یاقوت مستعصمی
«جمال‌الدین یاقوت» معروف به «یاقوت مستعصمی» (م، 698 ق)، ادیب، شاعر و خطاط مشهور دربار عباسیان است كه به سبب خط نیكو و بدیع خود به‌ویژه به جهت نسخه‌های قرآنی كه نگاشته، به «قبلة‌الکُتّاب» شهرت یافته است.[۱] وى اقلام و خطوط اسلامى را قاعده‌مند کرد و در خط ثلث مهارت بسیاری داشت.
| نام کامل | یاقوت بن عبدالله مستعصمی |
| وفات | 698 قمری |
|
| |
| اساتید |
عبدالمؤمن صفی‌الدین ارموی، شیخ بن جیب،... |
| شاگردان |
مولانا عبدالله ارغون، مبارک‌شاه بن قطب، ناصرالدین متطیب، یوسف خراسانی، شیخ احمد سهروردی، یحیی صوفی،... |
| آثار |
نسخه‌های خطی قرآن، اسرار الحكماء، نبذة من اقوال الفضلاء، رساله آداب و حكم و اخبار و فقه و اشعار منتخبه،... |
زندگی‌نامه
جمال الدین ابوالمجد یاقوت بن عبدالله مستعصمی -كه بعدها به وی لقب «قبلة الكتّاب» دادند-، از نوادر و نوابغ قرن هفتم هجری و مردی ادیب و عالم و فاضل و شاعر بوده است.
از این‌رو او را مستعصمی گفته اند كه وی غلامی بود از بردگان المستعصم بالله سی و هفتمین و آخرین خلیفه بنی عباس (640-656 ق) كه در دارالخلافه به تربیت وی پرداخته بود و به همین وجه، یاقوت خود را منتسب به «مستعصم» نموده و پیوسته در رقمها خود را «مستعصمی» یاد كرده است. یاقوت در نزد خلیفه مقامی رفیع و عزیز داشت.
خلیفه وقتی در وی آثار استعداد خوشنویسی و كمالات و فضایل پسندیده دید، به پرورش او همت گماشت. ابتدا نزد عبدالمؤمن صفی الدین ارموی (یا اصفهانی) و بعد نزد شیخ بن جیب، مشق خط كرده است.
اینكه وی را طویل العمر دانسته و گویند 180 سال زیسته، سهو است و این اشتباه از آنجا حاصل گردیده كه آثاری با رقم «یاقوت» دیده‌اند كه تاریخ آنها را با دوره‌ی زندگی یاقوت مستعصمی وفق داده و سن او را بالا برده اند؛ در صورتیكه این قبیل آثار از دو یاقوت دیگر كه مقدم بر یاقوت مستعصمی بوده اند می باشند و به این یاقوت نسبت داده اند و سن او را به همین میزان سنجیده اند، ولی اینكه بعضی سن او را 89 سال دانسته اند صحیح به نظر می رسد.
یاقوت و خوشنویسی
یاقوت پایه‌ی خط را به جایی رسانید كه قبل از وی كسی به آن نزدیك نشده بود. پس از ابن مقله و ابن بواب، یاقوت معروفترین خوشنویس است كه با ظهور وی سایر خوشنویسان جلوه ای نكرده اند. از او به عنوان بزرگترین خوشنویس در عرصه هنر نگارش خط ثلث یاد می‌شود.[۲]
یكی از فضلا در حقش گوید: «اول من نقل الخط الكوفی الی الطریقة العراقیه ابن مقله ثم جاء ابن بواب و زاد فی تعریب الخط و ابداعه ثم جاء یاقوت المستعصمی الخطاط و ختم فی الخط و اكمله و ادرج فی هذا البیت جمیع قوانینه».
یاقوت گذشته از زیبایی خط و خصائص گوناگون كه در حقش گفته اند، زمانیكه ابن مقله بیضاوی شیرازی خط كوفی را به عراق آورد و ابن بواب آن را اِعراب و اعجام نمود، یاقوت آن خط را تكمیل كرده و تمام دستورهای آنرا در یك قطعه به شرح زیر گنجانیده: «صعود و تشمیر نزول و ارسال».
با ظهور یاقوت مستعصمی، خطوط متنوع اسلامی ثابت گردید و هم از زمان او اقلام متداول به خطوط ششگانه محدود شد كه آنها را «اقلام ستّه» یا «خطوط اصول» گویند و عبارتند از خط ثلث، خط ریحان، خط رقاع، خط نسخ، خط توقیع، خط محقق.
چنانكه در تاریخ تكامل خطوط اسلامی مشاهده می شود، از این زمان (زمان یاقوت) تا مدتی قریب یك قرن، ذكری جز از اقلام سته نشده است. از اقلام ششگانه فوق الذكر پنج قلم را به خط یاقوت دیده اند و گمان می رود كه یاقوت خط ثلث و ریحان را از سایر اقلام خوشتر می نوشته و خط نسخ او به مراتب از خط ثلث او فروتر است. ولی از این جهت كه وی نخستین بار خط «نسخ جدید» را مشخص و معرفی نمود و راهنمای خوبی برای خوشنویسان خط نسخ گردیده بسیار مهم است، گرچه عده ای معتقدند كه شاگردان او و كسان دیگری پیدا شدند كه به مراتب خط نسخ را از یاقوت بهتر نوشتند، ولی در اقلام ثلث و ریحان كمتر كسی به پایه و مرتبه استاد رسیده است.[۳]
ابداع یاقوت در قط زدن قلم:
یاقوت در روش تراشیدن قلم و قط زدن استادان پیشین، تجدیدنظر کرد و قطّ به صورت محرف را ابداع نمود. [۴] میر علی هروی گوید که یاقوت این ابداع را در خواب از امیرالمومنین علیه السلام ملهم فرا گرفته است: «و اما خواجه جمال‌الدین یاقوت علیه‌الرحمه، امیرالمومنین علی‌ابن ابی‌طالب علیه الصلوة و السلام را در خواب دید؛ فرمودند که قلم را محرّف قط بزند؛ خط او صاف‌تر شد.»[۵]
شاگردان یاقوت
یاقوت در مكتب خوشنویسی هفت نفر را تربیت كرد كه در عالم این هنر تحت عنوان استادان سبعه یا استادان هفتگانه مشهور گشتند. از معاریف شاگردان بلاواسطه‌ی یاقوت كه تالی سبک استاد در خوشنویسی بوده اند می توان این افراد را نام برد كه هر یك از آنان در پیشرفت و ترقی هنر خوشنویس گام های مؤثر و مفید برداشته شهره ی آفاق گردیدند:
- مولانا عبدالله ارغون
- مبارک‌شاه بن قطب
- ناصرالدین متطیب
- یوسف خراسانی
- شیخ احمد سهروردی
- یحیی صوفی
- میرحیدر گنده‌نویس
آثار و تألیفات
یاقوت مستعصمی را علاوه بر خوشنویسی، به تندنویسی نیز ستوده و بعضی گفته اند كه 364 نسخه قرآن را به خط وی دیده ایم.[۶]
در مورد یاقوت حكایتی نقل كرده اند كه محمد تغلغ‌شاه، پادشاه هندوستان از یاقوت خواست كه كتاب «شفای» شیخ الرئیس ابو علی سینا را به خط خود كتابت نماید و برای او بفرستد. یاقوت اجابت كرد و كار را به پایان رسانید و در عوض دویست هزار دینار طلا جایزه گرفت و همچنین در ایران، تركستان و عراق عرب مشهور بود. وقتی بزرگان این دیار برای او هدایا می فرستادند، در مقابل از یاقوت قطعات و مرقّعات او را دریافت می كردند.
وی علاوه بر حسن خط، دارای استعداد و قابلیت ذاتی بود و تحصیلات علمیه داشت و شعر نیكو می گفت. از اشعار اوست:
وقد ابدعتُ خطاً لم تنله * رات بنی الفرات ولا ابن مقله
فان كانت خطوط الناس عیناً * فخطی فی عیون الخط مقله
افزون بر موارد مذکور، یاقوت آثار دیگری از خود برجای گذاشته است، از جمله:
- اسرار الحكماء، كه محتوای آن پند و تصوف است و به ضمیمه «امثال العرب» ضبّی در استامبول به سال 1300 به چاپ رسیده است.
- رساله آداب و حكم و اخبار و آثار فقه و اشعار منتخبه، كه در مجموعه ای به نام سه رساله در مطبعة الجوانب اسلامبول به سال 1298 در 77 صفحه چاپ شده است.
- نبذة من اقوال الفضلاء، كه یاقوت آنها را در سال 681 ق. گردآورده است و در موصل به سال 1863 م. به چاپ رسیده است [۷]
پانویس
- ↑ یاقوت مستعصمی (بزرگترین خوشنویس خط ثلث)، هنر اسلامی، بازیابی:25 شهریور 1393
- ↑ خوشنویسان متقدم، شبکه اینترنتی آفتاب
- ↑ بدیع‌الله دبیری‌نژاد، "یاقوت مستعصمی و هنرخوشنویسی"، مطالعات اسلامی، تابستان 1355، شماره 19
- ↑ ویکی پدیا به نقل از پیدایش و سیر تحول هنر خط، انتشارت یساولی، چاپ دوم ۱۳۶۰ ( به نقل از گلستان هنر)
- ↑ حمید عجمی، "کاتب حقیقی، کاتب اول"، جام جم، جمعه 14 فروردین 1388
- ↑ خوشنویسان متقدم، شبکه اینترنتی آفتاب
- ↑ خوشنویسان متقدم، شبکه اینترنتی آفتاب
| خط کوفی | |
| خط محقق | ابن مقله * ابن بواب * یاقوت مستعصمی * شیخ زاده سهروردی * ارغون کابلی * احمد رومی * میرزا بایسنغر * میرزا سلطان ابراهیم و ... |
| خط ریحان | ابن مقله * یاقوت مستعصمی * عمر اقطع * ابن هلال * ابن بواب * عبدالله بلخ * ارغون * امیر مجدالدین * میرزا بایسنغر *احمد رومی و ... |
| خط ثلث | یاقوت مستعصمی * میرزا سلطان ابراهیم * عبدالحی * سید ولی میرزا بایسنغر * عمر اقطع * عبدالحی * عبدالباقی * عبدالله و ... |
| خط نسخ | میر منشی حسین قمی * شیخ كمال سبزواری * آقا ابراهیم قمی *میرزا احمد تبریزی * میرزا احمد نیریزی * اشرف الکتاب اصفهانی * سلطان الکتاب اصفهانی * وصال شیرازی * میرزا شفیع تبریزی و ... |
| خط توقیع | یاقوت مستعصمی * احمد رومی * ارغون كابلی * بایسنغر و ... |
| خط رقاع | علی ابن مقله * ابن بواب * شیخ زاده سهروردی * احمد رومی * خواجه حافظ شیرازی * مجدالدین فیروز آّبادی * یاقوت مستعصمی * و ... |
| خط تعلیق | خواجه تاج سلمانی واضع * خواجه عبدالحی منشی * درویش عبدالله بلخی * میر منصور منشی * خواجه اختیار منشی * میر عبدالله * ابراهیم خوشنویس * میرزا کافی * مجد الدین ابراهیم * میرزا علی اکبر شیرازی و ... |
| خط نستعلیق | میر علی تبریزی واضع * سیمی نیشابوری * میرزا بوتراب اصفهانی * عبدالرشید دیلمی * میرزا محمد صالح * میرزا اسد الله شیرازی * آقا مهدی تهرانی * سید حسین خوشنویس باشی * میرزا غلامرضا * میرزا عمو * میرزا رضای کلهر * میرزا کاظم * عماد الکتاب *عباسقلیان باتمانقلیج تبریزی *کمال الدین اظهر *سلطان علی مشهدی * سلطان محمد خندان * سیدعلی حسینی * میرعلی هروی * میرعماد حسنی * میرزا محمد حسین تبریزی * علیرضا عباسی و ... |
| خط شكسته | مرتضی قلی شاملو * شفیعا * میر احسن كرمانی * درویش عبدالمجید طالقانی * میرزا کوچک * میرزا عبدالجواد اصفهانی و ... |
| خط طغری | اسماعیل طغرائی * خواجه عتیق منشی * خواجه كمال طغرائی و ... |
| خط تحریر | میرزا رضی تبریزی * میرزا رضای بغدادی * میرزا علیخان امین الدوله * نشاط اصفهانی * میرزا ابوالقاسم قائم مقام * میرزا سعید وزیر * مرحوم حسنعلیخان امیر نظام گرویی * مجد الدین منشی السلطان تبریزی و ... . |
| منبع: انواع خطوط خوشنویسان معروف ایران، محمد نقشی تبریزی، هنر و مردم، تیر 1343، شماره 21 | |
