التفسیر القیم (کتاب)
« تفسير القرآن الكريم» معروف به« تفسير ابن قيم» مجموعه‌اى از آثار قرآنى ايشان است. ابن قيم خود تفسير كامل و مستقل ننوشته بلكه بر چند سوره قرآن و بسيارى از آيات تفسيرهاى كوتاه و بلندى نوشته است، از جمله بر سوره« فاتحه» كه آن را در آغاز مدارج السالكين گنجانده است، سوره« كافرون» را نيز تفسير نموده و بر« معوذتين» نيز تفسيرهايى نوشته است كه گويا ضبط صفدى به صورت« الرسالة الشافية فى اسرار المعوذتين» اشاره به همين تفسير او دارد. اين تفسير بارها در بمبئى( 1955 م)، بيروت( 1968 م)، مصر و نيز مكه به چاپ رسيده است.
با وجود عدم تأليف تفسير، آراى تفسيرى فراوانى از او در بسيارى از كتابهايش بر جاى مانده است. چنانكه برخى دانشمندان با عنايت به كتابهايش چون« امثال القرآن» و« اقسام القرآن»، او را از نخستين كسانى دانسته‌اند كه به تفسير موضوعى عنايت داشته است. كمتر كتابى از او بر جاى مانده است كه مباحثى را با عنايت به آيات قرآن و احاديث نبوى شرح نكرده باشد. آراى تفسيرى ابن قيّم نخستين بار توسط محمد اويس ندوى هندى، از سلفيان شبه قاره، به طور ناقص جمع آورى گرديد كه به« تفسير القيّم» نامبردار شد. تا اينكه يسرى السيد محمد، به طور جامع به گردآورى نظريات تفسيرى ابن قيم پرداخت.
به اين ترتيب، بديهى است كه نظريات تفسيرى ابن قيم همه سوره‌هاى قرآن كريم را به طور كامل در بر نمى‌گيرد و همه آيه‌هاى سوره‌ها را شامل نيست. چنانكه مجموعه سيد محمد 109 سوره را در خود جاى داده و درباره سوره‌هاى مباركه قدر، قارعه، فيل، قريش و كوثر چيزى در آن نيامده است.
شيوه ابن قيم در تفسير آيات، تشريحى، تحليلى، ساده و قابل فهم است. وى آيات قرآن و سنت نبوى را دو منبع اساسى در تفسير كلام الهى مى‌داند و چون ديگر سلفيان سخت به اين باور پايبند است.
از خصوصيات ديگر روش ابن قيم نقل و نقد اقوال مفسرين از صحابه و تابعين و غير آنهاست. ابن مسعود، ابن عباس، ابى بن كعب، مجاهد، محمد بن اسحاق، عكرمه، حسن بصرى، سدى، سعيد بن جبير، ضحاك، كلبى، ربيع بن انس، قتاده و مقاتل بن سليمان از جمله مفسرانى هستند كه از آنها نقل مى‌نمايد. اقوال زمخشرى را نيز مورد توجه دارد و گاه نقد مى‌نمايد مانند ص 136 تشريح مطالب از ديگر نكات تفسير ابن قيم است، از اين جهت بحثهاى موضوعى را مطرح مى‌كنند و وجوه و شقوق مختلف آنها را بيان مى‌دارد، مانند بحث هدايت، ص 40 توحيد ص 28 و عبوديت و... كه با تعبير« فصل» متعرض آنها مى‌گردد. ايشان از آيات قرآن جهت مطرح نمودن مباحث كلامى، بهره‌گيرى فراوانى دارد به عنوان نمونه در تفسير سوره حمد بحث نبوت، و توحيد را در وجوه مختلف و مواضع گوناگون بيان مى‌كند.
اشاره به عقايد فرقه‌هاى اسلامى از ديگر وجوه تفسير ابن قيم است، بعنوان نمونه در تفسير سوره حمد، از آيات براى رد بر جبريه، رافضه، قائلين به قدم عالم، منكران نبوت و... بهره مى‌گيرد، عقايد معتزله، اشاعره، جهيه، قدريه، و افرادى مانند ابن سينا، خواجه نصير و... را مطرح و نقد مى‌نمايد، مانند صفحه 190.
اقوال ابن تيميه براى او مهم و قابل توجه است و هر از گاهى در صدد بيان آن بر مى‌آيد مانند ص 22. بيان حكم و اسرار آيات را نيز توجه دارد مانند ص 147.
محتویات
جایگاه مباحث لغوی
مباحث لغوى و زبانى نيز در آراى تفسيرى ابن قيم جايگاهى ويژه دارد. چنانكه معتقد است هيچ لفظى در قرآن كريم مهمل گذاشته نشده است و بايد ادبيات، نحو و لغت در تبيين مفردات قرآن كريم به خدمت گرفته شود. معانى لغوى را از زهرى، ابن انبارى، زجاج و ديگران نقل مى‌كند و از شعر عربى براى استشهاد بر معناى لغوى استفاده مى‌نمايد و البته در روش استفاده از آيات ديگر قرآن براى تفسير فرازها و آيات حتى در بخش لغت، تلاش فراوانى دارد.
در بحثهاى نحوى از سيبويه ص 206، بصريون و كوفيون نقل و استفاده مى‌نمايد. با وجود بحثهاى تحليلى و گسترده از اختلاف قرائت ص 226 و بيان وجوه آن و ذكر شأن نزول ص 185( البته در موارد اندك) غفلت نورزيده و به آن اهميت مى‌دهد. ابن قيم به سبب تأليف جداگانه در امثال قرآن، در اين تفسير نيز به طور تشريحى به حكم و امثال مى‌پردازد و در جهت تبيين جهت‌هاى مختلف آن تلاش دارد. مانند ص 123. و در نهايت متذكر مى‌شوم كه ابن قيم چون استاد خويش ابن تيميه در پذيرش احاديث بسيار سختگير است و از اسرائيليات و احاديث موضوع در تفسير قرآن به شدت پرهيز كرده است.
روش تحقيق
اين اثر با مراجعه و تحقيق دفتر دراسات و بحوت عربى و اسلامى به اشراف شيخ ابراهيم رمضان، به انجام رسيده است. محقق محترم در سه محور اين امر را پى‌گيرى كرده است.
1- تصحيح متن تفسير با استفاده از نسخ چاپى.
2- مقارنه احاديث نبوى با كتب صحاح
3- مقابله آيات قرآن در تفسير با مصحف مدينه منوره چاپ عربستان سعودى.
پاورقى‌هاى اين اثر مربوط به محقق است كه بيشتر در سه مورد مى‌باشد: 1- بيان آدرس احاديث و آيات بكار برده شده در متن تفسير. 2- شرح حال افراد و رجال مطرح شده در متن 3- بيان‌برخى معانى لغوى.
نسخه شناسى
تفسير الميثم در مصر، قاهره، چاپخانه السنة المحمدية، به سال 1368 ق در 631 صفحه و« بدايع التفسير»، تحت عنوان كامل« بدايع التفسير الجامع لتفسير الامام ابن قيم جوزية» در عربستان سعودى، الامام، دار ابن الجوزى، به سال 1414 ق در پنج مجلد به طبع رسيده است.
نسخه حاضر تفسير ابن قيم حاصل كار منشورات دار و مكتبة الهلال، بيروت، لبنان، در يك نسخه در قطع وزيرى با 696 صفحه، است كه به عنوان چاپ اول در سال 1990 ميلادى مطابق با 1410 هجرى با تحقيق ذكر شده از طرف مكتب الدراسات و البحوث العربية و الاسلامية، عرضه شده است. در پايان تفسير بحثى تحت عنوان« قاعدة نافعة» درباره احراز و ادعيه پناه بردن به خداوند از شر حسد و چشم زخم ارائه مى‌دهند و پايان بخش كتاب فهرست آن بر اساس سور قرآن مى‌باشد.
منابع مقاله
1- دائرة المعارف بزرگ اسلامى زير نظر كاظم موسوى بجنوردى جلد 4 ص 498
2- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى به كوشش بهاء الدين خرمشاهى ج 1 ص 128 و 674
3- تفسير ابن قي
منبع
نرم افزار جامع التفاسیر ؛ بخش کتابشناسی
متن کتاب تفسیر القرآن الکریم(ابن قیم)
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
