منابع مصطلح الحدیث اهل سنت

تاریخچه تالیفات مصطلح الحدیث در اهل سنت

محمّد بن ادریس شافعی (۱۵۰-۲۴۰ق) اولین کسی است که در میان اهل سنت به مصطلح الحدیث پرداخته است او در الرساله خود، بحث های پراکنده ای در باب شروط صحت حدیث، شروط حفظ راوی، نقل به معنا و قبول روایت مدلّس مطرح کرده است. همچنین وی در کتاب الأم در مورد حدیث حسن، مرسل و بعضی از علوم حدیث مطالبی عنوان کرده است.

اما نگارش کتابهای جامع مصطلح الحدیث از اوخر قرن سوم با کتاب المحدث الفاصل رامهرمزی آغاز می شود. دكتر محمود طحّان مرحله دوم از تطوّرات علوم حدیث را كه از قرن چهارم آغاز می شود، چنین توصیف می كند: در قرن چهارم عالمان حدیث به این نكته التفات پیدا كردند كه نوشته های قرن سوم، حاوی قواعد و اصطلاحات ویژه حدیث پژوهان است كه راوی و مروی (یعنی سند و متن) در پرتو آنها شناخته می شوند و در نتیجه، حدیث مقبول یا مردود بدست می آید. از این رو، همت گماشتند تا آن قواعد و اصطلاحات را تجرید نموده، در كتابهای مستقل با عنوان (علوم حدیث) جای دهند و مُرادشان قواعد و اصطلاحاتی بود كه تمامی شاخه های دانش های حدیثی را فرامی گرفت. همین نامگذاری، در دوره های بعد برای این رشته (شناخت حدیث) عَلَم شد. البته گاه به جای علوم حدیث، مصطلح الحدیث، علم اصول الحدیث و علم الحدیث درایتاً نیز اطلاق می گردد. آثار فراگیر (جامعِ) این دوره اختصاص به نوشته های عالمان اهل سنت دارد. در این مرحله از این آثار برجسته می توان نام برد: المحدّث الفاصل بین الراوی والواعی، حسن بن عبدالرحمان رامهرمزی (م۳۶۰ق) معرفه علوم الحدیث، حاكم نیشابوری (م۴۰۵ق) المستخرج علی معرفه علوم الحدیث، ابونعیم اصفهانی (م۴۳۰ق)، الكفایه فی علم الدرایه، خطیب بغدادی (۳۹۲ـ۴۶۳ق) الجامع لأخلاق الراوی و آداب السامع، خطیب بغدادی (۳۹۲ـ۴۶۳ق) الإلماع الی معرفه أصول الروایه و تقیید السماع، قاضی عیّاض بن موسی (۴۷۹ـ۵۴۶ق) مالا یَسَع المحدّث جهله، ابوحفص میانَجی(م۵۸۱ق).

در قرن هفتم، ابوعمرو عثمان بن عبدالرحمن الشهرزوری، معروف به ابن صلاح کتاب جامعی تنظیم و تصنیف کرد، به نام علوم حدیث یا مقدمه ابن صلاح. به دلیل اهمیت مقدمه ابن صلاح در قرن هفتم و متاثر شدن زیاد تالیفات بعدی از او، این کتاب در راس دوره بعدی قرار می گیرد. عمده کتابهای درایه الحدیث این دوره بر محور كتاب ابن الصلاح می چرخند. کمال یافتن نگارشهای مصطلح الحدیث ویژگی این دوره است که آغازگر آن ابن صلاح و تکامل بخش آن، دانشمندان مبتکری چون نووی (م۶۷۶ق)، عراقی(م۸۰۶ق) و ابن حجر (م۸۵۲ق) هستند.

طی قرن های یازدهم تا سیزدهم کار درخشانی در حوزه حدیث به ویژه مصطلح الحدیث صورت نمی گیرد، اما در قرن چهاردهم دوباره رویکرد علما به تألیف کتب علوم الحدیث خصوصاً مصطلح الحدیث بیشتر می شود و کتاب های مستقلی در زمینه مصطلح الحدیث تألیف می شود.

کتابهای مصطلح الحدیث اهل سنت در فاصله قرن سوم تا هفتم

• ۱. المحدث الفاصل بين الراوى والواعى، القاضى ابومحمّد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامهرمزى (۲۶۰-۳۱۰ ق)، تحقيق و تعليق: دكتر محمّد عجاج خطيب، بيروت: دارالفكر، چاپ اول، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.

اين كتاب را اولين كتاب در زمينه مصطلح الحديث دانسته اند. قبل از آن كتابى به جامعيت و تفصيل كتاب ماندگار وى سراغ نداريم.

• ۲. معرفة علوم الحديث، حاكم نيشابورى (۳۲۱-۴۰۵ق)، تصحيح: س.م.حسين، دارالكتب المصرية، ۱۳۶۵ق/۱۹۳۷م.

وى كتاب خود را در ۵۲ نوع طبقه بندى كرده است. روش حاكم نيشابورى در اين كتاب، نقل روايات متعدد است كه سند آن نهايتاً به صحابه، تابعان و بزرگان مى رسد و با عبارت «قال ابوعبداللّه» نظر خود را نيز بيان مى كند. وى قواعد مصطلح الحديث را در قالب روايات آورده است كه خواننده بايد خودش قاعده را درك كند.

• ۳. تقييد العلم، خطيب بغدادى (۳۹۲-۴۶۳ق)، تحقيق و تعليق: يوسف العش، دار احياء السنة النبوية، چاپ دوم، ۱۹۷۴م. موضوع كتاب، رواية الحديث و فنون كتابت و روايت حديث است و ذكر روايات و قراين مربوط به كتابت حديث در دوران صحابه، تابعان و مكتوبات به جاى مانده و منقول از آنان، نهى و اذن رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد كتابت حديث.

• ۴. الكفاية فى علم الرواية، خطيب بغدادى، تحقيق و تعليق: دكتر احمد عمر هاشم، بيروت: دارالكتب العربى، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۶۸ م. محتواى كتاب، به شيوه متقدمان، نقل روايات مسند در حوزه مصطلح الحديث، رواية الحديث و جرح و تعديل روات است.

• ۵. شرف اصحاب الحديث، خطيب بغدادى، تحقيق: دكتر محمّدسعيد خطيب اوغلى، تركيه: دار إحياء السنة النبوية، نشريات كلية الإلهيات جامعة آنكارا، چاپ دوم، ۱۹۷۴ م. محتوا و موضوع كتاب، همانند كتاب المحدث الفاصل است و حاوى رواياتى از رسول خدا صلی الله علیه و آله و اقوالى از بزرگان علم حديث.

• ۶. مختصر نصيحة اهل الحديث، خطيب بغدادى، تحقيق: يوسف محمّد صديق، خرطوم: دارالأصالة للصحافة والنشر، ۱۴۰۸ م. مطالب كتاب شامل: القاب محدثان، مزيت درايت بر روايت، اجتناب از مكثر الرواية شدن و اخذ علم از اكابر است.

• ۷. الرحلة فى طلب الحديث، خطيب بغدادى، تحقيق و تعليق: نورالدين عتر، بيروت: دارالكتب العلمية، چاپ اول، ۱۳۹۵ م. موضوع كتاب، بيان تلاشهاى صحابه، تابعان و بزرگان دينى در طلب حديث است.

• ۸. الفصل للوصل المُدْرَج فى النقل، خطيب بغدادى، تحقيق: عبدالسميع محمّد الانيس، جده: دار ابن الجوزى، ۱۴۱۸ م. موضوع كتاب درباره حديث مدرج و معالجه ۱۱۳ روايت مدرج، با تكيه بر روايات ديگر مصون از ادراج است. كتاب در دو جلد تنظيم شده و مقدمه اى در ۱۴۶ صفحه درباره زندگى خطيب بغدادى و آثار علمى او بر آن افزوده شده كه رساله دكترى محقق از دانشكده علوم اسلامى دانشگاه بغداد است.

• ۹. الجامع لاخلاق الرواى و آداب السامع، خطيب بغدادى، الف. تحقيق: دكتر محمود الطحان، رياض: مكتبة المعارف، ۱۹۸۳ م. ب. تحقيق: دكتر محمّد عجاج خطيب، بيروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۶ه/۱۹۹۶م.

• ۱۰. الإلماع إلى معرفة أصول الرواية و تقييد السماع، قاضى عياض بن موسى بن عياض البستى المالكى اليحصُبى (۴۷۹-۵۴۴ق)، تحقيق: السيد احمد صقر، قاهره - تونس: دارالتراث-المكتبة العتيقة، چاپ اول، ۱۳۸۹ ق/۱۹۷۰ م. اين كتاب به اصول روايت (طرق تحمل حديث) و تقييد السماع (الفاظ ادا) و مباحث متعلق به اين دو حوزه اختصاص دارد و در آن، به مصطلحات اقسام حديث پرداخته نشده است.

• ۱۱. اكمال المُعْلِم بفوائد مسلم، قاضى عياض بن موسى اليحصبى اين كتاب شرحى بر صحيح مسلم است و به سبب شرح مقدمه كتاب - كه داراى مطالبى در مصطلح الحديث به طور مختصر است -، برخى از مباحث مصطلح الحديث را توضيح داده است.

• ۱۲. ايضاح مالايَسَع المحدّث جهله، أبوحفص عمر بن عبدالمجيد الميانجى (م۵۸۰ق)، تحقيق: صبحى البدرى السامرائى، بغداد: ۱۳۸۷ ق. كتاب مشتمل بر كلياتى است، از جمله: طرق تحمل حديث، صيغ الأداء، رواية الحديث بالمعنى، باب اللحن، باب من يروى عنه و من لايروى عنه، مراتب الحديث الصحيح، صفته و شروطه، أقسام حسن، مشهور، فرد، غريب، شاذّ، مسند، مرسل، موقوف، منقطع، مقطوع، معضل، همراه با ذكر رواياتى كه اكثر آنها ضعيف و بلكه موضوع است.

تالیفات مصطلح الحدیث اهل سنت از قرن هفتم تا قرن دهم

• ۱۳. مقدمة ابن الصلاح فى علوم الحديث، أبو عمرو تقى الدين عثمان بن عبدالرحمان بن عثمان بن موسى الكُردى الشهرزورى الشرخانى، مشهور به ابن صلاح (۵۷۷-۶۴۳ ق)، تحقيق و تعليق: مصطفى ريب البغا، دمشق: مطبعة الصباح، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م. كتاب مقدمه قبل از اين كه اثر تأليفى باشد، اثر املايى است؛ يعنى ابن صلاح، جزوات درسى خود را به شاگردان املا كرده و در آخر بررسى كرده و مقدمه اى بر آن نوشته است. از آنجا كه اين كتاب مقدمه اى براى حديث شناسى است، آن را مقدمه ناميده اند.

• ۱۴. ارشاد طلاب الحقائق الی معرفة سنن خیر الخلائق، ابوزکریا یحیی بن شرف النووی (م۶۷۶ق)، تحقیق: دکتر نورالدین عتر، بیروت: دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. این کتاب همچنان که مولف در مقدمه کتاب گفته است تلخیص مقدمه ابن صلاح است. او مجدداً این کتاب را مختصر کرد و با نام، التقریب والتیسیر فی معرفة سنن البشیر النذیر عرضه کرد.

• ۱۵. المختصر فی علم اصول الحدیث النبوی، ابن النفیس علاءالدین علی بن ابی الحَرَم القَرَشی (م۶۸۷ ق)، دراسة و تحقیق: دکتر یوسف زیدان، قاهره: الدار المصریة اللبنانیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق/۱۹۹۱ م.

• ۱۶. القصیدة الغرامیة فی مصطلح حدیث خیرالبریة، العلامة شهاب الدین أحمد بن فَرَح الإشبیلی الشافی (۶۲۵-۶۹۹ ق)، شرح و تحقیق: الاستاذ الدکتور مصطفی ابوسلیمان الندوی، الریاض: دارالخانی، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۴ م.

این قصیده در ۲۰ بیت سروده شده است. در مقدمه کتاب سیزده شرح برای این قصیده برشمرده است. کتاب در قطع جیبی در ۱۵۶ صفحه به چاپ رسیده است.

• ۱۷. الإقتراح فی بیان الإصطلاح، و ما أضیف إلی ذلک من الأحادیث المعدوة فی الصحاح، الإمام أبوالفتح محمّد بن علی بن دقیق العید (م۷۰۲ق)، تحقیق: دکتر عامر حسن صبری، بیروت: دارالبشائر الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق/۱۹۹۶م. این کتاب در ۱۰ باب تألیف شده است.

• ۱۸. علم الحدیث، شیخ الإسلام تقی الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن تیمیة معروف به ابن تیمیة (م۷۲۸ق)، تحقیق و تعلیق: موسی محمّدعلی، بیروت: دارالکتب، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.

• ۱۹. المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی، الامام بدر الدین محمّد بن ابراهیم بن جماعة (۶۳۹-۷۳۳ق)، تحقیق: دکتر محیی الدین عبد الرحمن رمضان، دمشق: دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶ م. این کتاب، اختصار مقدمه ابن صلاح است.

• ۲۰. الخلاصة فی اصول الحدیث، الحسین بن عبداللّه الطیّبی (م۷۴۳ق)، تحقیق: صحبی السامرائی، بغداد: إحیاء التراث الإسلامی، ۱۳۹۱ ق/۱۹۷۱م؛ بیروت، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵م. از کتاب خلاصه ای از کتب مقدمه ابن صلاح، تقریب نووی و المنهل الروی ابن جماعة است و فوایدی از مقدمه جامع الأصول ابن الاثیر و سایر کتب مصطلح الحدیث نیز بدان افزوده شده است. مطالب موجز و مختصری در زمینه مصطلح الحدیث دارد و به سبکی بدیع و متفاوت با مقدمه ابن صلاح است. این کتاب دو باب کلی دارد:

1. مصطلحات حدیث
2. اوصاف راویان و متعلقات آن

این کتاب از منابع مهم مصطلح الحدیث به ویژه پس از طیبی است.

• ۲۱. الموقظة فی علم مصطلح الحدیث، الامام الحافظ المحدث الموءرخ شمس الدین محمّد بن احمد الذهبی (۶۷۳-۷۴۸ق)، عبدالفتاح ابوغُدّة، حلب: مکتبة المطبوعات الاسلامیة؛ بیروت: حلب دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۱۲ ق/۱۹۹۱م. در این کتاب ۲۴ نوع از انواع علم مصطلح الحدیث ذکر و شرح شده است. این کتاب در حقیقت، تلخیص کتاب الاقتراح ابن دقیق العید است که اقتراح نیز از مختصرات مقدمه ابن صلاح است.

• ۲۲. اختصار علوم الحدیث، الحافظ اسماعیل بن عمر الشهیر بابن کثیر (۷۰۱-۷۷۴ق) این کتاب در عین ایجاز و اختصار، مستدرکی بر کتاب ابن صلاح نیز به شمار می رود. مولف علاوه بر تلخیص مقدمه ابن صلاح نظر خود را نیز افزوده ست. این کتاب به وسیله‌ی محدث معروف، احمد محمّد شاکر شرح مختصری شده است.

• ۲۳. الباعث الحثیث شرح اختصار علوم الحدیث، احمد محمّد شاکر، مصر: مطبعة محمّدعلی صبیح، چاپ سوم، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م. در این کتاب، اختصار علوم حدیث در متن و شرح آن، الباعث الحثیث در پاورقی آمده است.

• ۲۴. النکت علی مقدمة ابن الصلاح، بدرالدین الزرکشی (م۷۹۴ق)، تحقیق: دکتر زین العابدین بن محمد بدا، ریاض: مکتبة أضواء السلف، ۱۴۱۹ ق. این کتاب شرحی بر مقدمه ابن صلاح است. روش زرکشی این است که عباراتی را ذکر می کند و سپس می نویسد: «فیه امور» آنگاه مورد به مورد بحث می کند.

• ۲۵. الشذّ الفَیّاح من علوم ابن الصلاح، الشیخ برهان الدین الأبناسی، إبراهیم بن موسی بن أیوب البرهان الأبناسی (۷۲۵-۸۰۲ ق)، تحقیق: صلاح فتحی هَلَل ابوخُبَیْب، الریاض: مکتبة الرشد، چاپ اول، ۱۴۱۸ ق/۱۹۹۸م. کتاب شامل مطالب کتاب مقدمه ابن صلاح و عراقی است و دربردارنده‌ی: صحیح، حسن، ضعیف، مسند، متصل، مرفوع، موقوف، مقطوع، مرسل، منقطع، معضل، تدلیس، شاذ، منکر، اعتبار، شاهد، زیادات الثقات، افراد، معلل، مضطرب، مدرج، المختلق المصنوع، مقلوب، صفة من تقبل روایته و من ترد، کیفیة سماع الحدیث و تحمله و صفة، ضبطه، کتابة الحدیث و کیفیة ضبط الکتاب، صفة روایة الحدیث و شروط أدائه، آداب المحدث، آداب طالب الحدیث... که تا ۶۵ نوع از انواع علوم حدیث را برمی شمرد.

• ۲۶. المُقْنِع فی علوم الحدیث، سراج الدین عمر بن علی بن احمد الانصاری المشهور بابن المّلَقّن الشافعی (۷۲۳-۸۰۴ ق)، تحقیق: عبدالله بن یوسف الجدیع، المملکة العربیة السعودیة: دار فوّاز للنشر، ۱۴۱۳ ق/۱۹۹۲م. این کتاب نیز تلخیص کتاب ابن صلاح همراه با اضافاتی از مولف است که اضافات وی داخل قوس و یا با «قلت» مشخص شده است. انواع علوم الحدیث در این کتاب، همان ۶۵ نوع کتاب ابن صلاح و با همان ترتیب است.

• ۲۷. محاسن الاصطلاح فی تضمین ابن الصلاح، الامام سراج الدین عمر بن اَسْلان البلقینی الشافعی (م۸۰۵ق)، تحقیق: خلیل المنصور، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م. این کتاب شامل اصل مقدمه ابن صلاح، همراه با توضیحات و تعلیقات است.

این کتاب به وسیله‌ی دارالمعارف قاهره، همراه با مقدمه ابن صلاح با نام مقدمه ابن صلاح و محاسن الاصطلاح چاپ شده است. تصحیح و چاپ جدید بر دست دکتر عائشة عبدالرحمن بنت الشاطی ارسال ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م، تصحیح و در تاریخ ۱۴۱۱ ق/۱۹۹۰ م چاپ شده است. در این چاپ، مقدمه ای مفصل درباره‌ یابن صلاح و بلقینی در ابتدای کتاب نگاشته شده است.

• ۲۸. التقیید والایضاح، شرح مقدمه ابن الصلاح، الحافظ زین الدین عبدالرحیم بن الحسین العراقی (۷۲۵-۸۰۶ ق) تحقیق: عبدالرحمن محمّد عثمان، دارالفکر، ۱۴۰۱ ق/۱۹۸۱ م. متن مقدمه ابن صلاح در بالا و شرح و توضیح عراقی در پاورقی آمده است. دارالحدیث للطباعة والنشر والتوزیعِ بیروت این کتاب را به همراه کتاب المصباح علی مقدمة ابن الصلاح، الشیخ محمّد راغب الطبّاخ در سال ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م (چاپ دوم) چاپ کرده است.

• ۲۹. الفیة الحدیث الحافظ العراقی، ابوالفضل زین الدین عبدالرحیم بن الحسین (۷۲۵-۸۰۶ق)، تحقیق و تصحیح: احمد محمّد شاکر، بیروت: عالم الکتب؛ قاهره: مکتبة السنة، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. عراقی پس از نوشتن این الفیه که به نام التبصرة والتذکرة نیز معروف است، خود به شرح آن مبادرت کرد.

• ۳۰. فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث، الحافظ العراقی، تحقیق و تعلیق: محمود ربیع که همراه با الفیه‌ی وی چاپ شده است. ظاهراً عراقی ۲ شرح بر الفیه داشته است: اول، شرح مفصل و مطول که چاپ نشده است. دوم، تلخیص آن شرح مفصل به نام فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث، برخی همین شرح را التبصرة والتذکرة می دانند. شرح عراقی شامل آرای دانشمندان قبل از وی مثل ابن کثیر، ابن صلاح و متقدمان است و افزونی هایی بر مقدمه ابن صلاح دارد.

• ۳۱. جواهرالاصول فی علم حدیث الرسول، ابوالفیض محمّد بن علی الفارسی الحنفی المشهور به فصیح الهروی (م۸۳۷ق) تحقیق و تعلیق: ابوالمعالی قاضی اطهر المبارکفوری، المدینة المنورة: المکتبة العمیلة، ۱۳۷۳ ق.

• ۳۲. تنقیح الانظار فی علوم الاثار، حافظ محمّد بن ابراهیم، المعروف بابن الوزیر (۷۷۵-۸۴۰ق)، قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۶ ق/۱۹۴۷م. این کتاب متن مختصری در زمینه‌ی مصطلح الحدیث است و شامل مسائل اصلی این علم و بیان آرا و نظرات علما به گونه ای که هر سخنی را به صاحب آن نسبت می دهد و اگر در اقوال نقصی وجود داشته باشد، آن را برمی نُماید و به آن می پردازد.

• ۳۳. النکت علی کتاب ابن الصلاح، احمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ ق)، تحقیق: دکتر ربیع بن هادی عمیر، مدینه: جامعة اسلامیة، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴ م. محقق، کتاب النکت شامل شرح مختصر و استدراک بعضی از مطالب کتاب ابن صلاح است. نکته گیری های ابن حجر بر ابن صلاح در چهار زمینه است:

1. دفاع از ابن صلاح
2. اعتراض بر او و مناقشه با او
3. شرح برخی مطالب لغوی و اصطلاحی
4. مطالب اضافی بر مطالب کتاب ابن صلاح

نکته گیری های ابن حجر بر حافظ عراقی بیشتر حالت بحث و مناقشه با او دارد تا توجیه و تأیید نظرات استاد.

• ۳۴. نخبة الفکر فی مصطلح اهل الأثر، احمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ ق). اصل این کتاب پنج صفحه است که به درخواست برخی که احتمالاً عز بن جماعة یا شمس الدین زرکشی بوده اند اصطلاحات حدیثی را به صورت مختصر آورده است. ابن حجر متن نخبة الفکر خود را شرح کرده است.

• ۳۵. نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر، ابن حجر عسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ق)، تحقیق: نورالدین عتر، بیروت دمشق: دارالخیر، چاپ دوم، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۲م. ترتیب نخبة الفکر مبتکرانه است و از مولفان قبل بخصوص ابن صلاح تقلید نکرده است.

پس از ابن حجر، کتاب نخبة الفکر و شرح آن به طور بی سابقه ای مورد استقبال دانشمندان قرار گرفت و در مدت کوتاهی بیش از پنجاه کتاب در طول آن تألیف شد.

• ۳۶. جواهرالاصول فی علم حدیث الرسول، الامام العلامة ابوالفیض محمّد بن علی الفارسی (م۸۷۳ق)، شرح و ترجمه اعلام و تعلیق: الشیخ صلاح محمّد محمّد عُوَیْضَة، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.

• ۳۷. رسالتان فی مصطلح الحدیث؛

1. رسالة فی اصول الحدیث، الشریف الجرجانی، علی بن محمّدعلی الحسینی معروف به السید الشریف السید السند (۷۴۰-۸۱۶ق)
2. کتاب المختصر فی علم الأثر، محی الدین أبوعبداللّه الکافیجی الحنفی، محمّد بن سلیمان بن سعد [او سعید] بن سعود الرومی البرعمی (۷۸۸-۸۷۹ ق)، تحقیق: الدکتور علی زوین، دارالرشید دارالریاض، چاپ اول، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

• ۳۸. فتح المغیث شرح الفیة الحدیث، الامام شمس الدین محمّد بن عبدالرحمن بن محمّدالسخاوی (م۹۰۲ق)، تحقیق و تعلیق: شیخ صلاح محمّد محمّد عویضة، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م. شرح الفیه‌ی عراقی در حدیث است.

• ۳۹. بلغة الحثیث الی علم الحدیث، الإمام العلامة جمال الدین أبوالمحاسن یوسف بن حسن بن احمد بن حسن بن عبدالهادی المقدسی الحنبلی المعروف بابن المَبْرِد (۸۴۰-۹۰۹ ق)، تحقیق: صلاح بن عایض الشلاحی، بیروت: دار ابن حزم، چاپ اول، ۱۴۱۶ ق/۱۹۹۵ م. کتابی مختصر در زمینه‌ی مصطلح الحدیث است که در قطع کوچک در ۶۰ صفحه با مقدمه ای درباره‌ی مولف نگاشته شده است.

• ۴۰. حاشیة علی شرح نخبة الفکر (نزهة النظر)، تألیف: کمال الدین محمّد بن ابی شریف المقدسی (م۹۰۶ق)، تحقیق: دکتر ابراهیم بن ناصر الناصر، ریاض: دارالوطن للنشر، ۱۹۹۹م. مولف، شاگرد ابن حجر است. وی در کتاب پس از ترجمه مختصر صاحب شرح، اصل شرح را آغاز می کند، که متن نزهة النظر در وسط و پاورقی های محقق در ردیف سوم آمده است. این کتاب، شرح مختصری از نزهة النظر است.

• ۴۱. تدريب الراوى فى شرح تقريب النواوى، حافظ جلال الدين عبدالرحمن بن ابى بكر السيوطى (۸۴۹-۹۱۱ق) تحقيق و تعليق: دكتر احمد عُمَر هاشم، بيروت، دارالكتاب العربى، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۳م. در اين كتاب عين كتاب «التقريب» نواوى به صورت معرب آمده، آنگاه در پاورقى شرح سيوطى ذكر شده است.

• ۴۲. الفية الحديث (نظم الدرر فى علم الاثر)، جلال الدين عبدالرحمن بن ابى بكر السيوطى (۸۴۹-۹۱۱ق)، بيروت، دارالفكر للطباعة و النشر والتوزيع، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.

اين كتاب با شرح و تحقيق احمد محمد شاكر نيز چاپ شده است. همچنين توسط شيخ محمد بن علامه على بن آدم بن موسى الاتيوبى (مدرس دارالحديث خيرية مكة المكرمة) با نام اسعاف ذوى الوطر بشرح نظم الدرر فى علم الاثر شرح شده و در دو مجلد توسط مكتبة الغرباء الاثرية در مدينه و به سال ۱۴۱۴ق به چاپ رسيده است.

• ۴۳. البحر الذى ذخر فى شرح الفية الأثر، جلال الدين عبدالرحمن بن ابى بكر السيوطى (۸۴۹-۹۱۱ق)، تحقيق و تعليق: ابى انس انيس بن احمد بن طاهر الاندونيسى، مدينة المنورة، مكتبة الغرباء الاثرية، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م. اين كتاب که شرح سیوطی است بر الفیه خود، در سه جلد به چاپ رسيده است.

• ۴۴. الفلك الدوار فى علوم الحديث والفقه والاثار، السيد صارم الدين ابراهيم بن محمد الوزير (۸۳۴-۹۱۴ق)، تحقيق و تعليق: محمد يحيى سالم عزان، صعدة (يمن)، مكتبة التراث الاسلامى؛ صنعاء دارالتراث اليمنى، چاپ اول، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۴م. نويسنده كه خود زيدى مذهب است در اين كتاب تلاش ها و نقش شيعه را به طور عموم و زيديه را به طور اخص در زمينه علم الحديث بيان مى كند.

• ۴۵. فتح الباقى بشرح الفية العراقى، ابوزكريا محمد الانصارى السنيكى الازهرى (م۹۲۶ق)، تحقيق و تعليق: الحافظ ثناءاللّه الزاهدى (از علماى پاكستان)، بيروت، دار ابن حزم الجامعة الاسلامية، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م؛ صادق آباد - پاكستان. اين كتاب شرح نسبتاً جامعى از الفيه عراقى است.

کتابهای مصطلح الحدیث قرن دهم

• ۴۶. قَفْو الأثر فى صَفْو علوم الأثر، الامام العلامة رضى الدين محمد بن ابراهيم الحلبى الحنفى الشهير به ابن الحنفى (۹۰۸-۹۷۱ق)، تحقيق: عبدالفتاح ابوغُدّة، حلب: مكتب المطبوعات الاسلامية؛ بيروت، دارالبشائر الاسلامية، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق. مؤلف اين كتاب، شرح نخبة الفكر را مختصر كرده است. اين كتاب همراه با كتاب بلغة الاريب فى مصطلح آثار المبيب از امام الحافظ المحدث اللغوى محمد مرتضى الزبيدى (م۱۲۰۵ق) چاپ شده است.

• ۴۷. شرح الديباج المذهب فى مصطلح الحديث، شمس الدين محمد الحنفى التبريزى المشتهر بمنلاحنفى (از علماى قرن دهم)، مصر، مكتبة مصطفى البابى الحلبى، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م. اين كتاب شرح بر كتاب الديباج المذهّب، تأليف السيد الشريف على بن محمد الجرجانى الحنفى از علماى قرن نهم است.

• ۴۸. شرحُ شرحِ نخبة الفكر فى مصطلحات اهل الأثر، على بن سلطان محمد الهروى القارى (۹۳۰-۱۰۱۴ق)، مقدمه: الشيخ عبدالفتاح ابوغدّة، تحقيق و تعليق: محمد نِزار تميم و هيثم نِزار تميم، بيروت: شركة دارالارقم بن ابى الارقم، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۴م. كتاب همراه با شرح نخبة الفكر (نزهة النظر) است كه متن نزهة النظر در بالا و شرح آن در پايين آمده است.

• ۴۹. اليواقيت والدرر، محمد المدعو عبدالرؤوف المناوى (۹۵۲-۱۰۲۱)، تحقيق: دكتر مرتضى الزين احمد (استاد دانشكده علوم اسلامى و عربى دانشگاه امام مهدى سودان)، رياض، مكتبة الرشد، ۱۹۹۹م. اين شرح از شروح كلمه به كلمه نزهة النظر است و از تعليقاتى سودمند برخودار است.

• ۵۰. مقدمة فى اصول الحديث، المحدث الجليل الشيخ عبدالحق الدهلوى (۹۵۸-۱۰۵۲ق)، تقديم و تعليق: سلمان الحسينى الندْوى، بيروت، دارالبشائر الاسلامية، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.

كتاب در قطع كوچك در ۱۱۲ صفحه به چاپ رسيده است.

تالیفات علوم حدیث از قرن یازدهم تا سیزدهم

اين دوره عصر ركود و جمود تالیفات حدیثی اهل سنت است. چنان كه محمد محمد ابوزهر در كتاب خود الحديث والمحدثون بيان مى كند، پايان قرن دهم در بيان اهل سنت، پايان عصر تلاشهاى علمى محدثان است و در قرنهاى يازدهم تا سيزدهم كار درخشانى در حوزه حديث و به تبع آن مصطلح الحديث ديده نمى شود. از جمله كتب قرن يازدهم كتاب زير را مى توان نام برد:

• ۵۱. شرح البيقونية فى مصطلح الحديث، محمد بن صالح بن عثيمين، تحقيق: ابوعبداللّه سيد بن عباس الجليمى، قاهره، مكتبة السنة، الدار السلفية، چاپ اول، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م. اصل كتاب، منظومه اى در مصطلح الحديث است از عمر بن محمد بن فتوح الدمشقى البيقونى الشافعى كه تا قبل از ۱۰۸۰ق/۱۶۶۹م زنده بوده است. وى از علماى حديث و اصول فقه است و كتاب فتح القادر المغيث در زمينه حديث از وى است.

در قرن دوازهم كتب زير را مى توان نام برد:

• ۵۲. توضيح الافكار لمعانى تنقيح الأنظار، العلامة محمد بن اسماعيل الامير الحسنى الصنعانى صاحب سبل السلام (۱۰۹۹-۱۱۸۲ق)، تحقيق: محمد محيى الدين عبدالحميد، قاهره، دارالفكر، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. اين كتاب شرح تنقيح الانظار فى علوم الاثار، تأليف حافظ محمد بن ابراهيم معروف به ابن الوزير (م۸۴۰ق) است كه صنعانى آن را شرح كرده است. در اين كتاب، متن تنقيح الانظار در پرانتز و شرح شارح به دنبال آن آمده است. كتاب در دو جلد چاپ شده است.

• ۵۳. قصب السكر نظم نخبة الفكر، العلامه محمد بن اسماعيل الصنعانى. وى كتاب نخبة الفكر را به نظم درآورده و در ۲۰۶ بيت سروده است.

در قرن سيزدهم كتب زير را مى توان ياد كرد:

• ۵۴. توجيه النظر الى اصول الأثر، طاهر بن صالح بن احمد الجزائرى الدمشقى (۱۲۶۸-۱۳۳۸ق) (۱۸۵۸-۱۹۲۰م)، بيروت: دارالمعرفة. پايان تأليف كتاب سال ۱۳۲۸ق است.

• ۵۵. مقدمة فى مصطلح الحديث، العلامه عبدالقادر بن احمد بن مصطفى بن بدران الدوْمى ثم الدمشقى الحنبلى (۱۲۶۵-۱۳۴۶ق)، اصل متن كتاب ۵۳ صفحه است.

تالیفات مصطلح الحدیثی اهل سنت در قرن چهاردهم

قرن چهاردهم و عصر حاضر به يك معنا در جهان اهل سنت و به تبع آن در ميان شيعه، عصر بازگشت مجدد به حديث است. يكى از عوامل مهم اين بازگشت، حملات مستشرقان به اسلام در اين قرن است كه موجب شد دانشمندان مسلمان به قرآن و حديث روى آورند. اين بازگشت، آثار فرهنگى متنوعى را در پى داشت؛ لذا مى توان عصر كنونى را عصر پيدايش كتب متنوع در حوزه حديث برشمرد كه عالمان، علاوه بر تدوين كتب جامع مصطلح الحديث، به تأليف كتابهايى مستقل در شعبه هاى مصطلح الحديث پرداختند.

منابع

• مهدی مهریزی، "دانش های حدیثی؛ گذشته، حال، آینده"، فصلنامه علوم حديث، ش16 در دسترس در اندیشه قم، بازیابی: 9 دی 1392.
• رضیه سادات سجادی، سير نگارشهاي اهل سنّت در حوزه مصطلح الحديث(1)، علوم حدیث، شماره 24، در دسترس در حوزه، بازیابی: 9 دی 1392.
• رضیه سادات سجادی، سير نگارشهاي اهل سنت در حوزه مصطلح الحديث(2)، علوم حدیث، پاييز 1381، شماره 25 در دسترس در حدیث نت، بازیابی: 9 دی 1392.