عزالدین ابن اثیر
«علی بن محمد ابن اثیر» ملقب به «عزّالدین» (۵۵۵-۶۳۰ ق)، محدث، مورخ و ادیب اهل تسنن در قرن هفتم هجری است. ابن اثير حافظ حديث و تاريخ و آگاه به انساب و اخبار عرب بود و دو کتاب مهم تاریخی «اُسدالغابه فی معرفة الصحابه» و «الکامل فی التاریخ» از آثار او است.
| نام کامل | علی بن محمد ابن اثیر |
| زادروز | ۵۵۵ هجری |
| زادگاه | موصل، عراق |
| وفات | ۶۳۰ هجری |
| مدفن | حلب، سوریه |
|
| |
| اساتید |
ابن ریان بن شبّة، عمر بن طبرزد بغدادی، ابن افضل الزمان، یعیش بن صدقه، عبدالله بن علی بن سویدة،... |
|
| |
| آثار |
اُسدالغابه فی معرفة الصحابه، الکامل فی التاریخ، اللباب فی تهذیب الانساب، التاریخ الباهر فی الدولة اتابکیه،... |
زندگینامه
ابوالحسن علی بن محمد بن محمد ابن اثیر در جمادی الاول سال ۵۵۵ هجری در جزيرۀ ابن عمر در شمال رود فرات متولد شد. پدرش از کارگزاران دولت اتابکه موصل در دولت عمادالدین زنگی علاوه بر سمت دولتی، به تجارت نیز مشغول بود.
عزالدین دو برادر دیگر هم دارد که آنها نیز ملقب به ابن اثیر مشهورند: برادر بزرگتر از او مجدالدین ابن اثیر (م، ۶۰۶ ق) متخصص در حدیث و و صاحب کتاب معروف «النهایة فی غریب الحدیث و الأثر» و برادر کوچکترش ضیاءالدین ابن اثیر (م، ۶۳۷ ق) از مشاهیر ادبیات عرب و صاحب کتاب «المثل السائر فى ادب الکاتب».
ابن اثیر اوائل کودکی را با آموزش قرآن شروع کرد و در خدمت پدر و ديگر بزرگان، علوم مختلف را تحصيل كرد و در حفظ حديث و فروع آن به استادى دست يافت. او در جوانی در شهرهای موصل، شام و بغداد نزد اساتیدی چون ابن ریان بن شبّة، عمر بن طبرزد بغدادی، ابن افضل الزمان، یعیش بن صدقه، عبدالله بن علی بن سویدة، احمد بن عبدالرحمن بن وهبان، عبدالمنعم بن كُلَیب حرّانی، عبدالمحسن بن عبدالله خطیب طوسی و ابن غنائم حلبی، دانش آموخت. وی برخى از این استادان خود را در «الکامل فی التاریخ» معرفى کرده است.
ابن اثير در علوم و فنون مختلف از جمله حديث، قرائت، خطابه، لغت، مغازى و سيره پيش رفت و در زمرۀ مشاهير و فقهاى موصل قرار گرفت و كم كم به دربار سلطان راه يافت. ابن طقطقی در «آداب السلطانیه» علت راهیابی او به دستگاه سلطان و خلیفه را اینگونه شرح میدهد: «صاحب موصل -که گمان میکنم نور الدین بوده- به مجدالدین ابن اثیر برادر ابن اثیر گفت: شخصی امین و متدین برایم پیدا کن که رازنگهدار باشد و پیام شفاهی مرا به خلیفه برساند. مجدالدین، برادرش عزالدین را معرفی کرد. سلطان او را خواست و پیغامهایی را به او داد و به او گفت هم اکنون عازم شو. ابن اثیر نزد برادر آمد تا با او وداع کند. مجدالدین از او پرسید سلطان درباره چه با تو سخن گفت؟ عزالدین گفت ای برادر؛ تو لحظاتی پیش درباره امانت و رازداری من پیش سلطان گواهی دادهای و درست نیست تو را تکذیب نمایم. پس مجدالدین گریست و برادرش را دعا کرد.
ابن اثیر در نیمه دوم قرن ششم و اوایل قرن هفتم زندگى کرد و حیات او معاصر با پنج تن از خلفاى بنى عباس بود. وی از لحاظ سیاسی با حکام عصر خود هماهنگ و همراه بود و به خلفای عباسی تمایل داشت، مگر درباره الناصر لدین لله که به خاطر لغزشهایش از او انتقاد کرده است.
بحرانهاى سیاسى متعددى در زمان ابن اثیر رخ داد که مهمترین آنها: افول دولت سلجوقى، انقراض فاطمیان به دست صلاح الدین ایوبى، تعرض صلیبی ها به صفحات شرقى مدیترانه و ورود مغول به جهان اسلام بود. به علاوه جریانهاى فکرى متعدد که با یکدیگر نزاع داشتند و نیز بحرانهاى اقتصادى در آن روزگار، نابسامانى جامعه ابن اثیر را مضاعف مى کرد.
عزالدین بن اثیر، سرانجام در سال ۶۳۲ یا ۶۳۰ هجری قمری در حلب شام (سوریه کنونی) از دنیا رفت.
آثار و تألیفات
آثاری که از ابن اثیر به جای مانده عموماً درباره تاریخ است. خودش در مقدمه کتاب «الکامل فی التاریخ» می گوید: من همیشه تمایلی به خواندن کتابهای تاریخی و دانستن تجارب گذشتگان داشتم.
- اُسدالغابة فی معرفة الصحابه؛ كتابی است در علم رجال كه زندگینامه ۵۰۰‘۷ از صحابه را دربر دارد. ابن اثیر محتویات كتابهای ابن مَنْده، ابونُعیم و ابن عبدالبَرّ را در آن جمع كرده و اشتباهات آنان را بازگو نموده و مطالبی بر نوشتههای آنان افزوده است.
- الکامل فی التاریخ؛ گزارشهای تاریخی ابن اثیر در این کتاب بر طبق سالها تقسیمبندی شده است و از این دیدگاه ارج ویژهای در تاریخ اسلام دارد. «الکامل» با عنوان «تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران» توسط علی هاشمی حائری و ابوالقاسم حالت به فارسی ترجمه شده است.
- اللباب فی تهذیب الأنساب؛ كه بازنویسی استادانهای است از كتاب ارزشمند «الأنساب» نوشتۀ عبدالكریم سمعانی. ابن اثیر كوشیده است آرای سمعانی را حتی در مواردی كه دچار لغزش شده است، به دقت بیان كند، با وجود این در برخی موارد نوشتههای او را پس از تأمّل بسیار اصلاح كرده است.
- التاریخ الباهر فی الدولة اتابکیه؛ این كتاب شرح حال خاندان عمادالدین زنگی بن قسیمالدولۀ آقسنقر است. در این كتاب مؤلف تنها حوادث ۱۳۰ سال از تاریخ را مورد بررسی قرار داده كه خود یک چهارم آن را شاهد بوده است. ارزش این تاریخ محلی به سبب شناخت دستاولی است كه نویسنده در این باب داشته است.
ابن اثیر در نظر دیگران
عزالدین ابن اثیر مورد احترام نویسندگان زیادی بود که از آثار او بهرههای زیادی بردند. مثلاً ابن جوزی، ابن کثیر و ابن حنبلی از او به عنوان استاد یاد کرده اند.
یاقوت حموی - از شخصیتهای بزرگ اهل تسنن - برای ابن اثیر ارزش والایی قائل بود و قبل از مرگش، طبق وصیتی کتابهای خود را به "ابن اثیر" واگذار کرد تا او آنها را به کتابخانه مورد نظرش برساند و تحویل دهد. البته ابن اثیر این تعهد را پذیرفت ولی به آن عمل نکرد.
ابن خلکان هم بسیار او را ستوده و بعد از ملاقاتی که در سال ۶۲۶ هجری قمری با او در حلب داشته، گفته است: ابن اثیر حافظ حدیث بود، تاریخ را از بر داشت و انساب عرب را به خوبی می دانست و به اخبار عرب واقف بود.
منابع
- "ابن اثیر، ابوالحسن"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، از رضا رضازاده لنگرودی.
- نرم افزار تاریخ ایران اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "مقدمهای بر تاریخ نگاری ابن اثیر"، عبدالله ناصری، آینه پژوهش، بهمن ۱۳۷۲، شماره ۲۳ در دسترس در پایگاه نور مگز.
