دعای شانزدهم صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش سوم)
إِلَهِی لَا تُخَیبْ مَنْ لَا یجِدُ مُعْطِیاً غَیرَک، وَ لَا تَخْذُلْ مَنْ لَا یسْتَغْنِی عَنْک بِأَحَدٍ دُونَک.
إِلَهِی فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ لَا تُعْرِضْ عَنِّی وَ قَدْ أَقْبَلْتُ عَلَیک، وَ لَا تَحْرِمْنِی وَ قَدْ رَغِبْتُ إِلَیک، وَ لَا تَجْبَهْنِی بِالرَّدِّ وَ قَدِ انْتَصَبْتُ بَینَ یدَیک.
أَنْتَ الَّذِی وَصَفْتَ نَفْسَک بِالرَّحْمَةِ، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ ارْحَمْنِی، وَ أَنْتَ الَّذِی سَمَّیتَ نَفْسَک بِالْعَفْوِ فَاعْفُ عَنِّی
قَدْ تَرَی یا إِلَهِی، فَیضَ دَمْعِی مِنْ خِیفَتِک، وَ وَجِیبَ قَلْبِی مِنْ خَشْیتِک، وَ انْتِقَاضَ جَوَارِحِی مِنْ هَیبَتِک؛ کلُّ ذَلِک حَیاءٌ مِنْک لِسُوءِ عَمَلِی، وَ لِذَاک خَمَدَ صَوْتِی عَنِ الْجَأْرِ إِلَیک، وَ کلَّ لِسَانِی عَنْ مُنَاجَاتِک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
ای خدای من، آن را که جز تو عطاکننده‌ای نمی‌یابد ناامید مکن و کسی را که از تو به غیر تو بی‌نیاز نمی‌شود، بی‌یاری مگذار. خدای من، پس بر محمد و آلش درود فرست و اکنون که به تو روی آورده‌ام از من روی مگردان و در حالی که دل به تو داده‌ام محرومم منما و اکنون که در درگاهت به پای ایستاده‌ام دست رد به سینه‌ام مزن. تویی که ذات خود را به رحمت و مهر توصیف کرده‌ای.
پس بر محمد و آلش درود فرست، و بر من رحمت آور، و تویی آن که خود را خطابخش نامیده‌ای، پس مرا عفو کن، بی‌شک می‌نگری ای خدای من، از خوفت جریان اشکم را، و از ترست پریشانی دلم را، و از هیبتت لرزش اعضایم را. این همه از شرمساری من به خاطر سوء رفتار من است، و به همین خاطر از شدّت زاری به درگاهت صدایم فرو خفته و زبانم از راز و نیاز با تو بازمانده.
ترجمه آیتی
اى خداوند، آن را که جز تو بخشنده اى نمى یابد نومید مکن، و آن را که جز تو از دیگرى بى نیازى نجوید فرومگذار.
اى خداوند، بر محمد و خاندان او درود بفرست و از من اعراض مکن که روى به تو آورده ام، و مرا محروم مدار که دل به تو سپرده ام، و دست رد به رویم مزن که بر درگاهت ایستاده ام.
تویى که خود را به رحمت وصف کرده اى، پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و بر من رحمت آور. تویى که خود رابخشنده نامیده اى، پس گناهان من بر من ببخشاى.
بار خدایا، مى بینى که چسان از خوف تو سرشکم روان است. چسان از خشیت تو دلم لرزان است. چسان از هیبت تو اعضایم در هم شکسته است.
چگونه چنین نباشم که از کردارهاى ناپسند خود شرمنده ام و آوازم به تضرع برنمى آید و زبانم نمى جنبد که آهسته آهسته راز و نیاز کنم.
ترجمه ارفع
خداى من آنکه جز تو بخشنده ای سراغ ندارد نومیدش مکن و آنکه جز به وجود تو بى نیاز نمى شود خوارش مفرما.
خداى من بر محمد و آل او درود فرست و از من رو متاب در حالى که رو به تو آورده ام و مرا از مراحمت محروم مکن در حالى که به سویت متمایلم و اینک که به درگاهت ایستاده ام مرا از در خانه ات مران.
تویى که ذات خویش را به رحمت و گذشت توصیف فرموده ای پس بر محمد و آل او درود فرست و بر من رحم کن و تویى که خود را بخشنده نامیده ای پس از من درگذر.
خداى من مى بینى اشک هایم را از خوفت روان و دلم از خشیت تو در التهاب و اندامم از بزرگى و جلالت لرزان است.
و همه به خاطر شرمندگى ام از زشتى اعمالم مى باشد و به همین جهت آهنگ صدایم در هنگام تضرع و زارى به درگاهت گرفته و زبانم در هنگام مناجات با تو ناتوان شده است.
ترجمه استادولی
خدایا، کسى را که جز تو بخشنده اى نمى یابد نومید مساز، و کسى را که جز تو از هیچ کس بى نیازى نمى طلبد بى یارى مگذار.
خدایا، پس بر محمد و آل او درود فرست، و از من که به تو روى آورده ام روى مگردان، و مرا که به رغبت ورزیده ام محروم مساز، و با من که در پیشگاهت ایستاده ام با رد و راندن مواجه مشو.
تویى آن که خود را به رحمت وصف کرده اى، پس بر محمد و آل او درود فرست و بر من ترحم کن. و تویى که خود را بخشاینده نامیده اى پس از من درگذر.
خدایا، تو ریزش اشک مرا از ترس خود، و تپش قلبم را از بیم خود، و سستى و لرزه اعضایم را از هیبت خود مى بینى
همه اینها از روى شرمى است که از رفتار ناپسند خود دارم، و از همین روست که صدایم از ناله به درگاهت گرفته، و زبانم از راز و نیاز با تو بند آمده.
ترجمه الهی قمشه‌ای
اى خدا تو آن کسى را که غیر تو معطى و صاحب کرمى در عالم نمى شناسد او را نومید از درگاه رحمتت مگردان و آن را که بى نیازى از احدى جز تو نمى طلبد او را نومید از گنجینه کرمت مساز.
پروردگارا پس بر محمد و آل پاکش درود فرست و از من که به ذات کریمت روآورده ام به قهر رومگردان و مرا که مشتاق و متضرع به درگاه توام از عنایتت محروم مساز و از الطافت با آنکه در حضورت (به فقر و عجز و مذلت) ایستاده ام مردودم مساز
تو اى که ذات پاکت را خود به رحمت و لطف توصیف فرمودى (آنجا که فرمودى و کان الله غفورا رحیما و در بسیار آیات دیگر) پس بر محمد و آل پاکش درود فرست و به من بنده مسکینت هم ترحم کن و توئى که ذات یکتاى خویش را به عفو و بخشش ستوده اى مرا هم شامل عفو و بخششت بفرما
اى خداى من مى نگرى که با چشم اشکبار از ترس (قهر) تو مى نالم و قلبم مضطرب و ترسان و هراسان (از ذکر جلال) تست و ارکان و جوارحم از هیبت و عظمتت مى لرزد
و تمام این ترس و هراس من (با آن که تو صاحب لطف و کرم و رحمتى) همه از زشتى عملم مى ترسم حیا و شرم مى کنم لذاست که شرار فریادم خاموش و آه و ناله ام به درگاهت ضعیف است و زبانم از مناجاتت (و راز و نیاز با حضرتت) لال و الکن است.
ترجمه سجادی
خداى من کسى را که جز تو بخشنده اى نمى یابد ناامید نکن، و کسى را که از غیر تو بى نیاز نمى گردد، خوار نگردان.
خداى من بر محمّد و خاندانش درود فرست و از من که به تو رو آورده ام روى نگردان. و مرا که از تو درخواست کرده ام محروم نساز. و در حالى که در پیشگاه تو ایستاده ام دست رد بر پیشانى ام نزن.
تویى آنکه خود را به رحمت وصف نموده اى، پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و به من رحم کن. و تویى آنکه خود را بخشاینده نام نهادى، پس از من درگذر.
اى خداى من، ریزش اشکم را از ترس خود و نگرانى دلم را از بیم خود و ناتوانى اندامم را از هیبت خود مى بینى.
همه اینها از روى شرمى است که از بدکردارى خود دارم. و از همین جهت است که صداى زاریم به درگاه تو گرفته و زبانم از مناجات با تو بند آمده.
ترجمه شعرانی
اى خداى من آن را که بخشنده جز تو ندارد نومید مگردان و آنکه از تو بى نیاز نیست و کسى به داد او نمى رسد خوار مکن
اى خداى من درود بر محمد و آل او فرست و از من روى برمگردان که روى به تو آورده ام و مرا نومید مکن که به تو امیدوارم و مرا از پیش خود مران که در خدمت تو ایستاده ام
توئیکه خود را به رحمت ستودى پس درود بر محمد و آل او فرست و بر من رحم کن و تو خود را بخشنده نامیدى پس بر من ببخشاى
اى خداى من! من بینى سرشک من از ترس تو روانست و دلم از بیم تو هراسان و اندامم از هیبت تو لرزان
چون از کار زشت خود شرمسارم و از بسیارى زارى در پیشگاه تو آواز من گرفته است و از بسیارى مناجات با تو زبانم خسته و کنده شده است.
ترجمه فولادوند
اى خداى من! آن را که جز تو دهنده اى نمى یابد نومید مگردان و آن کس را که از تو به غیر تو بى نیاز نمى شود وامگذار. خداى من!
درود بر محمد و خاندان وى، و اینک که از دل روى به سوى تو آورده ام از من چهره بر متاب و اکنون که به خدمتت در ایستاده ام دست رد بر سینه ام مزن،
تویى آن کس که خود را به رحمت موصوف کرده اى! پس درود بر محمد و خاندان وى، و بر من رحمت آر، و تویى که خود را به صفت عفو وصف فرموده اى، پس از من درگذر.
اى خداى من! قطعا سرشگ روان مرا مشاهده مى کنى و پریشاندلیم را از بیمت، و لرزش اندامم را از شکوه خود مى بینى!
همه ى اینها بر اثر شرمساریم از بدکرداریم است و از اینروست که از کثرت زارى پیش تو آوایم گرفته و زبانم در راز و نیاز با تو کند گشته!
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا نومید مکن کسى را که جز تو بخشنده اى نمى یابد، و خوار مکن کسى را که از تو به کسى جز تو بى نیاز نمى گردد
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و از من روى مگردان در حالیکه به تو رو آورده ام، و نومیدم مفرما هنگامى که از تو درخواست نموده ام، و اکنون که در پیشگاهت ایستاده ام دست رد بر پیشانیم مزن (مرا نومید بازمگردان)
تو آنیکه خود را به رحمت وصف فرموده اى، بر محمد و آل او درود فرست، و به من رحم کن، و تو آنیکه خود را بخشنده نامیدى مرا ببخش
اى خداى من، روان شدن اشکم را از ترست، و نگرانى دلم را از بیم عظمتت، و لرزیدن اندامم را از شکوه و بزرگیت مى بینى
همه ى اینها از شرمندگى از تو است براى بد رفتاریم، و از این رو صداى تضرع و زاریم به درگاهت گرفته، و زبان راز و نیاز با توام کند گردیده است.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«إِلَهِی لاَ تُخَیبْ مَنْ لاَ یجِدُ مُعْطِیاً غَیرَک وَ لاَ تَخْذُلْ مَنْ لاَ یسْتَغْنِی عَنْک بِأَحَد دُونَک
إِلَهِی فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ لاَ تُعْرِضْ عَنِّی وَ قَدْ أَقْبَلْتُ عَلَیک
وَ لاَ تَحْرِمْنِی وَ قَدْ رَغِبْتُ إِلَیک وَ لاَ تَجْبَهْنِی بِالرَّدِّ وَ قَدِ انْتَصَبْتُ بَینَ یدَیک
أَنْتَ الَّذِی وَصَفْتَ نَفْسَک بِالرَّحْمَةِ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ ارْحَمْنِی وَ أَنْتَ الَّذِی سَمَّیتَ نَفْسَک بِالْعَفْوِ فَاعْفُ عَنِّی
قَدْ تَرَى یا إِلَهِی فَیضَ دَمْعِی مِنْ خِیفَتِک وَ وَجِیبَ قَلْبِی مِنْ خَشْیتِک وَ انْتِقَاضَ (انْتِفَاضَ) جَوَارِحِی مِنْ هَیبَتِک
کلُّ ذَلِک حَیاءٌ مِنْک لِسُوءِ عَمَلِی وَ لِذَاک خَمَدَ صَوْتِی عَنِ الْجَأْرِ إِلَیک وَ کلَّ لِسَانِی عَنْ مُنَاجَاتِک»:
"الهى آن که جز تو را دراین جهان هستى عطا کننده نمى شناسد، و غیر تو را دهنده و بخشنده نمى یابد، از پیشگاه مبارکت نومید منما.
و آن که از تو، به غیر تو در هیچ زمینه اى بى نیاز نمى شود، خفت و خوارى مده.
خداوندا بر محمد و آل محمد، درود و صلواتت را نثار کن، و اکنون که با کمال تواضع و خضوع و خوف و خشیت به تو رو آورده ام، از من روى مگردان، و در حالیکه بوجود مقدست، در عین عشق و علاقه، میل کرده ام، محرومم مکن.
در حالیکه براى دریافت فیوضات و برکاتت، در پیشگاه کرمت ایستاده ام، دست ردّ برسینه ام مکوب.
توئى که در کتابت، خود را به مهربانى و رحمت وصف نموده اى، پس بر محمد و آل محمد درود فرست، و مرا مشمول لطف و عنایت و مرحمت و رحمت قرار ده.
مولاى من، آقاى من، پروردگار من توئى که خود را خطا بخش نامیده اى، پس از من درگذر.
اى خداى مهربانم، تو ریزش اشک چشمم را از ترسى که از عظمت تو و خوفى که از جریمه گناهان دارم، و تپش قلبم را از خشیت، و لرزش دست و پایم را از هیبت شاهدى. همه اینها نشانه شرمسارى من از تو، بخاطر زشتى اعمال من است، بدین جهت نایم از نوا خاموش گشته، و زبانم از راز و نیاز باز مانده".
مناجات با خدا:
اى محبوب من و آقاى بزرگوارم، نمى دانم که بین ساکنان این کره خاک نظرت نسبت به من چگونه است; و در آن سراى وحشتناک با من چگونه رفتار خواهى کرد؟
مولاى من کاش مى دانستم که در پاسخ دعاى من چه مى گوئى؟ اگر بگوئى نه، پس واى بر من واى بر من، و واى از این بیچارگى.
واى بر عقلم اگر پروردگار او را از خود براند، و از مقام نور و شرف حضور، و مرتبه تمکین دور گردد، و بنده هوا و هوس، و مطیع خوک شهوت، و خادم سگ غضب گردد، و از مجاورت با پاکیزگان محجوب، و از نزدیکى به پروردگار محروم شود، در این صورت از حقیقت خود مسخ گشته و شیطانى فتنه گر، و ابلیسى حیله باز خواهد گشت.
واى بر روح من اگر از جوار خداوندى منع، و از تعلّق به عزّ قدس محروم، و از حضور مجلس انس طرد، و از ورود به مرتبه علیین محجوب گشته، و در درکات سجین جاى گزیند، و با شیاطین قرین گردد.
اى واى بر قلبى مثل قلب من، اگر از یاد خدا منع، و از محبت خداوند محروم گشته، و هواى شیطان کند، و عاشق این دنیا پست شده و شیداى محبت او گشته، و در دام او بیفتد، و بزمین بچسبد که آن وقت مثلش، مثل سگ است که اگرآهنگ او کنى بر تو پارس خواهدکرد، و در نتیجه از ظلمت معاصى سیاه گشته و یاد خدا را از یاد خواهد برد، و بجاى کسب علم و دانش گرفتار وسواس خواهد گشت.
اى سر من، چگونه خواهى بود اگر غضب الهى تو را بگیرد و در این دنیا بخواهد تو را عذاب کند، و به سر خوک و یا میمونى تو را مسخ گرداند، یا اینکه چهره ات را سیاه گردانیده و بین همه عالمیان تو را رسوا و مفتضح سازد، یا این که بینائى یا شنوائى و یا گویائى ترا از تو بگیرد، و یا چهره ات را زشت گرداند، آیا نشنیده اى که بسیار از گناهکاران بودند که خداوند بر آنان غضب نمود، و آنان را بدینگونه در همین دنیا عذاب فرمود، یا این که آشتى فرستاد که در همین دنیا آنها را سوزانید، و سپس به آتش دوزخ روانه کرد! حالت چگونه خواهد بود اگر پس از مرگ به عذاب الهى گرفتار شودى که آن عذاب به مراتب دردناک تر خواهد بود!!
آیا احوال قبر و پوسیدگى بدن را در گور در نظر نمى آورى، آنگاه که بهره ات را از این دنیا گرفتى، زود است که خاک قبر گوشت بدنت را بخورد، و کرمها در بینى ات، داخل شوند، و حدقه هاى چشم به گونه ات جارى گردد، و این منظر نظیف و جمال لطیف و جیفه گندیده اى مبدل شود، و گوشت صورتت بر خاک ریزد، و چرک و خون با هم درآمیزد!!
بدان که گناهکاران در آتشى افکنده مى شوند که حرارتش شدید، و گودى آن بسیار، و زیورآلات آن زنجیره اى آهنین، و شرابش آب جوش و چرک و خون است!
آه اى خداى من واى از این بى حیائى، آه از این فضاحت اى مولا و آقاى من، این چه جرأتى بود که من بر تو داشتم، این چه حسرتى بود که براى خود فراهم آوردم، به عزت و جلالت سوگند اى محبوب من، اگر مرا طاقت بر عذاب تو و قدرتى در مقابل انتقام تو بود، هرگز عفو و بخششت را خواستار نمى شدم، بلکه عذاب و عقاب مربوط به گناهانم را مى طلبیدم.
مرا چه شده که پس از این همه کرامات که بر من ارزانى داشتى باز تو را معصیت کردم، و با اینکه رو سویم نمودى از تو روى برگرداندم، منزهى تو اى مهربان خدا من، سبحان اللّه از این همه حلم و این همه لطف، که با همه این امور باز براى من و امثال من از گناهکاران فرو مایه پست، باب توبهرا گشوده و ما را از بازگشت به جوار خود منع ننموده، و براى تائبان وعده قبول، و عفو گناهان و تبدیل آن به چندین برابر ازحسنات مقررّ فرموده اى .(۶۶)
یا رب گناه اهل جهان را به ما ببخش *** ما را سپس به رحمت بى منتها ببخش
هر چند مانه ایم سزاوار رحمتت *** ما را بدانچه نیست سزاوار ما ببخش
گفتى که مستجاب کنم گر دعا کنى *** توفیق هم عطا کن و حال دعا ببخش
بگذر از آن گناه که سدرّه دعاست *** هم بر دعاى ما اثرى بر ملا ببخش
تا هم چو دیگران به نوائى مگر رسیم *** ما را به سوز سینه هر بى نوا ببخش
دلهاى ما که تیره شد از زنگ معصیت *** یا رب به نور معرفت خود صفا ببخش
دور از کاروان سعادت فتاده ایم *** ما را به رهروان طریق وفا ببخش
روزى که هر کس به شفیعى برد پناه *** ما را به آبروى شه انبیا ببخش
گر از خواص امت مرحومه نیستیم *** ما را به لطف عام شه اولیا ببخش
ما را ز اهل بیت ولایت امیدهاست *** تقصیر ما به حرمت خیر النسا ببخش
گیرم به ما معاویه نفس چیره شد *** ما را به رأفت حسن مجتبى ببخش
تا بر حسین عقل سلیم اقتدا کنیم *** عصیان ما به خامس آل عبا ببخش
از شیخ و شاب چون همه بیمار غفلتیم *** در سایه امام چهارم شفا ببخش
در راه علم و معرفت از ما قصور شد *** ما را به علم باقر احمد سخا ببخش
تا جز طریق صدق و صفا راه نسپریم *** ما را به زهد صادق حیدر عطا ببخش
زین تنگناى محبس تن تا برون رویم *** ما را به حلم موسى جعفر بیا ببخش
از قریب ار به غربت دنیا فتاده ایم *** عصیان ما به ساحت قدس رضا ببخش
ما را به آبروى جواد آن سپهر جود *** یعنى تقى به علم و عمل مرتقى ببخش
یا ر ب به سیدالنقیا شاه دین نقى *** ما را به راه دین نظر کیمیا ببخش
هر چند رحمت تو فزونتر ز جرم ماست *** ما را به حق عسگرى ذوالعطا ببخش
عمرى زما اگر چه ندیدى بجز خطا *** یا ذالکرم به مهدى صاحب لوا ببخش
پی نوشت:
۶۶- مناجاتهاى عارف باللّه حاج میرزا جواد آقا ملکى تبریزى.
شرح صحیفه (قهپایی)
«الهى، لا تخیب من لا یجد معطیا غیرک».
بار خدایا، ناامید مکن آن کسى را که نیابد بخشنده اى غیر تو را.
«و لا تخذل من لا یستغنى باحد دونک».
«تخذل» به اعجام خا به صیغه ى معلوم از باب نصر ینصر، و به اهمال خا به صیغه ى معلوم از باب علم یعلم. یقال: خذلت عینه: اى: سقط هدبها من بثره تکون فى اشفارها. یا بر صیغه ى مجهول از باب افعال. یقال: احذل البکاء العین. قاله فى القاموس. چنین مسموع شده از سید الاساتذه، و هو سیدى و استادى و من الیه فى جمیع العلوم استنادى.
یعنى: (و) ترک نصرت و مددکارى مکن آن کس را که یارى نخواهد از کسى غیر از تو- یا: استغنا نجوید به احدى غیر از تو. یا: مریزان مژه ى چشم آن کس را. و این کنایه است از خذلان و خوارى.
«الهى، فصل على محمد و آله، و لا تعرض عنى و قد اقبلت الیک».
یعنى: بار خدایا، پس رحمت کن بر محمد و آل او، و اعراض مکن و روى مگردان از من و حال آن که من روى آورده ام به سوى تو.
«و لا تحرمنى و قد رغبت الیک».
من: حرمه الشى ء یحرمه- بکسر العین فیها- اذا منعه ایاه. و فى بعض النسخ المعتبره: «تحرمنى» بضم التاء. و فى القاموس: احرمه لغه.
(یعنى:) و محروم مگردان مرا از رحمت خود، و حال آنکه رغبت کرده ام به سوى تو و تو را خواسته ام.
«و لا تجبهنى بالرد و قد انتصبت بین یدیک».
اى: لا تضرب جبهتى بید الرد.
یعنى: دست رد بر پیشانى من مزن، و حال آنکه من ایستاده ام در برابر تو.
«انت الذى و صفت نفسک بالرحمه، فصل على محمد و آله و ارحمنى».
تویى آنکه وصف کرده اى ذات مقدس خود را به رحمت- حیث قلت: (و انا التواب الرحیم) و (انا الغفور الرحیم)- پس رحمت فرست بر محمد و آل او و ببخشاى مرا.
«و انت الذى سمیت نفسک بالعفو، فاعف عنى».
العفو هو الصفح عن الذنب. و در بعضى نسخ «عفو»- به فتح عین و ضم فا و تشدید واو- على صیغه فعول از عفو.
(یعنى:) و تویى آنکه نام نهاده اى خود را به عفو کردن- یا: کثیر العفو از گناهان- پس عفو کن و درگذر از گناهان من.
«قد ترى- یا الهى- فیض دمعى من خیفتک».
مصدر فاض الماء فیضا، اذا کثر حتى سال على ضفه الوادى.
و الخیفه: مصدر خاف الرجل خوفا و خیفه.
(یعنى:) به درستى که تو مى بینى- اى خداوندگار من- بسیار ریختن اشک من از ترس تو.
«و وجیب قلبى من خشیتک».
وجب القلب- بالجیم- وجیبا: اضطرب.
(یعنى:) و اضطراب و طپش دل من از ترس تو.
«و انتفاض جوارحى من هیبتک».
الانتفاض- بالفاء و الضاد المعجمه- من: نفضت الثوب و الشجر، اذا حرکته لینتفض. و النفض- بالتحریک- ما سقط من الورق و الثمر. و فى بعض النسخ الاصل بالقاف و الضاد المعجمه، من النقض- بالکسر- بمعنى الصوت. یقال: انقضت العقاب، اى: صوتت، و کذلک الدجاجه.
(یعنى:) و به لرزه درآمدن- یا: به آواز درآمدن- اندامهاى من از هیبت تو.
«کل ذلک حیاء منک لسوء عملى».
«حیاء» قرى بالرفع على ان یکون خبرا ل«کل» و بالنصب على ان یکون خبرا لکان المقدر، اى: کان کل ذلک حیاء.
یعنى: همه ى این مذکورات از فیض دمع و اضطراب قلب و انتفاض جوارح شرمساریى است که از جناب تو دارم به سبب بدکردارى من.
«و لذلک خمد صوتى عن الجار الیک».
خمدت النار تخمد خمودا: سکن لهبها. و الجوار- على ما فى نسخه الشهید قدس سره- بالضم و بالهمزه: رفع الصوت و الاستغاثه. و کذلک الجار بالفتح و سکون الهمزه. و منه: ثم الیه تجارون، اى: ترفعون اصواتکم بالدعاء. قال فى الصحاح: الجوار مثل الخوار. یقال: جار الثور یجار، اى: صاح. و قرا بعضهم: (عجلا جسدا له جوار) حکاه الاخفش. و جار الرجل الى الله، اى: تضرع بالدعاء.
یعنى: و از جهت این شرمسارى است که فرونشسته است آواز من از بلند کردن آواز و استغاثه نمودن- یا: تضرع و زارى نمودن- به درگاه ذوالجلال تو.
«و کل لسانى عن مناجاتک».
کل الرجل و البعیر من المشى یکل کلاله، اى: اعیا. و کل السیف و اللسان یکل- بالکسر- کلا و کلاله. و سیف کلیل الحد. و رجل کلیل اللسان.
(یعنى:) و کند شده است زبان من از مناجات کردن تو.
شرح صحیفه (مدرسی)
یعنى: اى خداى من ناامید مکن کسى را که نمى یابد عطاءکننده اى سواى تو و خوار نکن کسى را که توانگر نمى شود از تو به هیچ کس غیر تو یعنى او را بخشنده و توانگرکننده ى غیر از تو نیست.
اى خداى من پس درود بفرست بر محمد و آل او صلى الله علیهم و رو نگردان از من و حال آنکه به تحقیق که من روى آوردم به سوى تو.
جبهه: به معنى پیشانى است یعنى دست بر پیشانى من نزن و مرا رد و نومید مکن و حال آنکه به تحقیق که میل نمودم به سوى تو و ایستاده ام مقابل تو.
یکى از اسماء الحسنى عفوّ مى باشد یعنى آمرزنده یا بسیار آمرزنده.
فرق ما بین اسم و وصف آن است که اگر چیزى را اطلاق بر ذات شىء کنند من حیث الذات او را اسم گویند و اگر اطلاق شود آن چیز بر او به اعتبار ثبوت شىء خارجى از براى ذات آن را وصف خوانند و خداوند را صفات به این اصطلاح نیست چه صفات او عین ذات او است و مدالیل صفات او از قبیل علم و کرم و رحمت از لوازم ذات او است نه ثبوت شىء خارج از ذات از براى ذات پس مثل عفو و نحو آن اسم خداوند است و تعبیر از آن گاهى به صفات از باب مسامحه است.
یعنى: توئى آن کسى که وصف کردى خود را به رحمت پس درود بر محمد و آل او صلى الله علیهم بفرست و رحم نما تو مرا و توئى آنکه نام نهادى خود را به عفو پس عفو نما از من.
اللغه:
فیض: به معنى سیلان.
دمع: آب چشم،
وجیب: اضطراب.
انتقاض: اگر بفاء باشد به معنى حرکت نمودن و ارتعاد است و اگر به قاف باشد به معنى ضعف.
حیاء: شرمسارى،
جار و جوار: مهموز العین از باب منع صدا بلند نمودن و زارى کردن،
خمود: خاموش شدن.
کل: بفتح کاف و لام مشدده به معنى گنگ و لال.
الاعراب:
حیاء به نصب خوانده شده و به رفع اگر منصوب باشد مفعول له است و خبر مبتداء محذوف است اى کل ذلک کائن فى لاجل الحیاء و اگر مرفوع باشد خواهد خبر مبتداء بود اى کل ذلک حیاء. لکن در این صورت اعتراض شده است که مبتداء عین نیست پس چگونه خواهد خبر داده شد از فیض و ما بعد او به حیاء.
جواب داده شده است که در اینجا خبر مضاف محذوف است مضاف الیه قایم است مقام او و تقدیر او کل ذلک مقتضى حیاء منى هست نظیر قوله تعالى: «الحج اشهر معلومات» اى الحج حج اشهر معلومات.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
پس از گفته هاى بالا خواسته هاى خود را به طور صریح در میان گذارده مى گوید: (بار الها کسى که جز تو را معطى و بخشنده نمى یابد نومید مفرما) (الهى لاتخیب من لا یجد معطیا غیرک).
(و کسى که (اگر از تو روى برتابد) دیگرى او را بى نیاز نمى کند مخذول و خوار مکن) (و لاتخذل من لایستغنى عنک باحد دونک).
(بار الها بر محمد و آلش درود فرست و از من که رو به سوى تو آورده ام اعراض مفرما) (الهى فصل على محمد و آله، و لا تعرض عنى و قد اقبلت علیک).
(و حال که به سوى تو راغب و متمایل شده ام مرا محروم مکن (و لا تحرمنى و قد رغبت الیک).
و اکنون که در پیشگاهت راست ایستاده ام، دست رد بر سینه ام مگذار) (و لا تجبهنى بالرد و قد انتصبت بین یدیک).
و مى افزاید: زیرا (تو آن کسى هستى که خویشتن را با صفت رحمت توصیف کرده اى بنابراین بر محمد و آلش درود فرست و به من رحم فرما) (انت الذى وصفت نفسک بالرحمه، فصل على محمد و آله و ارحمنى).
(و تو آن کسى هستى که خود را (عفو) نامیده اى بنابراین مرا مورد عفو خویش قرار ده) (و انت الذى سمیت نفسک بالعفو فاعف عنى).
در سومین فراز امام علیه السلام دعا را چنین ادامه مى دهد و حالت خود را اینگونه ترسیم مى کند. (اى خداى من ریزش اشک مرا از ترس خود مى بینى، و پریشانى دلم را از خشیت خود مشاهده مى کنى و لرزش اندامم را از هیبت خود نظاره گرى، همه ى اینها به خاطر آن است که در اثر اعمال بدم از پیشگاه تو شرمنده ام) (قد ترى یا الهى فیض دمعى من خیفتک، و وجیب قلبى من خشیتک، و انتفاض جوارحى من هیبتک، کل ذلک حیاء منک لسوء عملى).
و اضافه مى کند (به همین لحاظ است که صدایم از شدت استغاثه و زارى گرفته، و زبانم از مناجات تو به کندى گرائیده است) (و لذاک خمد صوتى عن الجار الیک، و کل لسانى عن مناجاتک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۳، ص:۱۳۲-۱۲۷
«إلهِی لا تُخیبْ مَنْ لا یجِدُ مُعْطِیاً غَیرَک، وَ لا تَخْذُلْ مَنْ لا یسْتَغْنِی عَنْک بأَحَدٍ دُونَک».
خاب یخیب خیبه: لم یظفر بما طلب، و خیبه الله بالتشدید: جعله خائبا.
و خذله- من باب قتل-: ترک نصره و اعانته و الاسم الخذلان بالکسر.
و استغینت بالشىء: اکتفیت به. و هذا من قبیل الدعاء بما یعلم الانسان انه حاصل له قبل الدعاء من فضل الله، اما لاستدامته، و اما لاعتداد تلک النعمه، و اما لاظهار الانقطاع الیه و بث الفقر الى مسالته، و یجرى ذلک مجرى قوله تعالى: «ربنا لا تواخذنا ان نسینا او اخطانا»، «قال رب احکم بالحق»، «ربنا و ءاتنا ما وعدتنا على رسلک».
اذ من المعلوم المحقق ان الله سبحانه لا یخیب و لا یخذل المنقطع الیه، بنص «و من یتوکل على الله فهو حسبه» اى: کافیه فى جمیع اموره، لان المعبود الحقیقى القادر على کل شى ء الغنى عن کل شىء الجواد بکل شىء اذا انقطع عبده الیه لا یهمله البته.
و فى روایه «لایخیب و لایخذل» بالیاء المثناه من تحت فى اول الفعلین، و بناء الاول للمعلوم و الثانى للمجهول، على ان «لا» نافیه، اى: لا یکون خائبا و لا متروک الاعانه.
اعرض عنه: صد و ولى.
قال الفیومى: و حقیقته جعل الهمزه للصیروره اى: اخذ عرضا اى: جانبا غیر الجانب الذى هو فیه. و الاعراض هنا مجاز عن الاستهانه و السخط، کما ان الالتفات و الاقبال مجاز عن الاکرام و الاحسان، لان الالتفات من لوازم الاکرام فترکه من لوازم الاهانه.
و اقبل الیه: توجه الیه. و الاقبال الیه تعالى کنایه عن الانابه و الرجوع الیه سبحانه. و حرمه: منعه.
و رغب الیه: ساله.
و قال فى القاموس: رغب الیه رغبا محرکه: ابتهل، او هو الضراعه و المساله. و جبهه یجبهه جبها- من باب منع-: استقبله بما یکره، و اصله من جبهته اذا اصیبت جبهته.
و فى القاموس: جبهه کمنعه ضرب جبهته ورده، او لقیه بما یکره. و هو هنا مجاز عن السخط و الغضب.
و انتصب: اى قام، و هو مطاوع نصب، یقال: نصبته فانتصب اى اقمته فقام. و قد یتکلم بالمطاوع و ان لم یکن معه مطاوع، کقولک: انکسر الاناء، و هو فى کلامهم کثیر.
لیست معانى قائمه به، خلافا للاشاعره فى الصفات الذاتیه و اجماعا فى غیرها، فالمراد بوصف نفسه بالرحمه اثبات الرحمه لنفسه باعتبار غایتها على ما هو المشهور.
و سمیته زیدا و سمیته بزید: جعلته اسما له.
و العفو کصبور: الکثیر العفو، لان فعولا من صیغ المبالغه. فان قلت: ما الفرق بین اسمائه تعالى و صفاته؟.
قلت: الفرق بینهما کالفرق بین المرکب و البسیط، فانهم صرحوا بان الذات مع اعتبار صفته من الصفات هو الاسم، و لذلک قال علیه السلام: «وصفت نفسک بالرحمه و سمیت نفسک بالعفو».
و فى روایه «بالعفو» مخففا، و هو على تضمین سمیت معنى وصفت. و انما قال: انت الذى وصفت نفسک و سمیت نفسک، و لم یقل وصف نفسه و سمى نفسه، مع انه الاکثر فیما اذا کان الموصول او موصوفه خبرا عن مخاطب، تلذذ بخطابه تعالى فحمل على المعنى، و هو جائز کثیر و ان کان کون العائد غائبا اکثر.
قد: هنا للتکثیر، مثلها فى قوله تعالى: «قد نرى تقلب وجهک فى السماء».
قال الزمخشرى: اى ربما نرى، و معناه کثره الرویه، کقوله:
قد اترک القرن مصفرا انامله
و فاض السیل یفیض فیضا: کثر حتى سال من شفه الوادى، و فاض الماء و الدمع قطرا، و فاض کل سائل: جرى.
و الخیفه: الخوف، و اصلها خوفه قلبت الواو یاء لانکسار ما قبلها.
و وجب القلب یجب وجبا و وجیبا رجف و خفق.
و الخشیه: الخوف.
قال المحقق الطوسى طاب ثراه فى بعض مولفاته ما حاصله: ان الخوف و الخشیه و ان کانا فى اللغه بمعنى واحد، الا ان بین خوف الله و خشیته فى عرف ارباب القلوب فرقا، هو ان الخوف تالم النفس من العقاب المتوقع بسبب ارتکاب المنهیات و التقصیر فى الطاعات، و هو یحصل لاکثر الخلق و ان کانت مراتبه متفاوته جدا، و المرتبه العلیا منه لا تحصل الا للقلیل. و الخشیه حاله تحصل عند الشعور بعظمه الحق و هیبته و خوف الحجب عنه، و هذه الحاله لا تحصل الا لمن اطلع على جلال الکبریاء و ذاق حلاوه القرب، و لذلک قال سبحانه: «انما یخشى الله من عباده العلماء»، فالخشیه خوف خاص، و قد یطلقون علیها الخوف ایضا انتهى کلامه.
و الانتفاض بالفاء و الضاد المعجمه- کما فى احدى الروایتین-: التحرک، من نفض الثوب نفضا- من باب قتل- فانتفض: حرکه لیزول عنه الغبار. اى: ارتعاش جوارحى.
و اما الانتقاض بالقاف و الضاد المعجمه- کما فى الروایه الاخرى-: فهو بمعنى الانفکاک و الانحلال، من نقض الحبل نقضا- من باب قتل-: حل برمه فانتقض هو، و منه نقضت ما ابرمه اذا ابطلته، و انتقضت الطهاره: بطلت، و انتقض الجرح بعد برئه: نکس، و الامر بعد التیامه: فسد، و الثغر بعد امانه: اخیف، کل ذلک اصله من نقض الحبل.
و معنى انتقاض جوارحى ضعفها و انحلالها بعد القوه. و اما قول اکثر المحشین و المترجمین: انه بمعنى التصویت من النقیض و هو صوت الرحال و المحامل و الاصابع و الاضلاع و المفاصل، اى: تصویت جوارحى، فلیس بصحیح، لانه بهذا المعنى لایقال فى فعله الا انقض انقاضا او تنقض تنقضا کتعلم، کما یشهد به استقراء کتب اللغه، و اما قوله تعالى: «الذى انقض ظهرک» فقیل: معناه اثقل.
قال الفارابى فى دیوان الادب: انقضت الذنوب ظهره اى: اثقلته.
و قال الزمخشرى: اى حمله على النقیض و هو صوت الانتقاض و الانفکاک، انتهى.
و من العجیب قول بعض المحشین: یحتمل ان یکون انتقاض الجوارح من تنقضت الارض عن الکماه اى: تفطرت.
و الهیبه قیل: هى بمعنى الخوف، هابه یهابه هیبه: خافه. و قال ابن فارس: الهیبه الاجلال.
و قال العارفون: الهیبه حاله فوق الخوف مقتضاها غیبه القلب عن علم ما یجرى من احوال الخلق بل من احوال نفسه، بما یرد علیه من الحق اذا عظم الوارد و استولى علیه سلطان الحقیقه.
قالوا: و هى لا تسکن الا فى کل قلب منیب اواب، و لا تلم الا بساحه کل مصلح تواب.
کلُّ ذَلِک حَیاءً مِنّی بِسوءِ عَمَلِی، وَ لِذلک خَمدَ صَوْتی عَنْ الْجَأرِ إلیک، و کلّ لِسانِی عَنْ مُنَاجَاتِک.
ذا: اسم اشاره و اللام عماد جىء بها للدلاله على بعد المشار الیه، و الکاف: للخطاب. و المشار الیه ما ذکر من فیض الدمع و ما بعده.
و تجوز الاشاره الى المتعدد بتاویل ما ذکر و تقدم و ما فیه من معنى البعد مع قرب العهد بالمشار الیه باعتبار المقتضى، فانه فى حکم المتباعد. و هذا فى کل کلام یحدث الرجل بحدیث ثم یقول: و ذلک ما لا شک فیه، و یحسب الحاسب ثم یقول: فذلک کذا و کذا، و قال الله تعالى: «لا فارض و لا بکر عوان بین ذلک»، و قال: «ذلکما مما علمنى ربى».
و الحیاء: انقباض النفس من امر حذرا من اللوم فیه، و هو نوعان:
نفسانى: و هو الذى خلقه الله فى النفوس کلها، کالحیاء عن کشف العوره و الجماع بین الناس.
و ایمانى: و هو ان یمنع المومنین من فعل المعاصى خوفا من الله تعالى، و هو المراد هنا.
فان قلت: کیف اخبر عن فیض دمعه و ما بعده بانه حیاء، و لیس المبتدا عین الخبر.
قلت: هو اما على حذف مضاف مقدر مع الخبر، و التقدیر: کل ذلک مقتضى حیاء منى، فحذف المضاف و اقیم المضاف الیه مقامه، کقوله تعالى: «ذلک افکهم» اى: اثر افکهم، و قوله: «الحج اشهر معلومات» اى: حج اشهر معلومات، و انما لم نقدر المحذوف مع المبتدا کان نقول مثلا: باعث کل ذلک حیاء منى، لان الحذف من آخر الجمله اولى.
و اما من باب اطلاق المسبب على السبب، کاطلاق الضرب على التادیب فى قولک لمن ضربته تادیبا: هذا الضرب تادیب.
و فى روایه «حیاء» بالنصب على انه مفعول لاجله، فیکون خبر المبتدا محذوفا، اى کل ذلک کائن منى لاجل الحیاء.
و فى روایه ابن ابى الحدید «و خجلا منک لکثره ذنوبى» و هى تعین روایه النصب فى حیاء، و المشار الیه بقوله علیه السلام «و لذلک» الحیاء المذکور.
و خمد خمودا- من باب قعد و علم-: سکن، من خمدت النار اذا سکن لهبها و لم یطف جمرها.
و جار مهموز العین جارا و جوارا بالضم- من باب منع-: رفع صوته بالدعاء و تضرع و استغاث.
و قال الزمخشرى: جار الداعى الى الله: ضج و رفع صوته.
و فى الحدیث: کانى انظر الى موسى له جوار الى ربه بالتلبیه.
و کل السیف کلولا- من باب ضرب- اذا لم یقطع قال فى الاساس: و من المجاز کل بصره و لسانه و هو کلیل البصر و اللسان.
و ناجیته مناجاه: ساررته، و الاسم النجوى.
