خطیب بغدادی
«ابوبکر احمد بن على بن ثابت» معروف به «خطیب بغدادى» (۳۹۲-۴۶۳ ق)، مورخ، محدث، فقیه و رجالی نامدار اهل سنت در قرن ۵ قمری است. کتاب «تاریخ بغداد» از مهمترین آثار اوست.
زندگی‌نامه
در محل تولد خطیب بغدادى دو قول است: برخى غزیه در اطراف حجاز، و برخى روستایى در هنیقیا اطراف نهرالملک در غرب بغداد را محل ولادت او دانسته اند.
درباره اطلاق لقب «خطیب» بر وی، از این حیث که نسبت پدرش به او رسیده یا خود او این شغل را داشته‌است، باید گفت که به نوشته یاقوت حموی، خطیب بغدادی در برخی روستاهای بغداد به ایراد خطبه می‌پرداخت.
پدرش در جامع روستا به مدت بیست سال به ایراد خطابه اشتغال داشت. از اینرو فرزندش را به هلال بن عبداللّه طیبى سپرد تا به او ادب و قرآن بیاموزد، چنانکه در قرائات از منصور حبّال نیز بهره مند شد. در حلقه درس ابوالحسن بن رزقویه در جامع بغداد به استماع حدیث نشست و به مجالس ابوحامد اسفراینى، فقیه شافعى، نیز رفت و آمد داشت. بعد از وفات حبّال، خطیب از ابن صیدلانى که به تعلیم قرائات در جامع دارقطنى اشتغال داشت بهره برد. پس از آن به حلقه ابن رزقویه بازگشت و تا سال ۴۱۲ قمری در آن حلقه حضور داشت. وى همچنین از محدث بزرگ دیگرى چون ابوبکر احمد برقانى که خطیب به وى بسیار احترام مى گذاشت، بهره مند گشت.
وى علاوه بر حدیث، از محضر فقهایى چون ابى الطیب طبرى و احمد بن محمد محاملی فقه آموخت. خطیب از تعداد زیادى از علماى بغداد و نیز علمایى که به این شهر وارد مى شدند استفاده کرد از جمله: ابوالقاسم عبید بن احمد ازهرى، ابومحمد حسن بن محمد خلال بغدادى، ابن توزى، ابوالقاسم على بن محسن تنوخى، ابومحمد حسن بن على جوهرى و ... .
بغدادى در جستجوى دانش سفرهاى متعددى انجام داد. سفرهایى به شهرها و روستاهایى چون: عکبرا، بعقوبه، انبار، نهروان، درزیجان، کوفه، بصره، نیشابور، حلوان، اسدآباد، همدان، رى، ساوه، دمشق، صور، مکه، بیت المقدس و... .
خطیب با سفرهای پرشمار به سرزمینهای گوناگون و ارتقای سند روایی خود، ضمن داشتن علو اسناد، انتقال‌دهندۀ حدیث بومهای مختلف بود؛ چنانکه برای نمونه، با انتقال روایات برخی مشایخ خود همچون ابونعیم اصفهانی، حلقه‌ای استوار در انتقال حدیث خراسان و اصفهان به بغداد گشت. به هر‌روی، دور نیست که نتیجۀ عملی این اندیشه، سبب گشت تا استادش ابوبکر برقانی، از وی استماع حدیث کند.
دوران زندگانی خطیب مقارن با خلافت دو خلیفه عباسی، القادر باللّه (حکومت: ۳۸۱ـ۴۲۲) و القائم بامراللّه (حکومت: ۴۲۲ـ۴۶۷)، بود که درواقع حکومت صوری و ظاهری داشتند و قدرت واقعی در دست آل بویه و سپس سلجوقیان بود.
خطیب بغدادی در صفر ۴۵۱ ق. راهی دمشق شد و در آنجا مورد احترام عالمان آن دیار قرار گرفت و در جامع دمشق شروع به تدریس کرد. وی حدود یک دهه در آن دیار به درس‌آموزی شاگردان و طالبان علم پرداخت.
او سپس بر آن شد تا آخرین سالهای عمر خویش را در عراق بگذراند؛ پس به همراه شاگردش، عبدالمحسن شیحیِ تاجر که تأمین هزینۀ سفر را عهده‌دار شده بود، در شعبان سال ۴۶۲ ق. راهی بغداد شد و در جامع منصور مشغول تدریس و تحدیث گردید.
درباره شخصیت وى نوشته اند که مردى باوقار و خوش لباس و داراى مروت و اهل بخشش و تواضع بود. هیچ اشتیاقى به تقرّب با سلاطین و ثروتمندان نداشت. با این همه از گزند تیغ تهمت دشمنان بى نصیب نماند تا جائیکه برخى او را به شرب خمر و برخى به انحراف جنسى متهم ساختند. ولى اینهمه با شخصیت علمى او سازگار نیست، علاوه بر اینکه راویان برخى از این گونه اخبار مورد اطمینان نیستند.
خطیب بغدادى در سال ۴۶۳ قمری به بیمارى دچار شد و دستور داد تمام دارایى اش را به دیگران بدهند. همچنین کتاب‌هایش را وقف مسلمانان کرد. وى در ذى الحجه همان سال بدرود حیات گفت و در مقبره باب حرب بغداد در کنار بشر حافی به خاک سپرده شد.
جایگاه علمی
بیشتر همت و تلاش خطیب مصروف حدیث و علوم مرتبط با آن گشت، هر چند به فقه و اصول و نیز ادبیات و تاریخ و اخبار نیز اهمیت مى داد. وى در اصول پیرو مذهب اشعرى و در فروع پیرو مذهب شافعى بود.
برخى از معاصرین وى او را توثیق کرده اند و برخى دیگر که از دشمنان وى به شمار مى روند دانش او را خدشه دار دانسته اند. برخى او را متهم به روایت از ضعفاء کرده اند و برخى دیگر او را فردى متعصب که با حنابله ضدیت دارد معرفى نموده اند.
خطیب بغدادی در زمینۀ ادبیات عرب نیز توانمند بود و نشانه‌های دانش ادبی او را می‌توان در شیوۀ نگارش مقدمۀ برخی از آثارش مشاهده نمود.
آثار و تألیفات
برخى تألیفات خطیب بغدادى عبارتند از:
- تاریخ بغداد: این کتاب شرح حال ۷۸۳۱ محدث و دیگر صاحبان علوم مختلف و رجال اجتماعى و دولتى را در خود جاى داده است.
- الأمالى، در زمینه حدیث
- الاسماءالمبهمة فی الأنباء المحکمة، در علم رجال
- الفقیه و المتفقّه، در اصول فقه
- نهج الصواب، در فقه
- مسألة الکلام فی الصفات، در عقاید و علم کلام
- کتاب السنن
- اطراف الموطأ، در تخریج احادیث کتاب «الموطأ»
- الکفایة فی علم الروایة، در مصطلح الحدیث
- مناقب شافعى
- شرف اصحاب الحدیث
- اقتضاء العلم العمل
- الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع
- الزهد و الرقائق
- البخلاء
- التطفیل
منابع
- نرم افزار تراث (لوح فشرده).
- "خطیب بغدادى"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
