تلخیص البیان فی مجازات القرآن (کتاب)
تلخیص البیان فی مَجازات القرآن ، کتابی به عربی در بیان مفاهیم مجازی و استعاری قرآن ، تألیف ابوالحسن محمدبن حسین شریف رضی ، دانشمند امامی نیمة دوم قرن چهارم (متوفی 406). این کتاب نخستین اثر مستقل در بارة مجازها و استعاره های قرآن است و خود مؤلف در المجازات النبویّة [۱] به این نکته اشاره کرده است ، هر چند کتاب مَجاز القرآن ابوعبیده مَعمربن مثنّی (متوفی 209) عنوان مجاز دارد، اما مجاز در نزد وی معنایی عام داشته و مراد از آن راههایی بوده که قرآن برای بیان مقاصد خود بر گزیده است [۲]). ازینرو مَجاز با کلمات تفسیر، معنی ، تقدیر و تأویل مترادف شده است و معنای بلاغی آن مورد نظر نیست [۳].
تلخیص البیان کتابی ارزشمند و به نوشتة ابن خلّکان [۴] در نوع خود نادر است . مؤلف در المجازات النبویّة [۵] و ابن عنبه [۶] و امین [۷]، نام کتاب را تلخیص البیان عن مجازات القرآن آورده اند، اما در پاره ای منابع نام آن تلخیص البیان من مجازات القرآن آمده است [۸]. برخی نیز به دلیل موضوع کتاب ، آن را با عنوان مجاز یا مجازات القرآن ذکر کرده اند [۹]، ولی عنوان آن در تمام چاپها، تلخیص البیان فی مجازات القرآن است .
باتوجه به نثر زیبای شریف رضی [۱۰] و عبارتهای فصیح و ترکیبهای اصیل که استادی وی را نشان می دهد [۱۱]، در سیر علوم بلاغی ، این کتاب از مهمترین آثار تحقیقی سدة چهارم است [۱۲] که مجازها و استعاره ها و کنایه های قرآن کریم را، به ترتیبِ سوره ها و آیات و با استشهاد فراوان از اشعار عربی ، با عنوان کلی مجاز آورده است [۱۳] و می توان آن را تفسیر بیانی قرآن کریم دانست که برای نشان دادن جنبة اعجاز بلاغی و بیانی قرآن نوشته شده است (همان ، مقدمه ، ص 61). از جمله ، بحث از آیة : «اَللّهُ یَسْتَهزِی ُ بِهِمْ...» (بقره : 15) قابل ذکر است که «استهزاء» مجازاً به خداوند اسناد داده شده است ، زیرا خداوند حلیم و حکیم است و استهزاء، عکس اینهاست ؛ ازینرو در این آیه جزای استهزاء که مؤاخذه و عِقاب است ، استهزاء نامیده شده است [۱۴]. شریف رضی همچنین ضمن بحث از آیة «... مِنْ بَعْدِ م'ا ک'ادَ یَزیغُ قُلُوبُ فَریقٍ مِنْهُم ...» (توبه : 117) آن را استعاره دانسته و معنای حقیقی زیغ را اعوجاج و کجی ذکر کرده است . به نظر او در این آیه حالت درونی و روانی آنانی که از شدت ترس نزدیک بوده است خود را ببازند، به موجود محسوسی تشبیه شده که پس از استقامت و راستی به کجی گراید و بعد از ثبات و استواری ، منحرف شود. شریف رضی برای اثبات گفتة خود آیة بعد را دلیل آورده که می گوید: «... حَتّ'ی اِذا' ض'اقَتْ عَلَیْهِمُْالاَرْضُ بِم'ا رَحُبَتْ وَ ض'اقَتْ عَلَیهِم اَنْفُسُهُمْ...» (توبه : 118) و افزوده است که این نیز استعاره است و در واقع تشبیه معقول به محسوس است ، زیرا توصیف نفس به تنگی و گشادگی ، حقیقی نیست بلکه مجازی است [۱۵].
شریف رضی در تلخیص البیان از پدر خود، ابواحمد حسین بن موسی ، با عبارت «رضی اللّه عنه و أرضاه » یاد کرده است [۱۶]؛ با توجه به سال درگذشت پدرش (400) و سال وفات خودش (406)، وی باید کتاب را در شش سال آخر زندگی اش نوشته باشد. او در این کتاب از برخی استادانش نام برده است ، از جمله از ابن جنّی ، قاضی عبدالجبار معتزلی و ابوبکر محمدبن موسی خوارزمی [۱۷].
برخی از ویژگیهای تلخیص البیان عبارت است از: ذکر قرائتهای مختلف بنا بر نظر قاریان هفت گانه [۱۸]؛ بحث از معانی واژگان و ترکیبهای قرآنی [۱۹]؛ برطرف کردن مشکلات شواهد شعری که به آنها استناد کرده و اظهار نظر در مسائل اختلافی [۲۰] و استفاده از احادیث در بیان مجازها و ترکیبهای قرآنی [۲۱]. به تصریح مؤلف در این کتاب ، برخی سوره ها معانی مجازی ندارند، مانند سورة عبس [۲۲] و سورة انفطار (همان ، ص 360). او در کتاب خود، از شاعران دورة عباسی شاهدی نیاورده ، زیرا در گذشته اصالت شعر عربی را تا پایان دورة اموی می دانسته اند [۲۳].
نخستین بار سیدمحمد مشکوة نسخه ای از این کتاب را شناسایی و عکس آن را با مقدمه و فهرستهای مختلف در 1329 در تهران چاپ کرد. سپس محقق مصری ، محمدعبدالغنی حسن ، همین نسخه را به شیوه ای بدیع تحقیق و در 1374/ 1955 در مصر چاپ کرد و چاپ افست آن را نیز در بیروت منتشر نمود. پس از این دو چاپ ، نسخة دیگری از کتاب در کتابخانة سید محمد جزائری در نجف به دست آمد و مکی سید جاسم چاپ کامل آن را در 1375 در بغداد انتشار داد که اساس چاپ دیگری در تهران در 1407 شد. سید محمدباقر سبزواری آن را در 1330ش در تهران به فارسی بر گرداند و با استشهاد از اشعار فارسی [۲۴] به چاپ رساند.
پانویس
- ↑ (ص 10)
- ↑ (ج 1، مقدمة سزگین ، ص 19
- ↑ (همان ، ص 18ـ19؛ علوی مقدم ، ص 133، 139؛ برای نمونه ها رجوع کنید به ابوعبیده ، ج 1، ص 3، 147، 205)
- ↑ (ج 4، ص 416)
- ↑ (ص 9)
- ↑ (ص 207)
- ↑ (ج 9، ص 218)
- ↑ (ابن شهرآشوب ، ص 51؛ حرّعاملی ، قسم 2، ص 261)
- ↑ (نجاشی ، ص 398؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 421؛ فرّوخ ، ج 3، ص 60)
- ↑ ( رجوع کنید به باخرزی ، ج 1،ص 293؛ ابن جوزی ، ج 15، ص 115؛ متز، ج 1، ص 487، 491؛ تستری ، ج 8، ص 148)
- ↑ ( رجوع کنید به شریف رضی ، چاپ محمد عبدالغنی حسن ، ص 161، 304؛ چاپ مشکوة ، مقدمه ، ص م )
- ↑ (ضیف ، ص 139)
- ↑ (همان ، ص 140؛ برای نمونة شواهد رجوع کنید به شریف رضی ، چاپ محمدعبدالغنی حسن ، ص 143، 169، 179)
- ↑ (همان ، ص 113ـ114)
- ↑ (همان ، ص 150ـ151؛ علوی مقدم ، ص 145ـ146)
- ↑ (چاپ محمدعبدالغنی حسن ، ص 322)
- ↑ (همان ، ص 148، 212، 280ـ281)
- ↑ ( رجوع کنید به همان ، ص 114، پانویس 2، ص 127، پانویس 1)
- ↑ ( رجوع کنید به همان ، فهرست ، ص 447ـ 458)
- ↑ (همان ، چاپ مشکوة ، مقدمه ، ص م )
- ↑ ( رجوع کنید به همان ، چاپ محمدعبدالغنی حسن ، ص 157، 174، 274)
- ↑ (همان ، ص 359)
- ↑ (همان ، مقدمة محمدعبدالغنی حسن ، ص 39)
- ↑ (برای نمونه رجوع کنید به ص 44ـ45، 49، 60)
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، جلد 8، ذیل مدخل تلخیص البیان فی مَجازات القرآن از باقر قربانی زرّین، در دسترس در پایگاه دانشنامه جهان اسلام
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
