قبرستان معلاة
«قبرستان مَعلاة» که با نامهای «جَنَّة المَعلاة»، «قبرستان حجون» و «قبرستان ابوطالب» نیز شناخته میشود، قبرستانی تاریخی در مکه، واقع در شمال شرقی این شهر و در دامنه جنوب غربی کوه حجون است. این قبرستان، از حدود صد سال پیش از ظهور اسلام وجود داشته و افرادی از خاندان پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و شمار بسیاری از صحابه و تابعین در آن دفن شدهاند.
محتویات
نام و مکان قبرستان معلاة
جنّة المعلاة، مشهورترین قبرستان مکه است که در دوره جاهلیت و اسلام محل دفن مردگان این شهر بوده است.[۱] این قبرستان به سبب واقع شدن در ارتفاعات شمالی مکه که معلاة خوانده میشد، بدین نام مشهور شده است.[۲]
همچنین از این قبرستان با نامهای دیگری نیز یاد شده، از جمله: قبرستان مکه؛ قبرستان حجون، به سبب نزدیکی به کوه حجون؛ جنّه المعلّی؛ قبرستان بنی هاشم؛ قبرستان ابوطالب، که از نامهای مشهور نزد ایرانیان است.[۳]
این قبرستان در شمال شرقی مکه، و در دامنه جنوب غربی کوه حجون قرار دارد. سفرنامهنویسان متقدم، آن را خارج از دروازه قدیمی شهر یعنی باب المَعلی یا باب المَعلاه دانستهاند.[۴] مسجد جن نزدیک این قبرستان قرار دارد.[۵]
تاریخچه قبرستان معلاة
با توجه به وجود گزارش دفن قصی بن کلاب[۶] جد چهارم حضرت محمد (صلی الله علیه وآله) در این قبرستان، باید پیشینه آن حدود یک سده پیش از ظهور اسلام باشد. بر پایه برخی گزارشها، پس از دفن قُصی در حجون، مردم مکه مردگان خود را در این قبرستان دفن کردند.[۷]
بر پایه گزارش ازرقی (متوفای بعد از ۲۴۱ق)، مردم مکه در جاهلیت و صدر اسلام مردگان خود را در سمت راست و بالای وادی و نیز در سمت چپ، که شعبی متصل به گردنه مدنیین (ریع الحجون)[۸] بود، دفن میکردند. پس از اسلام، آنگاه که حضرت محمد(ص) از سمت چپ قبرستان به نیکی یاد کرد، مردم مکه مردگان خود را فقط در آن بخش دفن کردند.[۹] به همین علت، نام حجون نیز بر این بخش گفته شد و به مرور زمان دیگر کسی این نام را برای سمت راست دره بکار نبرد و مردگان خود را نیز در آن قسمت دفن نکرد.[۱۰]
در قدیم از وسط این قبرستان راهی بود که مردم برای ورود و خروج به مکه از آن استفاده میکردند. در گزارشها از ورود حضرت محمد(ص) به مکه از این مسیر در فتح مکه و حجة الوداع خبر دادهاند.[۱۱]
شأن و جایگاه این قبرستان که اشتیاق مسلمانان به دفن مردگان خود در این قبرستان را همراه داشت، موجب گردید تا بارها محدوده آن گسترش یابد. منابع، اول بار از تراشیده شدن کوه حجون در سده سوم و گسترش قبرستان از سمت کوه تا ثنیه اذاخر، به سبب افزایش دفنشدگان یاد کردهاند.[۱۲]
توجه اهالی مکه و نیز حاجیان به قبرستان معلاة و حضور آنها در برخی روزهای هفته و اعیاد، سبب شد تا در سال ۱۰۹۷ق. به دستور سلیمان امیر یاخور وزیر (وزارت از سال ۱۰۹۷ق) و توسط شلبی عثمان حمیدان وزیر مکه، برای ایجاد نظم و نظافت، قبرستان به دو بخش تقسیم شده و به دور هر بخش دیواری با درهای ورودی ساخته شد.[۱۳] تاتار عثمان پاشا امیر جده (امارت: ۱۲۵۷–۱۲۶۰ق)، این دیوار را بازسازی کرد.[۱۴] در سده چهاردهم قمری نیز از وجود این دیوار سنگی به دور قبرستان گزارش شده است.[۱۵] در سال ۱۳۸۳ق؛ و در حکومت سعودی دیوار دور این قبرستان تجدید بنا شد.[۱۶]
بر اساس گزارش ابراهیم رفعت پاشا بر اساس مشاهداتش در سال ۱۳۱۸ قمری، هر یک از قبرهای حضرت خدیجه، عبدالمطلب و ابوطالب در این قبرستان گنبد داشته اند.[۱۷] اما با تسلط وهابیت بر مکه و پایهگذاری نخستین دولت سعودی، همه بناها و گنبدهای موجود در جنة المعلاة، در روز چهارشنبه ۲۹ ربیع الثانی ۱۲۱۸ق. ویران شد و قبرهای این قبرستان با زمین همسطح شد.[۱۸] پس از انقراض این دولت بدست نیروهای عثمانی، بار دیگر گنبدی بر قبر و بارگاه حضرت خدیجه ساخته شد؛ ولی این بنا نیز در سال ۱۳۴۳ق؛ و بدنبال تشکیل دولت سوم سعودی تخریب شد.[۱۹]
امروزه این قبرستان به دو ناحیه مجزای شمالی و جنوبی تقسیم شده است. بخش جلوی آن، قبرستان عمومی مکه و بخش عقب آن قبرستان قدیمی است، که در دامنه کوه قرار گرفته است. این دو بخش با دیواری بلند و میلههای فلزی از هم جدا شده است تا مانع دیده شدن قبر حضرت خدیجه و قبرهای بنی هاشم و اجداد حضرت محمد(ص) و تبرک جویی حاجیان و زائران شود.[۲۰]
اهمیت و جایگاه قبرستان معلاة
اشعار به جامانده از صدر اسلام در وصف این قبرستان و مردگان آن، بیانگر جایگاه این قبرستان در مقایسه با دیگر قبرستانهای مکه است.[۲۱]
بر پایه روایتی از حضرت محمد(ص)، قبرستان معلاة قبرستانی نیکو است.[۲۲] مطابق روایتی دیگر، دفنشدگان در این قبرستان روز قیامت ایمن مبعوث خواهند شد.[۲۳] در روایتی، خداوند اهل بقیع را همسایگان حضرت محمد(ص) و اهل معلاة را همسایگان خود خوانده است.[۲۴]
برخی از اهل سنّت، زیارت این قبرستان را به سبب آنکه شماری از صحابه، تابعین و بزرگان در آن دفن شدهاند، مستحب دانستهاند.[۲۵] فقیهان شیعه نیز، ضمن تأکید بر استحباب دفن مردگان در این قبرستان،[۲۶] زیارت قبور اجداد حضرت محمد(ص)، خدیجه، ابوطالب و قاسم فرزند حضرت محمد(ص)، و نیز ختم قرآن در آن را مستحب دانستهاند.[۲۷] امام حسین(ع)، قبر خدیجه را در این قبرستان زیارت کرده و در کنار آن نماز خوانده است.[۲۸]
این قبرستان، همواره مورد توجه و احترام عموم مسلمانان بویژه مردم مکه بود. ابن جبیر (م. ۶۱۲ق) در بیان آداب مردم مکه در اعیاد، از حضور مردم در این قبرستان پس از خواندن نماز عید در مسجدالحرام خبر داده است.[۲۹] همچنین از سنت مردم مکه برای حضور در کنار قبر خدیجه در شبهای یازدهم هر ماه و قرائت قرآن خبر دادهاند.[۳۰] برخی بر این عقیده بودند که این قبرستان به سبب جایگاه والایش تنها پذیرای مؤمنان است و مکانهایی از آن، جای استجابت دعاست.[۳۱]
مدفونان در قبرستان معلاة
خاندان پیامبر(ص):
نام برخی از خاندان حضرت محمد(ص) که گفته شده در قبرستان معلاة دفناند، چنین است:
- قصی بن کلاب، جد چهارم پیامبر(ص)؛[۳۲]
- عبدالمطلب، جد پیامبر(ص)؛[۳۳]
- ابوطالب، عموی پیامبر(ص)؛[۳۴]
- خدیجه، همسر پیامبر(ص)؛[۳۵]
- قاسم و عبدالله (طیب)، فرزندان پیامبر(ص) از خدیجه.[۳۶]
البته به نظر برخی پژوهشگران، مزار عبدالمطلب و ابوطالب در قبرستان معلاة نیست؛ زیرا در منابع کهن اسلامی اشارهای به مزار این سه نفر در معلاة نشده و قبر عبدالمطلب و ابوطالب در قبرستان معلاة، در حقیقت قبر دو حاکم مکه در قرن یازدهم قمری است. آنها دو برادر به همین نام بودند و تاریخ درگذشت آنان به ترتیب در ۱۰۱۰ و ۱۰۱۲ قمری است و بعدها این دو قبر به اشتباه به نام پدربزرگ و عموی پیامبر در بین مردم تا زمان حاضر مشهور شد.[۳۷] قبر کنونی حضرت خدیجه(س) نیز از قرن نهم قمری معرفی شد و تا قرن هشتم در منابع کهن هیچ اشارهای به وجود قبر او در این قبرستان نیست.[۳۸]
صحابه و تابعین و عالمان:
منابع از شمار بسیاری از صحابه، تابعین و بزرگان دفن شده در این قبرستان نام بردهاند.[۳۹] نام برخی از آنان چنین است:
- یاسر بن عامر، پدر عمار؛
- سمیّه بنت خباط، مادر عمار؛
- عبدالله بن زبیر؛[۴۰]
- ابوموسی اشعری؛
- محمد بن حاطب جُمحی، از اصحاب پیامبر(ع) و امام علی(ع)؛
- مُسور بن مَخرمه، از مهاجران به حبشه و مدینه؛
- منصور عباسی (م. ۱۵۸ق)؛[۴۱]
- فضیل بن عیاض (م. ۱۸۷ق)، از عارفان سده دوم؛[۴۲]
- سفیان بن عیینه (م. ۱۹۸ق)؛[۴۳]
- میرزا محمد استرآبادی (م. ۱۰۲۸ق)، از عالمان شیعه مجاور بیت الله الحرام و مؤلف کتاب منهج المقال؛[۴۴]
- محمد بن حسن نوه شهید ثانی (م. ۱۰۳۰ق)، مؤلف کتاب روضة الخواطر و نزهة النواظر.[۴۵]
پانویس
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج۲، ص۲۰۹
- ↑ التاریخ القویم، ج۲، ص۵۹.
- ↑ ثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۶۱.
- ↑ رحله ابن جبیر، ص۷۷-۷۸؛ رحله ابن بطوطه، ج۱، ص۳۸۲.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج۲، ص۲۷۳؛ العقد الثمین، ج۱، ص۴۳.
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج۴، ص۵۹.
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج۴، ص۵۹.
- ↑ نک: معجم المعالم الجغرافیه، ج۱۴، ص۹۴.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج۲، ص۲۰۹، ۲۱۱.
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج۴، ص۶۰، «پاورقی».
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج۲، ص۲۸۶؛ اخبار، مکه الفاکهی، ج۴، ص۱۷۹؛ الزهور المقتطفه، ص۱۱۴.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج۲، ص۲۰۹؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج۴، ص۵۴.
- ↑ منائح الکرم، ج۵، ص۱۵.
- ↑ التاریخ القویم، ج۵، ص۵۱۱.
- ↑ مراة الحرمین، ج۱، ص۳۰-۳۲؛ التاریخ القویم، ج۵، ص۱۶۷.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۶۳.
- ↑ مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ج۱، ص ۳۱-۳۲.
- ↑ منائح الکرم، ج۴، ص۴۲۲؛ کشف الارتیاب، ص۲۷.
- ↑ تحصیل المرام، ج۲، ص۶۴۸.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۱۳.
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج۴، ص۶۰-۶۱.
- ↑ مسند الامام احمد بن حنبل، ج۱، ص۳۶۷؛ التاریخ الکبیر، ج۱، ص۲۸۴؛ المعجم الکبیر، ج۱۱، ص۱۱۱.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج۲، ص۲۰۹؛ اثارة الترغیب، ج۱، ص۲۳۹.
- ↑ اثارة الترغیب، ج۱، ص۲۳۹؛ الارج المسکی، ص۴۸.
- ↑ شفاء الغرام، ج ۱، ص۴۵۵-۴۵۶.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۵۵.
- ↑ مستند الشیعه، ج۱۳، ص۹۷؛ دلیل الناسک، ص۴۸۹؛ کلمة التقوی، ج۳، ص۴۹۹.
- ↑ مناقب، ج۳، ص۲۲۴.
- ↑ رحله ابن جبیر، ص۱۲۰.
- ↑ تحصیل المرام، ج۲، ص۶۴۷-۶۴۹.
- ↑ شفاء الغرام، ج ۱، ص۴۵۳-۴۵۹.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج۴، ص۵۸؛ العقد الثمین، ج۱، ص۳۰۷.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج۱، ص۳۱۵؛ تاریخ دمشق، ج۳، ص۸۶؛ اتحاف الوری، ج۱، ص۱۰۱.
- ↑ انساب الاشراف، ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ الطبقات، ج۸، ص۱۵؛ المستدرک، ج۳، ص۱۸۲؛ اسد الغابه، ج۵، ص۴۳۹.
- ↑ بحار الانوار، ج ۱۹، ص۲۰؛ افادة الانام، ج۲، ص۱۵۲.
- ↑ اماکن تاریخى اسلامى در مکه مکرّمه، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ همان.
- ↑ تحصیل المرام، ج۲، ص۶۴۵-۶۶۸؛ افادة الانام، ج۲، ص۱۵۰-۱۵۲
- ↑ اثارة الترغیب، ج۱، ص۲۴۰؛ افاده الانام، ج۲، ص۱۵۱.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج۴، ص۱۷۷؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج۴، ص۱۵۰؛ العقد الثمین، ج۴، ص۴۱۷.
- ↑ اثارة الترغیب، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۹، ص۱۸۳؛ اثارة الترغیب، ج۱، ص۲۴۰؛ تحصیل المرام، ج۲، ص۶۵۱.
- ↑ الکنی و الالقاب، ج۳، ص۲۲۰.
- ↑ الکنی والالقاب، ج۲، ص۳۹۰-۳۹۱.
منابع
