردان آقاى آقا شيخ هادى نجفى اصفهانى است كه در شهر اصفهان از استاد استفاده كرده است و از او اجازه روايت دارد. تأليفات او عبارت است از:

• 1- الف حديث فى المؤمن ؛

• 2- امامت و ولايت ؛

• 3- وقعة الطف .

بايد دانست شاگردان استاد سيد على علامه فانى منحصر به اين ها نبود و هنگامى كه در مسجد اعظم قم تدريس فقه و اصول را داشت گاهى شاگردان او از صد نفر تجاوز مى كرد و در ميان آن ها از فضلاى حوزه بسيار بودند.

بردبارى و استقامت

استاد گاه براى آموزش فضيلت به شاگردان و درس استقامت و بردبارى در برابر سختي‌ها برخى از ناملايمات را كه در كودكى و جوانى در اثر فشار فقر ديده بود، حكايت مى كرد و مى گفت: «مدرسه اى كه در آن درس مى خواندم، از خانه دور بود به اين خاطر ظهر به خانه برنمى گشتم و ناهار را در مدرسه مى خوردم. مادرم براى ناهار زردك اصفهانى و تفاله سركه به من مى داد تا به عنوان خورشت استفاده كنم. آن وقت كه جوان بودم و مى توانستم بخورم، چيزى را نداشتم حال هم كه به پيرى رسيده ام، مرض به من اجازه خوردن نمى دهد... شبى در نجف اشرف كه هوا بسيار گرم بود، مادرم كه مريض بود در پشت بام افتاده، ناله مى كرد. دندان من هم به شدت درد مى كرد. باز در همان حال مشغول نوشتن قاعده لاضرر بودم».

وفات و مدفن

سوءتغذيه و ناملايمات روحى، استاد را به امراض گوناگونى مبتلا ساخت و پس از يك عمل جراحى پيش از ظهر روز دوشنبه 223 شوال 1409 هـ.ق در تهران نداى حق را لبيك گفت و چشم از جهان فروبست. پس از ارتحال پيكر پاكش را به قم منتقل كردند. در تشييع جنازه اش جمعيت بسيار زيادى حاضر شدند. مرحوم آيت الله العظمى گلپايگانى بر جنازه ايشان نماز خواند و در بزرگداشت ارتحال آن عالم بزرگوار بيانيه اى منتشر كرد و جنازه آن مرحوم را در يكى از حجره هاى صحن مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها به خاك سپردند. رحمت بى پايان خدا بر او باد.

پى نوشت

(1). كتاب گنجينة دانشمندان؛ ج 2، ص 210.

(2). سبل الهداية؛ ج 2، ص 329.

(3). الغدير؛ ج 11.

(4). ارمغان اصفهان؛ ص 63.

(5). رجال الفكر والادب فى النجف؛ ص 327.

(6). الذريعة؛ ج 17، ص 34.

(7). از نگارنده مقاله.

(8). همان.

(9). همان.

(10). گنجينه دانشمندان 7؛ 309.

(11). همان، ص 311.

(12). آئينه پژوهش شماره 4، سال 1375.

(13). گنجينه دانشمندان 2؛ 146.

(14). نوشتارى از معظم له.

منبع

• سيد نورالدين جزائرى ,"فانى اصفهانى" ستارگان حرم، جلد 5