ترجیع بند
این صفحه مدخلی از یک دائرة المعارف است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
ترجیع بند، از قالبهای شعر فارسی که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است. ترجیع در لغت به معنای «برگرداندن» و «تکرار کردن» است و در اصطلاح مجموعه ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده) می گویند.
وزن و مضمون کل شعر یکی است اما هر بند و گاه هر بیتِ ترجیع قافیة جداگانه دارد[۱]؛ [۲]؛ [۳]؛ [۴]؛ [۵] [۶]، اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است.
برخی از محققان ترجیع بند را مرکب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد.[۷][۸] نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده[۹] و در بسیاری از بیتهای ترجیع، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع» نامیده است.[۱۰]
اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد[۱۱] و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود برای نمونه رجوع کنید[۱۲]؛ [۱۳]، اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است.[۱۴] شمار بندها حداقل دو است.[۱۵] و تا سی و چهار بند نیز سروده شده است.[۱۶] طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد،[۱۷] اما گاه این قاعده رعایت نشده است، مانند ترجیع بند مشهور سعدی.[۱۸]
برخی از ترجیع بندها به مسمط شباهت دارد، زیرا همه مصراعهای هر خانه آن هم قافیه است؛[۱۹]؛ از این رو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند.[۲۰]
کهنترین ترجیعات ظاهراً در دوره سامانی سروده شده است، رجوع کنید به[۲۱] اما آنچه بجا مانده، از شاعران دوره غزنوی از جمله فرخی سیستانی است[۲۲] که همعصر قدیمترین مسمطهای فارسی است.[۲۳] ظاهراً ترجیع بند و مسمط به تأثیر از مسمط عربی شکل گرفته اند،[۲۴] ذیل «ترجیع بند و ترکیب بند».
مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است مثلاً رجوع کنید به[۲۵] [۲۶] ترجیعات سبک عراقی شامل همه مختصات فکری شاعران آن سبک، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی[۲۷] و ترجیع بند عراقی [۲۸] را ذکر کرد. در سبک هندی، ترجیع بند طویل و عارفانة بیدل دهلوی همانجا از نمونه های شاخص است، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند.
ترجیعات دورة بازگشت ادبی مانند دیگر قالبهای شعری این دوره، تکرار مضامین کهن است مثلاً رجوع کنید به[۲۹]؛ [۳۰] بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/ وحده لااله الاّ هو» متوفی 1198؛ [۳۱] که در آن دوره کاملاً منحصر به فرد است. در دوره مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد مثلاً رجوع کنید.[۳۲]؛ [۳۳]
علمای بلاغت[۳۴]؛ [۳۵]؛ [۳۶] ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند:
- تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد. مانند[۳۷]
- بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود مانند[۳۸]
- بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد.[۳۹]
نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند. ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است[۴۰] و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند،[۴۱] که همه ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است.
ترکیب بندهایی را که همه مصراعهای هر بند آن هم قافیه است، بنا بر تعداد مصراعهای هر بند «مربّع ترکیب» [۴۲] یا «مسدّس ترکیب» [۴۳] می نامند. [۴۴]
نخستین ترکیب بند مهم فارسی از جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (متوفی 588؛ همانجا) است در نعت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم. همچنین ترکیب بندهای عاشقانة وحشی بافقی متوفی 991[۴۵] از نمونه های برجسته این قالب شعری در مکتب وقوع است.
سیر تحول ترکیب بند تا دورة صفویه، مشابه ترجیع بند بوده است. در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی 996) در دوازده بند [۴۶] در سوک شهدای کربلا بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر سروش اصفهانی[۴۷]، وصال شیرازی [۴۸]، ادیب الممالک فراهانی، جلال الدین همائی و امیری فیروزکوهی[۴۹]: که حاوی استقبال های شمار زیادی از شاعران است.
از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت. رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعی، سید محمدمهدی بحرالعلوم با عنوان الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است؛ [۵۰] این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است. شاعران دوره مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی [۵۱] و هم برای مراثی و مناقب [۵۲] بکار برده اند.
ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است.[۵۳]
منابع
- آقا بزرگ تهرانی.
- اشرف الدین حسینی، دیوان کامل نسیم شمال، ج1، با مقدمه سعید نفیسی، تهران 1370 ش. محمد بن عبدالملک امیر معزّی، دیوان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1318 ش.
- محمدتقی بهار، دیوان، چاپ مهرداد بهار، تهران 1368 ش.
- عبدالقادربن عبدالخالق بیدل دهلوی، کلیات بیدل، چاپ اکبر بهداروند و پرویز عباسی داکانی، تهران 1376 ش.
- محمدعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967.
- محمد بن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی، دیوان، چاپ حسن وحید دستگردی، تهران 1362 ش. بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران 1368 ش.
- حسین درگاهی، محمدجواد انواری و عبدالحسین طالعی، شورش در خلق عالم: سیری در ترکیب بند محتشم کاشانی و استقبالهای آن در رثای سیدالشهدا علیه السلام، تهران 1373 ش.
- محمد بن محمد رشید وطواط، حدایق السّحر فی دقایق الشّعر، چاپ عباس اقبال، تهران 1362 ش. محمدعلی بن قنبرعلی سروش، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1340 ش.
- وارث سرهندی، علمی اردو لغت (جامع)، لاهور 1929.
- مصلح بن عبدالله سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1340 ش. محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران 1314 ش.
- سیروس شمیسا، انواع ادبی، تهران 1370 ش.
- ابراهیم بن بزرگمهر عراقی، مجموعه آثار فخرالدین عراقی، چاپ نسرین محتشم، تهران 1376 ش.
- علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1371 ش.
- محمد فرخی یزدی، دیوان، چاپ حسین مسرّت، یزد 1378 ش.
- حبیب اللّه بن محمدعلی قاآنی، دیوان، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1336 ش.
- حسین بن علی کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، چاپ میرجلال الدین کزّازی، تهران 1369 ش.
- علی بن احمد محتشم کاشانی، دیوان، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران 1344 ش.
- محمدجعفر محجوب، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران 1350 ش.
- مسعود سعدسلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران 1362 ش.
- احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران 1347 ش.
- زین العابدین مؤتمن، تحوّل شعر فارسی، تهران 1339 ش.
- جلال الدین محمد بن محمد مولوی ، کلیات شمس یا دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران 1355 ش.
- محمدمیرزا مهذب، مهذب اللغات، لکهنو 1978.
- کمال الدین وحشی بافقی، دیوان، چاپ محمدحسن سیدان، تهران 1374 ش.
- محمدشفیع بن محمداسماعیل وصال شیرازی، دیوان، چاپ محمد عباسی، تهران 1361 ش.
- احمد هاتف اصفهانی، دیوان، چاپ وحید دستگردی، تهران 1345 ش.
- جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران 1363 ش.
پانویس
- ↑ رجوع کنید به ادامة مقاله؛ رشید وطواط، ص 85ـ86.
- ↑ شمس قیس، ص529.
- ↑ کاشفی، ص73ـ74.
- ↑ تهانوی، ج1، ص569.
- ↑ همائی، ص180.
- ↑ درونمایة بندها شبیه قصیده است رجوع کنید به شمس قیس، همانجا.
- ↑ محجوب، ص158؛ شمیسا، ص343.
- ↑ مولوی متوفی 672.
- ↑ رجوع کنید به ج7، ص127، 134، 158، 160.
- ↑ رجوع کنید به ج7، ص89ـ91، 170ـ174.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، ص403ـ413؛ مولوی، ج7، ص145.
- ↑ بهامیرمعزی، ص761ـ763.
- ↑ خاقانی، ص457ـ481.
- ↑ مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، ج1، ص253ـ279.
- ↑ رجوع کنید بهبهار، ج1، ص147ـ148.
- ↑ مثلاً رجوع کنید به بیدل دهلوی، همانجا.
- ↑ تهانوی، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به ص 629ـ641.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به فرخی سیستانی، همانجا.
- ↑ مؤتمن، ص31؛ محجوب، ص159.
- ↑ محجوب، ص159ـ160.
- ↑ مثلاً رجوع کنید به ص 403ـ432.
- ↑ مثلاً رجوع کنید به منوچهری، ص147ـ213.
- ↑ د.اسلام، چاپ دوم.
- ↑ فرخی سیستانی، همانجا.
- ↑ مسعود سعد سلمان، ص540ـ543.
- ↑ همانجا.
- ↑ ص 281ـ289.
- ↑ وصال شیرازی، ص380.
- ↑ قاآنی ، ص879ـ882.
- ↑ ص 24ـ29.
- ↑ بهبهار، ج1، ص200ـ204، 213ـ215.
- ↑ اشرف الدین حسینی، ج1، ص221ـ223، 227ـ228.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص86.
- ↑ شمس قیس، همانجا.
- ↑ کاشفی، ص74.
- ↑ سعدی؛ هاتف اصفهانی، همانجاها.
- ↑ خاقانی، ص457ـ465.
- ↑ مانند جمال الدین اصفهانی، ص2ـ11؛ مولوی، ج7، ص89ـ176.
- ↑ همائی، ص181.
- ↑ مثلاً رجوع کنید به مولوی، ج7، ص89ـ91، 170ـ174.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به وحشی بافقی، ص207ـ209.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به همان، ص209ـ212.
- ↑ رجوع کنید به شمیسا، ص349-352.
- ↑ ص 207ـ212.
- ↑ ص 280ـ285.
- ↑ رجوع کنید به ج2، ص733ـ772.
- ↑ رجوع کنید به ص914ـ964.
- ↑ رجوع کنید به درگاهی و دیگران، 1373ش
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، ج1، ص113.
- ↑ (برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج1، ص149ـ150؛ فرخی یزدی، ص215ـ220.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج1، ص227ـ234، 275ـ277.
- ↑ رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ مهذب، ج3، ص248؛ سرهندی، ص444.
منابع
- )"،از مریم بهاری بازیابی: 7 آبان 1392.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالبهای شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
